Научная статья на тему 'БАШҠОРТ ПРОЗАҺЫНДА КҮП ҺЫҘЫҠЛЫ СЮЖЕТ ТИБЫ ҺӘМ УНЫҢ 1930–1990-СЫ ЙЙ. ҮҪЕШЕ (МНОГОЛИНЕЙНЫЙ ТИП СЮЖЕТА В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ И ЕГО РАЗВИТИЕ В 1930–1990 ГГ.)'

БАШҠОРТ ПРОЗАҺЫНДА КҮП ҺЫҘЫҠЛЫ СЮЖЕТ ТИБЫ ҺӘМ УНЫҢ 1930–1990-СЫ ЙЙ. ҮҪЕШЕ (МНОГОЛИНЕЙНЫЙ ТИП СЮЖЕТА В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ И ЕГО РАЗВИТИЕ В 1930–1990 ГГ.) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
57
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
композиция / многолинейный тип сюжета / эпичность / герой / конфликт / роман / composition / multiple linear plot type / epic / hero / conflict / novel

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гареева Гульфира Нигаматовна

В статье исследуются этапы роста мастерства башкирских прозаиков в создании эпически масштабных произведений, овладения мастерством многолинейного сюжетосложения, умения емко и содержательно отобразить в многоплановой композиции историю развития характера, философское осмысление жизни. Пространственно-временное расширение границ хронологии сюжета происходит уже в первых романах И. Насыри «Кудей» (1936), А. Тагирова «Красногвардейцы» (1935), «Красноармейцы» (1937). В этих романах стремление к эпической широте привело к изображению в одном произведении многочисленных разноплановых личностей, групп, пестрых по своему социальному и классовому составу. А. Бикчентаев и Б. Бикбай в романах «Дорога Карасяя» (1956), «Когда разливается Акселян» (1958) сумели подчинить многолинейное сюжетное развитие выпуклому показу разрешения центральной проблемы. Многоплановые романы А. Вали «Майский дождь» (1958), «Цветок шиповника» (1962), Д. Исламова «Щедрая земля» (1959), Я. Валиева «Орлы не покидают гнезд» (1972), Х. Гиляжева «Солдаты без погон» (1965), Г. Ибрагимова «Подснежник» (1968), «Новолуние» (1977) напряженную драматическую борьбу за экономический подъем деревни в 60-х годах изобразили в многолинейном типе сюжета. В романах Б. Рафикова «Седой ковыль» (1981), А. Хакима «Ураган» (1990), М. Хайдарова «Пришел навсегда» (1994), где тесно переплелись прошлое и современность, продолжается развитие опыта многолинейного сюжетостроения. В этих романах, кроме главной сюжетной линии, прослеживающей историческую хронику, многочисленные вспомогательные линии раскрывают поступки, взаимоотношения, духовный мир представителей различных слоев народа, бытовавшую социально-нравственную атмосферу, духовную жизнь общества.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Гареева Гульфира Нигаматовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MULTIPLE LINEAR TYPE OF THE PLOT IN BASHKIR PROSE AND ITS DEVELOPMENT IN 1930–1990

The article examines the stages of the skill growth of Bashkir prose writers in creating epically large-scale works, mastering the skill of multiple linear plot composition, the ability to succinctly and meaningfully display the history of the character’s development and philosophical understanding of life in a multidimensional composition. The spatial and temporal expansion of the chronological boundaries of the plot occurs already in the first novels of Imay Nasyri «Kudey» (1936), Afzal Tagirov «Red Guards» (1935) and «Red Army Men» (1937). In these novels, the aspiration for epic breadth leads to depicting in a single work numerous diverse personalities and groups being motley in their social and class composition. Anver Bikchentaev and Bayazit Bikbay in the novels «Karasyay Road» (1956), «When the Akselyan Floods» (1958) managed to combine the multiple linear plot development and the vivid display of the central problem solution. The multifaceted novels of Akram Vali «May Rain» (1958) and «Rosehip Flower» (1962), Dinis Islamov «Generous Land» (1959), Yrullah Valiev «Eagles Do Not Leave Their Nests» (1972), Khakim Gilyazhev «Soldiers without Shoulder Straps» (1965), Gali Ibragimov «Snowdrop» (1968) and «New Moon» (1977) reflect the intense dramatic struggle for the economic rise of the village in the 1960s in a multiple linear type of the plot. The novels of Bulat Rafikov «Gray Feather Grass» (1981), Akhiyar Khakim «Hurricane» (1990) and Mukhamet Khaydarov «Came Forever» (1994), where the past and the present are closely intertwined, continue to develop the experience of multiple linear plot construction. In addition to the main storyline that traces the historical chronology, these novels reveal numerous auxiliary lines with their characters’ actions and relations, spiritual world of representatives of various social strata, the existing social and moral atmosphere, and the spiritual life of society.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ ПРОЗАҺЫНДА КҮП ҺЫҘЫҠЛЫ СЮЖЕТ ТИБЫ ҺӘМ УНЫҢ 1930–1990-СЫ ЙЙ. ҮҪЕШЕ (МНОГОЛИНЕЙНЫЙ ТИП СЮЖЕТА В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ И ЕГО РАЗВИТИЕ В 1930–1990 ГГ.)»

REFERENCES

1. Istoriya bashkirskoy literatury. S drevneyshikh vremen do nachalaXXveka [History of Bashkir literature. From ancient times to the early 20th century]. In 4 vols. Vol. 1. Ufa: Kitap, 2012. 560 p. (in Russ.).

2. Istoriya bashkirskoy literatury. Literatura XIX-nachalaXXveka [History of Bashkir literature. Literature of the 19th and early 20th centuries]. Vol. 2. Ufa: Bashkir-skoe knizhnoe izdatelstvo, 1990. 582 p. (in Russ.).

3. Nadegulov, M.Kh. Kratkoe opisanie fonda M.I. Umetbayeva iz nauchnogo arkhiva Ufimskogo nauchno-go tsentra RAN [A brief description of the fund of M.I. Umetbaev from the scientific archive of the Ufa Scientific

Centre of the Russian Academy of Sciences. Second edition, revised and amended. Ufa: IIYaL UNTs RAN, 2016. 188 p. (in Russ.).

4. Umetbaev, M. Yadkyar. Stikhi, publitsistiches-kiye zapisi, perevody, obraztsy narodnogo tvorchestva, istoriko-etnograficheskiye zapisi [Yadkyar. Poems, journalistic records, translations, samples of folk art, historical and ethnographic records]. G. Kunafin (textological works, compilation, introduction, comments). Ufa: Bash-kirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1984. 228 p. (in Bashkir).

5. Elektronnyy resurs [Electronic resource]: Available at: http://rdum.info/manhistory/bcnjhbz/bcnjhbz_81. html) (accessed November 2, 2021). (in Russ.)..

DOI 10.24412/2223-0564-2021-2-43-49 Г.Н. Гэрэева УДК 821.512.141.09

БАШКОРТ ПРОЗАЬЫНДА ОТП ЬЫЗЬЖЛЫ СЮЖЕТ ТИБЫ ЬЭМ УНЬЩ 1930-1990-СЫ ЙЙ. YCЕШЕ (МНОГОЛИНЕЙНЫЙ ТИП СЮЖЕТА В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ И ЕГО РАЗВИТИЕ В 1930-1990 ГГ.)

Аннотация

В статье исследуются этапы роста мастерства башкирских прозаиков в создании эпически масштабных произведений, овладения мастерством многолинейного сюжетосложения, умения емко и содержательно отобразить в многоплановой композиции историю развития характера, философское осмысление жизни.

Пространственно-временное расширение границ хронологии сюжета происходит уже в первых романах И. Насыри «Кудей» (1936), А. Тагирова «Красногвардейцы» (1935), «Красноармейцы» (1937). В этих романах стремление к эпической широте привело к изображению в одном произведении многочисленных разноплановых личностей, групп, пестрых по своему социальному и классовому составу. А. Бикчентаев и Б. Бикбай в романах «Дорога Карасяя» (1956), «Когда разливается Акселян» (1958) сумели подчинить многолинейное сюжетное развитие выпуклому показу разрешения центральной проблемы. Многоплановые романы А. Вали «Майский дождь» (1958), «Цветок шиповника» (1962), Д. Исламова «Щедрая земля» (1959), Я. Валиева «Орлы не покидают гнезд» (1972), Х. Гиляжева «Солдаты без погон» (1965), Г. Ибрагимова «Подснежник» (1968), «Новолуние» (1977) напряженную драматическую борьбу за экономический подъем деревни в 60-х годах изобразили в многолинейном типе сюжета.

В романах Б. Рафикова «Седой ковыль» (1981), А. Хакима «Ураган» (1990), М. Хайдарова «Пришел навсегда» (1994), где тесно переплелись прошлое и современность, продолжается развитие опыта многолинейного

Гареева Гульфира Нигаматовна, доктор филологических наук, профессор кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

Gulfira N. Gareeva, Dr. Sci. (Philology), Professor of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

сюжетостроения. В этих романах, кроме главной сюжетной линии, прослеживающей историческую хронику, многочисленные вспомогательные линии раскрывают поступки, взаимоотношения, духовный мир представителей различных слоев народа, бытовавшую социально-нравственную атмосферу, духовную жизнь общества.

Ключевые слова: композиция, многолинейный тип сюжета, эпичность, герой, конфликт, роман Gulfira N. Gareeva

MULTIPLE LINEAR TYPE OF THE PLOT IN BASHKIR PROSE AND ITS DEVELOPMENT IN 1930-1990

Abstract

The article examines the stages of the skill growth of Bashkir prose writers in creating epically large-scale works, mastering the skill of multiple linear plot composition, the ability to succinctly and meaningfully display the history of the character's development and philosophical understanding of life in a multidimensional composition.

The spatial and temporal expansion of the chronological boundaries of the plot occurs already in the first novels of Imay Nasyri «Kudey» (1936), Afzal Tagirov «Red Guards» (1935) and «Red Army Men» (1937). In these novels, the aspiration for epic breadth leads to depicting in a single work numerous diverse personalities and groups being motley in their social and class composition. Anver Bikchentaev and Bayazit Bikbay in the novels «Karasyay Road» (1956), «When the Akselyan Floods» (1958) managed to combine the multiple linear plot development and the vivid display of the central problem solution. The multifaceted novels of Akram Vali «May Rain» (1958) and «Rosehip Flower» (1962), Dinis Islamov «Generous Land» (1959), Yrullah Valiev «Eagles Do Not Leave Their Nests» (1972), Khakim Gilyazhev «Soldiers without Shoulder Straps» (1965), Gali Ibragimov «Snowdrop» (1968) and «New Moon» (1977) reflect the intense dramatic struggle for the economic rise of the village in the 1960s in a multiple linear type of the plot.

The novels of Bulat Rafikov «Gray Feather Grass» (1981), Akhiyar Khakim «Hurricane» (1990) and Mukhamet Khaydarov «Came Forever» (1994), where the past and the present are closely intertwined, continue to develop the experience of multiple linear plot construction. In addition to the main storyline that traces the historical chronology, these novels reveal numerous auxiliary lines with their characters' actions and relations, spiritual world of representatives of various social strata, the existing social and moral atmosphere, and the spiritual life of society.

Key words: composition, multiple linear plot type, epic, hero, conflict, novel

Башкорт э^иптэре ысынбарлыкты ^п яклы сагылдырыусы, тормошто бетэ булган катмарлы, каршылыклы процесс рэYешевдэ яктыртыусы эре эпик эдэрзэрзе ойоштороу о^талыгына, бер ^^ытаы хроникаль сюжеттан ^п ^^ытаы сюжет королошона кYсеYгэ акрынлап, байтам ауырлыктар аша Yтеп килделэр.

30-сы йылдарза ук я^ылган И. Насы-рщыц «^?эй» hэм А. Таhировтыц «Кызылгвардеецтар» hэм «Кызылармеецтар» романдарында ^п ^1зыклы сюжет тибына ^сэ башлау ^зэтелэ. «^?эй»зэ Y3эк герой^ан кала башка персонаждар^ыц - эшсе-большевик Тайнов етэкселегендэге коммунистарзыц, кызылармеецтарзыц милли азатлык хэрэкэте етэкселэре менэн бэрелеше Y3 аллы сюжет ^1зыгын тэшкил итэ, кантон башкармаИы рэйесе Нуриевтыц, военком, мулла-комиссар Абдуловтыц h.б. кайhы бер персонаждар^ыц

эш-хэрэкэттэре Y!^ геройга бэйле сюжет ^цыгынан ситтэ hYрэтлэнэ. Тормош куренеш-тэре бер герой кYреYендэ, уныц шаhитлыFына нигезлэнеп hYрэтлэнмэй, бер нисэ сюжет hbi^bi-Fы буйынса терле ятаап кYп планлы ятаыртыла, ватсоталар актив хэрэкэт итеYсе геройзарзыц эш-тсылытстары hеземтэhе буларатс (э, киреhенсэ, ватсоталар тэ^ирендэ геройзарзыц YЗгэреYе, ацдары YÇеYе рэYешендэ тYгел) табул ителэ [6, 103-106-сы б.б.].

А. Таhиров дилогияhында Баштортостандыц кеньяFында hэм Ырымбур далаларында барFан граждандар hуFышы кYренештэре, осорзоц идея-сэйэси атмосфераИы, Зэки Вэлиди етэксе-легендэге милли азатлытс хэрэкэтенэ ■каршы керэш, терле социаль теркемдэрзец Y3 урындарын табырFа тырышып бэргелэнеYЗэре, Совет власын урынлаштырыу, дошмандарзан hа'клау, башторт халтсыныц милли Y3

билдэлэнешен булдырыу есен керэш йылдары киц панорамала hYрэтлэнэ. Эпик кицлеккэ ынтылыш кYп hанлы, кYп терле, социаль-сэйэси яктан сыбар шэхестэрзе, теркемдэрзе эдэргэ алыуга килтерэ. Осорзоц социаль йезе йэнле, кYп яклы сагылыш таба [1, 266-269-сы б.б.].

Башкорт эпик прозаИы кYп ^1зыклы сюжет Ygтерелешенэ, кYп планлыкка, ысынбарлыкты эпик коласлы hYрэтлэYгэ, образдарзы кYп терле художество саралары аша тэрэн йекмэткеле итеп ^шландырыу о^талыгына ынтылыуза артабангы этаптарза зурырак уцышка елгэште. 50-се йылдарза я^ылган Э. Бикчэнтэевтыц «Карасэй юлы» hэм Б. Бикбайзыц «Акселэн ташканда» романдарында инде герой шэхесе hэм биографияhы тYгел, э конкрет бер башкорт ауылы язмышы - Карасэй hэм Кайынлы ауылы язмышы ^заллана, шунлыктан хикэйэлэY конкрет тарихи ерлектэ алып барыла, параллель сюжет ^1зыктары YSтерелэ, эпик коласлы композиция королошо урын ала [5, 186-192-сы б.б.].

Б. Бикбай ауылдыц, дошманлашып йэшэYсе биш арага бYленгэн ауылдаштарзыц Yткэн тарихын, шэжэрэhен, ырыуын юллауга, таркаулыгыныц, Y3-ара керэшеп йэшэYенец тамырзарын асып hалыуFа кYп игтибар бYлэ. Шунлыктан вакыт-пространство диапазоны -хронотоп кицэйэ тешэ, был Кайынлы ауылы кешелэренец Fереф-Fэзэттэрен, эш-кылык-тарын, милли психология^ш тэрэнерэк асыуFа булышлык итэ. Автор тормошто ^п кырлы, тэрэн итеп кYрhэтергэ ынтыла. ВакиFалар кез, кыш hэм яз айзарында - саFыштырмаса кыдка вакыт эсендэ бара. Э вакыт арауы^ыныц озайлылыFы уныц вакиFаларFа бик бай, тыFыз булыуы, кYп hызыклы сюжет Ygтерелеше аша ирешелэ. Ошо туFыз-ун ай самаИы Fына кыдка вакыт кидемендэ эзип ауылдыц Yткэнен дэ, бегенгеhен дэ кэYЗЭлэндерэ алFан. Языусы персонаждарзыц тормош юлдарын билдэлэYсе белешмэлэрзе индерэ барып (улар теп сюжет hызыFынан ситтэ ята), уларзыц артабанFы холок-кылыктарын тулырак, калкыуырак hYрэтлэYгэ ирешэ. Романдыц теп геройы Тимер Я^аровтыц хэсрэтле бала саFы, атаЬыныц ак офицер Корбанов кулынан YлтерелеYе, Ташлы балалар йортонда Тимерзец Корбанов менэн осрашыуы, тимер юлсылар мэктэбендэ укыуы, депола эшлэYе хакында экскурстар яhап, автор уныц биография^ш тулырак кYЗ алдына бадтыра. Эммэ Э. Вэли hэм С. Агиш

романдарынан айырмалы рэYештэ, Б. Бикбай герой биографияhындаFы меhим даталарFа тукталмайынса, уныц эшмэкэрлеген hYрэтлэYЗе алFы планFа куя. Тимерзец ижтимаFи-социаль елкэлэге эш-хэрэкэте лэ, шэхси тормошо ла, мехэббэт, дуд-иптэшлек т0ЙF0лары ла сюжет ^1зь^ында берзэй саFылдырыла.

Романда башка байтак геройзарзыц да язмышы айырым Y3 аллы сюжет hызыктарында hYрэтлэп бирелэ. Асык, киц кYцелле, эшсэн Булат башта колхозFа инергэ икелэнhэ, hуцынан эзергэ генэ килде тип эйтерзэр тип уцайhызланып, Fаризаhын кеgэhендэ йеретэ. Финалда ул алдынFы карашлы, егэрле, хужалыксыл колхозсы булып кэYЗЭлэнэ. Фэхри ^э тэYгелэрзэн булып колхозFа и^э лэ, унда эшлэYЗе Y3енэ тYгел, э сит-яттарFа эшлэY тип илке^алкы йерей. Хилаф юл менэн мелкэт туплаFан атаhы Хисами кеYек типтереп йэшэй алмаFаны есен Совет власына асыу hаклай. Романда шулай ук утызынсы йылдар есен актуаль булFан башкорт катын-кыззарыныц яктыFа, яцы^а ынтылыуы, рухи турайыуы, яцы йэмFиэттец яцы шэхесе булып етешеYе Фатима образына бэйле яктыртыла. Был персонаждар хакындаFы hызыктар сюжеттыц тармакланыуына, ысынбарлыкты кYп планлы яктыртыуFа алып килэ.

Яцы тезелгэн колхозды ныFытыу, кесле хужалык итеY, колхозсыларза дейем милекте Y3 милке кеYек кYреп hаклау, хужа булыу тоЙFоhо тэрбиэлэY, яцы менэсэбэттэр, халыктыц рухи-эхлаки Y5еYе, яцырыуы есен керэш башында торFан Тимер Янhаров hэм уныц яклылар менэн Совет власын, колхозды какшатыу есен адтыр-тын эш алып барFан Гэрэй Шакманов араЬын-даFы керэш-бэрелеш конфликтты барлыкка килтерэ. Был конфликтлы ситуация тэрэн социаль йекмэткеле вакоталар аFышында тэбиFи Ygеп сы^а, кыркыу Ygтерелэ hэм хэл ителэ.

Кабатланмад язмышлы оригиналь образдар тыузырFан, конкрет тормош картиналарынан торFан ысынбарлыкты ^п планлы итеп саFылдырFан, яцы йэмFиэттец яцы кешелэре тыуыуы, колхозлашыузыц кешелэр психологияhына алып килгэн Y3гэреш-hынылышы, коммунистар менэн кулактар араhындаFы керэш, яцы менэсэбэттэр, яцы эхлак нормалары урынлашыуы, башкорт катын-кыззарыныц рухи турайыуы, дудлык hэм мехэббэт, Fаилэ, шэхси бэхет ^шак мэсьэлэлэр-гэ каFылышлы кYп темалылык менэн алда ижад ителгэн романдарзан айырылып торFан

Б. Бикбайзыц «Акселэн ташканда» романы кYп ^1зыклы сюжет тезеY3Э казаныш булды.

Дейем халык язмышын сагыу яктырткан фонда айырым кеше язмыштарыныц конкрет саFылышындакYпhызыклысюжетY5терелешендэ биреYгэирешкэн,утызынсыйылдарзыцижтимаFи-сэйэси хэл-вакиFаларын милли-тарихи ерлектэ hYрэтлэгэн, типиклаштырыу hэм дейемлэштереY одталыгеында яцы бадкыска кYтэрелгэн кYп планлы Э. Бикчэнтэевтыц «Карасэй юлы» романы ла, Б. Бикбайзыц «Акселэн ташканда» романдары hымак ук, башкорт эзэбиэте тарихында кYренекле урын тота.

Б. Бикбайзыц романында Y3эктэ ауылдыц символик мэFЭнэгэ эйэ «Керэш» колхозына берлэшеYе, уны ныFытыу, кеYЭтле хужалык итеY есен керэш картиналары торhа, Э. Бикчэнтэевтыц романында ^э hуцFарак осор -колхоздыц инде ныклап аякка баркан, кесле хужалыкка эйлэнгэн мэле кYрhэтелэ. Ауылдыц элекке тарихын яктыртыуFа караFанда, автор ^берэк уныц килэсэге хакында фекер йеретэ. Эдэрзец композицион структураИы кенкYрештэ hэм, айырыуса, кешелэрзец психологияhында идке, традицион менэн яцы совет осорона хас ^1заттарзыц катмарлы, Y3енсэлекле Yрелешен тэрэн художестволы подтекст аша кYрhэтеYгэ, социалистик тезелештец тарихи процесс икэнлеген, уныц бейеклеген, кеYЭтен асыуFа буйhондоролFан.

Романда Карасэй ауылы тормошон, колхоз эшсэндэренец хезмэтен hYрэтлэY бер сюжет ^^ы^ын барлыкка килтерhэ, уFа йэнэшэ нефть разведчиктарыныц эшмэкэрлеге хакында хикэйэлэгэн икенсе сюжет ^^ы^ы YSтерелэ. Эммэ был ике сюжет ^^ы^ы, С. Агиш, Э. Вэли романдарындаFы ^шак, идея-тематик hэм композицион таркаулыкка килтермэй, сенки улар берзэм идея-художество концепция^ш яктыртыуFа ЙYнэлтелгэн. Языусы ауылFа, уныц ны^ыетан тэртиптэренэ, Fереф-Fэзэттэренэ CЭHЭFЭT YSешенец тэьдирен, быFаса кYрелмэгэн ижтимаFи-тарихи Y3гэрештэрзец социаль-психологик hынылыш алып килеYен драматик кесергэнешле сюжет ^^ы^ында бирэ.

Осорзоц яцы ^1заттарын hизгер тотоп алыусылар булып Буран, Зифа, Камилэ ^шак йэштэр генэ тYгел, э инде донъяFа караштары ныклап формалашкан ауылдыц оло йэштэге кешелэре, тэY3Э нефтселэрзе ерзец йэмен, тэбиFЭттец ^зэллеген бозоусылар тип hанаFан, уларFа иген иккэн ба^ыузарзан бер карыш

ер бYлергэ лэ кырка каршы сыккан колхоз рэйесе ЙэсэYи Хэкимов ^шактар за сыFыш яhай. Улар барыЛы ла романда айырым сюжет ^цыктарында hYрэтлэнеш таба, кYп планлы хикэйэлэY хасил була. Финалда был геройзар автор тарафынан, коммунистик идеология рухындаFыса, интеллектуаль Y5ешкэн, заман менэн бергэ атлаусы ацлы керэшселэр итеп кэYЗЭлэндерелэ.

РомандаFы ике теп сюжет ^^ы^ын бер бетен итеп берлэштереYсе булып Буран образы тора. Эдэрзец кофликт нигезен яцы кенкYреш, хезмэткэ бэйле геройзар кYцелендэ тыуFан каршылыктар, психологик боролош, айырыуса ЙэсэYи Хэкимов hэм уныц яклылар ^целендэ-ге каршылыктар хасил итэ. Был конфликт элекке эдэрзэгесэ синфи характерза тYгел, э рухи-эхлаки елкэнэн. КYп ^цыклы сюжет YSтерелешенец катмарлыFына hэм ^п кырлылыFына килтереYсе рухи, мораль-этик проблемаFа бэйле меhим Fилми кофликт та YЗЭккэ куйыла hэм уныц сиселеше Карасэй юлын, уныц язмышын, дейем алFанда бетен республиканыц килэсэк YSешен билдэлэй.

Э. Вэлизец "Май ямFыры", "Гелйемеш сэскэhе" романдары, Э. Бикчэнтэевтыц тормоштоц, терле вакоталарзыц эске бэйлэнешен табыусы, кицлеккэ йэйелеY идэбенэ вакыттыц тыFызлыFынаирешеYсе,бетенсюжет-композиция королошон Y3эк бер проблеманы сисеYгэ хезмэт иттереYсе «Карасэй юлы» романы ^шак, кYп hызыклы сюжет YSтерелешенэ нигезлэнгэндэр, кYп планлы, эпик коласлылар. Был эдэрзэрзэ бер юлы бер нисэ колхозда барFан вакиFалар яктыртыла, кYп hанлы персонаждар хэрэкэт итэ, дилогияныц икенсе романында образдар системаИы таFы ла кицэйэ тешэ, шуларзыц байтаFы индивидуаллэштерелгэндэр.

Теп геройзарFа бэйле сюжет ^1зыктарында замандыц теге йэ был кещзэк мэсьэлэhе яктыртыла. Имэнтау колхозында алдынFы тэжрибэлэрзе hанFа hукмаусы, идкесэ эшлэп-йэшэп ятыузы хуп кYреYсе бюрократ колхоз председателе Акназаровтыц эшмэкэрлеге, уFа каршы Азаматов, Абызбаева, Ридаларзыц керэше hYрэтлэнэ. Колхоз байлыFын спекуляция юлы менэн арттырырFа маташыусы кY3 буяусы Эфлэтуновка каршы Кунакбаев hэм башка колхозсылар каршы сыFа. Уларзыц керэше урындагы хэл-эхYЭлдэр генэ булмайынса, был бэрелештэр ижтимаFи hэм эхлаки яцFыраш ала, тормош эпик колас менэн ^п ^1зыклы сюжет

Ygтерелешендэ яктыртыла.

Д. Исламовтыц «Йомарт ер» романы Э. Вэли дилогия^ша кYп планлылык, кYп терле сюжет ^1зыктарын YgтереY йэhэтенэн якын. Эммэ образдар системаhыныц кицлеге, индивидуаллэштереYЗец а^ауы, композицион таркаулык, геройзыц ижтимаFи hэм шэхси тормошон бер бетен итеп ойоштора алмау hымак Э. Вэли романдарына хас кэмселектэрзэн айырмалы рэYештэ, композицияhыныц йыйнаклыFы менэн уцышлы айырыла. Д. Исламов тормош кYренештэрен кицлектэ тYгел, э тэрэнлектэ асырFа ынтыла [5, 217-219-сы б.б.].

Романда бер колхоз эсендэ генэ барFан вакиFалар hYрэтлэнэ, образдар системаhы ла зур тYгел. Рэшит Билалов образы кYп яклы -производство елкэhендэ лэ, тормош-кенкYреш планында ла, шэхси-интим ситуацияларза ла, рухи Ygеш процесында ла кэYЗЭлэндерелэ. Уныц язмышы ла Азаматовтыкына караFанда катмарлырак. Геройзыц етэксе булып елгереп етеYе уныц эхлаки ынтылыштары менэн бер бетен итеп бирелэ, образды тормошсан итеYгэ булыша. Азаматов образын кэYЗЭлэндереYЗЭ Э. Вэли социаль-публицистик якка нык hуктырhа, Билаловты hYрэтлэYЗЭ Д. Исламов шэхси мотивтарзы ныFырак кабартып, геройзыц социаль эhэмиэтен, гражданлык мэнфэFЭттэрен кYрhэтеYЗе йомшарта тешэ.

«Йомарт ер» романында байтак геройзарзыц тормошон яктыртыуFа бэйле бер нисэ сюжет Билалов, элекке колхоз председателе Межипов, райком секретары Арсланов, Бибикэй, Эхмэзуллин образдарына бэйле - Y3 аллы Ygешэ. Уларзыц барыЛы ла Билаловка карата ниндэйзер менэсэбэттэ тора, шулай ук был сюжет ^1зыктары романда кYтэрелгэн дейем проблематиканы асы^а бэйле лэ бер бетен булып ойоша.

60-сы йылдарзан алып бегенге кендэргэ тиклем бик куп башкорт романдары куп планлы, параллель сюжет hызыктары Ygтерелеше рэYешендэ королFандар ("Май ямFыры", "Гелйемеш сэскэhе", "Пого^ыз hалдаттар", "Беркеттэр оя ташламай", "Йондоззар нисек кабына" кб.).

Я. Вэлиевтыц «Беркеттэр оя ташламай» романы ла куп hызыклы сюжет королошона, куп планлылыкка дэFYЭ итэ. Романда производство проблемалары бик кыркыу торFан мэл, ауылдыц иктисадын кYтэреY есен кесергэнешле драматик керэш осоро саFылдырыла, кYп кенэ геройзар

хэрэкэт итэ, вакоталарзы панорам, киц коласлы итеп hYрэтлэY ынтылышы кYЗЭтелэ. К^пселек сюжет hызыктары романдыц теп геройы Кэбир Юламановка бэйлэнешле Ygтерелэ, YЗаллы Yдешкэн hызыктар за бар. Механизатор Заhит, суска караусы кыз Кояш, колхоз председателе Fэбделхэкимов, балта одта^1 Мехэмэт Абсаликов, райком секретары Янов, бригадир Тимерхан Батыев, йезйэшэр Заминдар карт хакында автор айырым сюжет ^1зыктары индерэ. Эммэ улар за туранан-тура булмаhа ла, теп проблеманы асыуFа, теп герой эшмэкэрлегенэ барып тоташа.

Х. Fилэжевтыц социаль-кенкYреш, социаль-публицистик, социаль-психологик пландарзы берлэштереYсе «Пого^ыз hалдаттар» романы сюжет-композиция ойошторолошо яFынан, Э. Вэли, Д. Исламов романдары ^шак, кYп hызыклы, кYп планлы. Зур дейемлэштереYЗэргэ ынтылыш яhалFан был эдэрзэ панорам эпик роман ^1заттары урын алFан. Ьынылышлы вакиFалар киц колас менэн hYрэтлэнэ, улар ты^ыз hэм драматик кесергэнешле Ygтерелэ. Характерзар социаль актив, уларзыц гражданлык эhэмиэте лэ зур. Бер тебэктэ, бер урында барFан вакиFаларзы эдэрзэ дейем ижтимаFи, тарихи эhэмиэткэ эйэ булFан тотош ил есен характерлы вакоталар итеп кYрhэтеY хас.

КYп терле сюжет ^1зыктары байтак геройзарзыц язмышына, эшмэкэрлегенэ, рухи донъя YЗгэрештэренэ бэйле тармак-тармак булып йэйелэ. Монументаль, эпик хикэйэлэY алымы кулланыла. Роман композиция^1 айырым бYлектэргэ бYленгэн, hэр бYлек теге йэки был геройзыц исеме менэн аталFан hэм YЗенэ кYрэ башланышы, хэрэкэт Ygтерелеше, конфликты, герой язмышын саFыу, боролошло мэлендэ кYрhэтеYсе сюжет hызыFы hэм тамамланышы булFанэзерхикэйэ,бэлэкэйерэкповестьформаhын алFан. Был бYлектэр кыркыу проблемаларзы, кесергэнешле керэш-бэрелештэрзе хэл итеY тирэhенэ ойошторолFанлыктан hэм конфликттыц теге йэки был яFын асыуFа хезмэт иткэнлектэн, таркаулыкка килтермэй, киреhенсэ, кесергэнешле сюжет Ygтерелешен тэьмин итэ [6, 355-356-сы б.б.].

Колхозды ныFытыу эшенэ ец hызFанып тотоетан кисэге фронтовик Эмир, hуFыш hалFан яраларFа Fаилэhенец фажиFэhе еgтэлеYЗЭн бер мэлгэ бегелеп тешкэн, шулай за YЗендэ рухи кес табып, тулы канлы тормошка кайткан hалдат ЙэмFи, колхоздыц бетен ауыр эшен YЗ

елкэhендэ ^тэргэн Сэхипъямал, етэксе hэм шэхес буларак кыркыу hынаузы намыдлы Yтэ алFан, халык менэн етэкселек итергэ ейрэнгэн колхоз председателе МаИира, ЮFарынан тешкэн кYрhэтмэлэрзе YTЭY есен телэhэ ниндэй юлFа ла барыусы, фэкэт вакытында рапорт биреY3е генэ каЙFыртыусы район вэкиле Хэбибуллин, бюрократ Хэбировтар тышкы 11эм эске хэрэкэттэ, hэр береhе айырым бер сюжет hызыFында тулы асыла, ыцFай hэм кире геройзарзыц бэрелеше эдэрзец кесергэнешен тэьмин итэ.

F. ИбраИимов дилогияhы есен вакиFаларзы киц ицлэп алыу, уларзыц озайлы вакыт эсендэ барыуы, геройзарзы тотош тормоштары дауамында, ижтимаFи Y5еше позицияhынан сыFып hYрэтлэY кеYек кYп hызыклы сюжет Ygтерелгэн, кYп планлы эпик роман есен характерлы hызаттар хас. Эммэ тэYге «Умырзая» романында синфи керэш кесергэнешлеген биреY тэбиFи булhа, икенсе романда иhэ заманFа ярашлы тарихи, социаль шарттар менэн идэплэшмэй, hаман да был синфи конфликтты теп каршылык тип тэкдим итергэ тырышыу Y3ен акламай, тэбиFи, тормошсан яцFырамай. Пауль Хэйризе, Яманhаровты фашлау максатында мажаралы, детектив эпизодтар менэн мауыFыу авторзы теп заман проблемаларынан ситкэ алып китэ. ТэYге романдаFы эпиклык, ^п планлылык икенсе романда кYп hандаFы лирик уйзар, публицистик hыFымталар, монологтар арка^шда кYпкэ сиклэнгэн, кыдырыклаетан, ысынбарлыкты кYп яклы социаль-фэлсэфэYи баИалау кеYэhен кэметкэн.

Алда каралFан романдарза тормош кYренештэрен тарихи Y5ештэ, Yткэн hэм бегенгенец диалектик бэйлэнешендэ кYрhэтеY максатында, 60-сы йылдар ысынбарлыFы, колхоз королошо, крэдтиэндэр хезмэте хакында хикэйэлэY уткэндэр хакында хэтирэлэр, килэсэк хакында уйланыузар, лирик сигенеY3эр hэм фэлсэфэYи дейемлэштереY3эргэ дэFYЭ итеYсе ретроспекциялар менэн каймаланFандар. Аллегорик, мифик образдар, легендалар, риYЭЙэттэр hэм башка фольклор мотивтарын индереY зэ заман кYренештэрен хикэйэлэгэн романдарзыц эпик коласын, вакыт hэм урын-ер hыйзырышын - хронотопты кицэйтеY максатын кY3 уцында тота.

FемYмэн, 60-70-се йылдар башкорт прозаЬында кYп ^1зыклы сюжет Ygтерелешенэ, кYп планлы композиция королошона ынтылыу тарихи-революцион темаFа арналFан

З. Биишеваныц "Яеть^а", Я. Хамматовтыц "Бертеклэп йыйыла алтын", Ф. Идэетоловтыц 'Ъэйкэлдэр терелэр есен" трилогиялары, Н. Мусиндыц "Мэцгелек урман" романдары кб. есен дэ хас булды. Тарихи-революцион теманы яктыртыуза башкорт прозаhы башлыса романдыц монументаль композицияhына едтенлек бирзе, трилогияларза йэмFиэт тарихындаFы hэм халык язмышындаFы ес этап трактовкаланды [8, 296-297-се б.б.].

Быныц типик мидалы итеп З. Биишеваныц ес романын килтерергэ мемкин: "Кэмhетелгэндэр", "Уяныу" ("Оло Эйек буйында"), "Яетьта" ("Емеш") романдарыныц исемдэре Yк был меhим тарихи осорзарзы кYрhэтеп тора [3, 115-116-сы б.б.]. F. ИбраЬимовтыц "Умырзая", "Ай битен йыуFанда", Я. Вэлиевтыц "Беркеттэр оя ташламай", Н. Мусиндыц "Мэцгелек урман", Э. Хэкимдец "бйермэ", "Дауылдан котолоу юк" исемле кеше тормошондаFы йэки йэмFиэт Ygешендэге бэхетле hэм бэхетhез, уцышлы hэм уцыш^13 осорзарзы саFылдырыусы социаль-психологик романдар есен дилогиялар кулайлы булды [4, 118-се б.].

70-90-сы йылдарзаFы эдэрзэрзэ - Б. Рафиков, Э. Хэким, М. Хэйзэровтыц тарихи Yткэн hэм хэзерге ысынбарлык кYренештэре тыFыз Yрелгэн романдарында ла кYп hызыклы сюжет YgтереY, композицияны бындай художество алымдары менэн байытыу тэжрибэhе артабан дауам ителде. Б. Рафиковтыц «Сал кылFан» романында заман проблемалары кYтэрелhэ лэ, замандаштар образы Y3эккэ куйылhа ла, композицияла бегенгенец тарихи Yткэн менэн тэрэн бэйлэнешен кYрhэтеYсе шэжэрэлэргэ, ауыз-тел ижады комарткыларына киц урын бирелэ, шул рэYешле кYп планлы хикэйэлэY хасил була [2, 44-се б.].

Эдэрзэ байтак геройзарзыц холок-фотеленэ, рухи hызаттарына яктылык hибеYсе, нэдел-нэсэбен, тамырзарын юллаусы шэжэрэлэр нигезендэ быуындар бэйлэнеше юллана, мэшhYP йырсы КинйэhолтанFа hэйкэл асыу вакотаИы, Аксарлак байрамы YткэреY аша - былар барыhы ла сюжеттыц ^п hызыклы булыуын тэшкил итэ - рухи мирадка, Fереф-Fэзэттэргэ, туFан телгэ, халыктыц ауыз-тел ижадына hак караш тыузырыу кеYек эхлаки-этик проблемалар ^тэрелэ.

Э. Хэкимдец «вйермэ», М. Хэйзэровтыц «Китмэд есен килдем» романдарыныц сюжетын революциянан hуцFы, торF0нлок йылдарындаFы hэм хэзерге осорзаFы ил Y5ешендэге

кYренештэрзе KYn ^1зыклы, KYn планлы, эпик коласлы яктыртыу тэшкил итэ. Был романдарза 20-30-сы йылдарзагы яцы йэмгиэт твзвYгэ бэйле киçкен тарихи боролошло мэлдэр, колхозлашыу осороноц крэçтиэн язмышында тетрэнеYЗэр менэн озатылыуы, ^eKhei^Y, шэхес хокуктарын тупаç бозоузарзыц утыз етенсе йылда айырыуса гэрип Teç алыуы, унан hуцFы осорзарза ла фажигэле хэл-вакоталарзыц, рухты быуыусы атмосфераньщ дауам итеYен hYрэтлэY Y3эккэ куйыла. Языусылар был вакиFаларзы Yткэн тарих итеп кенэ карамайзар, уларзыц бвгвнгв квндэге эземтэлэрен, Yткэн менэн хэзергенец тыFыз бэйлэнешен кYрhэтэлэр [9, 321-322-се б.б.].

Тарихи хрониканы асык юллаFан, яктырткан твп сюжет hызыFынан башка был романдарза байтак ярзамсы сюжет ^1зыктары айырылып сыккан, тврлв катлам вэкилдэренец мвнэсэбэттэре, эш-кылыктары, рухи донъялары яктыртылFан, Yткэн hэм бвгвнгвгэ бэйле тврлв вакыт сиктэре аралаштырып бирелгэн, киц арауык сиктэрендэ барFан вакоталарзан торFан вакыт hэм урын-ер, хэрэкэт берлеге аша, шул осор социаль-ижтимаFи атмосфераhы, тврлв мвхиттэге квнкYреш, йэмFиэттэге рухи тормош киц итеп саFылдырылFан [7, 78-се б.].

Э?ЭБИЭТ

1. Башкорт эзэбиэте тарихы. 6 томда. Т. 3. 9фв: Башкортостан китап нэшриэте, 1991. 543 б.

2. Башкорт эзэбиэте тарихы. 7 томда. Т. 6. 9фв: Китап, 1996. 710 бит.

3. Баимов Р.Н. Судьба жанра. Уфа: Башкирское книжное издателство, 1984. 320 с.

4. Байымов Р.Н. Тврлв йылдарза ты^ан уйзар: hайланма мэкэлэлэр. 9фв: Fилем, 2007. 380 б.

5. Вахитов Э.Х. Жанр и стиль в башкирской прозе. Уфа: Башкирское книжное издателство, 1982. 348 с.

6. Вахитов Э.Х. Башкорт прозаЬшныц жанр-стиль канундары. 9фв: Китап, 2007. 464 б.

7. Гэрэева Г.Н. ХХ быуаттьщ икенсе яртыЬындагы башкорт прозакы: Fилми 6açMa: монография. 9фе: FБY, 2010. 159 б.

8. Егерменсе быуат башкорт эзэбиэте: югары укыу йорттары есен дэреслек. 9фе, FБY, 2003. 574 б.

9. ХХ-ХХ1 быуат башкорт эзэбиэте: югары укыу йорттары есен дэреслек: авторзар колл. 9фе: FБY, 2017. 648 б.

REFERENCES

1. Bashkort azabiate tarihe [History of Bashkir literature]. In 3 vols. Vol. 3. Ufa: Kitap, 1991. 543 p. (in Bashkir).

2. Bashkort azabiate tarihe [History of Bashkir literature]. In 7 vols. Vol. 5. Ufa: Kitap, 1993. 596 p. (in Bashkir).

3. Baimov, R.N. Sudba zhanra [The fate of the genre]. Ufa: Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1984. 320 p. (in Russ.).

4. Baimov, R.N. Torlo yildartha tyughan ujthar [Judgments of different years]. Selected works. Ufa: Gilem, 2007. 380 p. (in Bashkir).

5. Vakhitov, A.Kh. Zhanr i stil v bashkirskoy proze [Genre and style in Bashkir prose]. Ufa: Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1982. 348 p. (in Russ.).

6. Vakhitov, A.Kh. Bashkort prozahynyn janr-styl kanundary [Genre and style patterns of Bashkir prose]. Ufa: Kitap, 2007. 463 p. (in Bashkir).

7. XX byuattyn ikense yartyhyndaghy bashkort prozahy: Ghilmi basma: Monographiya [Bashkir prose of the second half of the 20th century]. Ufa: BashGU, 2010. 159 p. (in Bashkir).

8. Egermense bouat bashkort azabiate: ughary ukyu yorttary oson dareslek [Bashkir literature of the twentieth century]. Textbook for universities. Ufa: BashGU, 2003. 574 p. (in Bashkir).

9. XX-XXI byuat bashkort athabiaty: ughary ukyu yorttary oson dareslek [Bashkir literature of the 20th and 21st centuries]. Textbook for higher educational institutions. Ufa: BashGU, 2017. 648 p. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.