Научная статья на тему 'Япон тили иероглифларини компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб ўқитиш методикаси'

Япон тили иероглифларини компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб ўқитиш методикаси Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
139
90
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лутфиллоева Фахринисо Маҳмудовна

Давлатларнинг миллатлараро интеграцияси, мамлакатлараро иқтисодий, ижтимоий-маданий алоқаларнинг ривожланиши етакчи тиллар қаторида япон тилини ҳам ўрганишни тақазо қилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Япон тили иероглифларини компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб ўқитиш методикаси»

Давлатларнинг миллатлараро интеграцияси, мамлакатлараро и^тисодий, ижтимоий-маданий алок;аларнинг ривожланиши етакчи тиллар к;аторида япон тилини лам урганишни такозо зтмокда. Япон тилини халк;аро стандартлар даражасида замонавий педагогик ва ахборот-коммуникацион технологиялар ёрдамида урганиш дунёнинг етакчи университетлари, тил марказлари ва илмий-изланиш муассасаларида таджик; к;илини6 келинмоеда. Япон иероглифларнинг у^итишда мавжуд морфемик бирликларни образли тарзда *икоя асосида миллий контекстда ишлаб чикиш ва компьютер имитацион модел орк;али талабага такдим зтиш орк;али уцув жараёнини к;улай ва самарали ташкил к;илиш амалий жи^атдан асосланган. Шу орк;али малакали кадрлар тайёрлашда му*им омил ^исобланган таълим сифатини ва самарадорлигини ошириш, олий таълим муассасаларида булажак мутахассисларни билим, малака ва куникма досил к;илиш жараёнида м устали л таълим мазмунини ишлаб чи^иш ва педагогик изланишлар олиб бориш долзарблиги асосланган

Лутфиллоева Фахринисо Махмудовна 1981-йилда тугилган. 2009-йилда Самарканд Давлат Чет тиллар институтини тамомлаган. 2022-йилда "Япон тили иероглифларини мнемотехника (*икоя) асосида компютер имитацион моделлардан фойдаланиб укитиш методикаси" (PhD) мавзусида педагогика фанлари доктори илмий даражасини *имоя к;илган.

GlSbe

9 / о о z и и о ч- ± э z о

9786200641526

61©Ье

Фахринисо Лутфиллоева

МОНОГРАФИЯ

Япон тили иероглифларини компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб ук;итиш методикаси

Япон тили иepоглифлapини компьютер имт^цион Модeллapидaн фойдaлaниб укитиш

мeтодикaси

а

о-

о

Фaxpиниco Лyтфиллoeвa

Япoн тили иepoглифлapини

Япoнтили иepoглифлapини кoмпьютep имитaциoн мoдeллapидaн фoйдaлaниб укитиш

мeтoдикacи

/

GIobeEdit

Imprint

Any brand names and product names mentioned in this book are subject to trademark, brand or patent protection and are trademarks or registered trademarks of their respective holders. The use of brand names, product names, common names, trade names, product descriptions etc. even without a particular marking in this work is in no way to be construed to mean that such names may be regarded as unrestricted in respect of trademark and brand protection legislation and could thus be used by anyone.

Cover image: www.ingimage.com

Publisher: GlobeEdit is a trademark of

Dodo Books Indian Ocean Ltd. and OmniScriptum S.R.L publishing group

120 High Road, East Finchley, London, N2 9ED, United Kingdom

Str. Armeneasca 28/1, office 1, Chisinau MD-2012, Republic of

Moldova, Europe

Printed at: see last page

ISBN: 978-620-0-64152-6

Copyright © Oaxpi/iHi/ico /lyT$n.n.noeBa

Copyright © 2022 Dodo Books Indian Ocean Ltd. and OmniScriptum S.R.L publishing group

J? /

УЗБEKИCTOH PECПУБЛИKACИ OЛИЙ BA yPTA MAXCУC TAЪЛИM BAЗИPЛИГИ CAMAP^AHД ДABЛAT 4ET TИЛЛAP ИHCTИTУTИ

ЛУTФИЛЛOEBA ФAXPИHИCO MAXMУДOBHA

ЯПOH TИЛИ ИEPOГЛИФЛAPИHИ KOMПЬЮTEP ИMИTAЦИOH

Hffi

MOДEЛЛAPИДAH ФOЙДAЛAHИБ УКИтаШ METOДИKACИ

Moнoгpaфия

Лутфиллоева Фахринисо Махмудовна. Компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб, ^икоялар (мнемотехника) асосида япон тили иероглифларини укитиш методикаси. Монография - 143 бет.

Давлатларнинг миллатлараро интеграцияси, мамлакатлараро ицтисодий, ижтимоий-маданий алоцаларнинг ривожланиши етакчи тиллар цаторида япон тилини %ам урганишни тацозо этмоцда. Япон тилини халцаро стандартлар даражасида замонавий педагогик ва ахборот-коммуникацион технологиялар ёрдамида урганиш дунёнинг етакчи университетлари, тил марказлари ва илмий-изланиш муассасаларида тадциц цилиниб келинмоцда. Япон иероглифларнинг уцитишда мавжуд морфемик бирликларни образли тарзда %икоя асосида миллий контекстда ишлаб чициш ва компьютер имитацион модел орцали талабага тацдим этиш орцали уцув жараёнини цулай ва самарали ташкил цилиш амалий жщатдан асосланган. Шу орцали малакали кадрлар тайёрлашда мууим омил уисобланган таълим сифатини ва самарадорлигини ошириш, олий таълим муассасаларида булажак мутахассисларни билим, малака ва куникма уосил цилиш жараёнида мустацил таълим мазмунини ишлаб чициш ва педагогик изланишлар олиб бориш долзарблиги асосланган.

Л

Такризчилар: проф. М.М.Махмудова

доц. Г.И. Курбонова

/

чГ

КИРИШ

Дунёда таълим мухитига ракамли технологияларни татбик килиш оркали булажак мутахассисларнинг касбий лаёкати, нуткий куникмаларини ижтимоий-маданий компетентлик контекстида ривожлантириш алохида долзарблик касб этмокда.Тил урганишни Умумевропа тил куникмаси (Common European Framework of Reference) тизими малака талаблари даражасига кутаришда ахборот технологияларининг дастурий воситаларидан фойдаланиб укитиш мухим ахамият касб этмокда. Чет тилларини, хусусан, япон тилини ахборот технологияларидан фойдаланиб, мнемотехника асосида укитиш куп жихдтдан таълим стандартлари, укув дастурлари ва дарсликларни замон талабларига мувофиклаштириш имконини кенгайтиради.

Давлатларнинг миллатлараро интеграцияси, мамлакатлараро иктисодий, ижтимоий-маданий алокаларнинг ривожланиши етакчи тиллар каторида япон тилини хам урганишни такозо этмокда. Япон тилини халкаро стандартлар даражасида замонавий педагогик ва ахборот-коммуникацион технологиялар ёрдамида урганиш дунёнинг етакчи университетлари, тил марказлари ва илмий-изланиш муассасаларида тадкик килиниб келинмокда. Япониянинг Цукуба, Индонезиянинг Педидикан, Испаниянинг Мадрид университетларида япон тилини укитиш методикаси хдмда япон тили иероглифларининг семантикаси, лингводидактик хусусиятлари, укилиши, ёзилиши тартибига оид илмий изланишлар олиб борилмокда. Шу билан биргаликда, булажак тил урганувчи мутахассисларининг япон тили иероглифларини ахборот ва коммуникацион технологиялар, мультимедиа воситалари ёрдамида урганиш, уларнинг эркин мулокот кила олиш даражасини такомиллаштириш, бу йуналишда олиб борилаётган илмий изланишларни ривожлантириш долзарб масалалардан хисобланади.

Мамлакатимизнинг етакчи илмий марказлари ва тилшунослик мактабларида миллатлараро муносабатларда нуткий ифодалар, нуткий ибораларни самарали куллаш усуллари, тургун ибораларнинг мазмуни, синтактик вазифалари тахдили ривожланмокда. Замонавий халкаро

3

муносабатлар, иктисодий ва сиёсий интеграция шароитида ривожланаётган илмий-техник коммуникация, маданий алокалар ва ишбилармонлик доирасида Япония давлати билан бевосита мулокотда булаётган хар хил соха мутахассислари сони купайиб бормокда. Бунинг учун япон тилини ва нуткий мулокот коидаларини пухта эгаллаш лозим. Мамлакатимиз Президентининг Япония Бош вазирига йулланган мактубида: "...Бугун Узбекистон иктисодиётини модернизация килиш ва мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш борасида Япония бизнинг энг мухим ва устувор шерикларимиздан биридир. Маданият ва илм-фан сохаларидаги алокалар биз учун алохида ахамиятга эга.." - дея таъкидланади. Дунёнинг энг ривожланган давлатларидан бири сифатида Япониянинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий сохалардаги ютукларини урганиш баробарида япон тили ва япон тилини укитиш методикасини хам киёсий-типологик, илмий-назарий, педагогик тахлиллар асосида тадкик килиш дозарб масалалардан биридир. Шу боис Узбекистон Республикасида япон тилини урганиш, укитиш методикасини такомиллаштиришга алохида ахамият каратилмокда. Япон тилини мукаммал урганиш ва уни амалда куллай олиш учун япон тили иероглифларини мультимедиа (харакат, овоз ва тасвир), андроид дастурлари, компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб укитиш методикасини такомиллаштириш такозо этилади ва бу илмий-изланишнинг долзарблигини курсатади.

Бугунги кунда чет тилларини ургатиш ва урганишга булган эътибор юкори даражада хисобланади. Жахон микёсида япон тили иероглифларининг мнемотехник услубда укитиш борасида П.А. Катышев, Е.А. Мартемьянов, М.А. Тихоненко, Е.В. Лазинина, Д.А. Зеленяк, М.А.Зиганов, K. Иоко, Л.В. Расибан, С. Александр, С. Кайсер, М.И. Лу, M. Джеймс, Ж. Хейсиг, Ж. Давиднинг тадкикотларида, шунинг билан биргаликда иероглифларни мнемотехника асосида компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб укитиш методи буйича Е.Воробьёва, В. Воробьёв, Н. Лин, Ш. Кажита, K.

Mace, A. Шинжо, С. Томизава, K. Мацумото, M. Эндо, О.Велек, Ч.Л. Лиу, И.

Хидеакининг ишларида х,ам кенг ёритилган1.

Япон тили иероглифларини этимологик, семантик, структуравий, фонетик тузилма тарзида укитишига доир илмий изланишлар У.П. Стрижак, Й. Икеда, M. Сузуки, И. Сатоши, Г.С. Тимоти, К. Хаконэ, Е.В. Бурцева, Н.Г. Паюсова, В.Ф. Резаненко, К. Вукович, 3. Доведан, С. Маюми, М. Сугита, Ё. Окита, С. Мацубара, Д. Кесси, Ю. Миямото, Й. Хамакава, M. Ооморилар томонидан самарали ургатиш методикаси муаммолари таджик этилган.2

Чет тили укитишда инновацион технологияларининг электрон таълимини жорий килиш, ахборот технологияларнинг чет тилларни укитиш

1Катышев П.А., Мартемьянов Е.А. Использование мнемотехнических приёмов при запоминании китайских иероглифов: учебное пособие: -Томск: Москва, 2016.-120 с.; Yoko K. The role of imagery on, imagery mediated strategy inspared-associate learning of kanji and their English equivalents Т.: Psychologia, 2001.- 268 p.; Rasiban L.V. Understanding The Basic of Kanji's Meaning through Mnemonic Method Learning- ASSEHR, 2017. - 220 p.; Александр С. Кандзи Ландия: (Обучающие игры и тексты). Книга -1.- Лисичанск: Изд-во Исток, 2013. -С.405.; Kaiser S. Teaching Methods and Teaching Materials Approaches to Kanji Learning: Tsukuba University International Student Japanese Education Center, Tulips Repository. - Tokyo, - 1999. -110 p.; 7

y. y^^S^-i^^o^t. : T305 O

1-1-1 /УЫ.3№.1.;Тихоненко М.А., Лазинина Е.В. Мнемоника в рамках иностранного (английского) языка: Перспективы Наукии Образования. - Москва: 2018. -186 c.; Зеленяк Д. А., Мисник А. А. Секреты мнемотехники: метод сжатия информации: «Юный ученный», 2019. -201c.; Зиганов М.А. Мнемотехника. Запоминание на основе визуального мышления: Наука. - Москва.: Школа рационального чтения, 2000. -110 c.; Lu M.Y., James M., David J. Using Order Analytic Instructional Hierarchies Of Mnemonics to Facilitate Learning Chinese and Japanese Kanji Characters: Experimental Education, - 2010. -311 c.; tfa

' 2020, vol.4, pp. 62-73;

Воробьев В., Воробьева Г. О разработке электронного учебника по иероглифике для начинающих "Японскый язык в вузе: актуальные проблемы преподавания". Выпуск 4. - Москва: издательство "Ключ-С",

- 2020 -75c.; Lin N., Kajita Sh., Mase K. Story-based CALL for Japanese kanji characters: A study on student learning motivation: The JALTCALL, - 2007. - 250 p.; Shinjo A. Computer-assisted Japanese language education:

- Osaka University Knowledge Archive, - 2011. -42 p.; Tomizawa S., Matsumoto K., Endo M. Effective Chinese and Japanese Character Instruction Using an Etymological CALL Approach: Multi Tasks, Multi Skills, Multi Connections. - Arkansas, 2013. - P.71.; Lin N., Kajita Sh., Mase K.Collaborative story-based kanji learning using an augmented tabletop system JALTCALL, 2009. P-44.; Ito H., Ishi Y., Maeda S., Yamashita M. Making of Kanji Animation for One's Enjoyment//Journal Japanese language Education Methods, - № 22 (3), - P.30-31.

2Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык): Автореф. дис...д-ра пед. наук.- Москва, 2005. -.32 c.; IkedaY. A case study on non-kanji learners' view of kanji: E-collections Repository of Open access Scholarly. - Ibaraki, Japan, - 2007. - 40 p.; Suzuki M., Satoshi I. Kanji pattern recognition for beginner Japanese learners: Hokkaido University Collection of Scholarly an Academic Papers: HUSCAP. -Hokkaido, - 1999. -113 p.; Тимоти Г.С., Хаконэ К. Японские иероглифы для начинающих: Москва: Изда-во АСТ, 2019. -320 c.; Воробьёва Г. Сказки об иероглифах часть 1:-Б.: ОсОО Лакпринт, 2007, - 182 c.; Воробьева Г. Иерархический подход к преподаванию японской письменности. "Японский язык в вузе: актуальные проблемы преподавания" выпуск 18: - Москва: издательство "Ключ-С", 2018. -270c.; Маюми С. Метод активного изучения «карта кандзи» как преодоление пассивного изучения: Киргизия: -2018- № 2.-С.1-14.; Маюми С. С какого времени следует изучать фонетики в качестве стратегии изучения иероглифов// Ассоциация преподавателей японского языка Кыргызкой Республики. -2020-№ 4.-С.40-50.; Паюсова Н.Г. Методика обучения иероглифике: Дис.канд.фил.наук. - Москва: 1954. - С. 241.; Hamakawa Y. Ы^ШШШ^ Тс^^ШШ'Ш^ШШ: The Japan Foundation., Japanese language center, -Tokyo: 2010. -250 p.; Nur Alifah MD

Yunus гпяш^шш^ъ

- 2016. -110 p.; Oomori, M. - Tokyo: -Alc Press Inc, - 2013. -150 p.

методикасида кулланилиши ва уларнинг интеграцияси буйича Россиялик

А.Г.Сергеев, В.А. Немонтов, В.В. Баландина, Р.В. Майер, П.М. Радиславнинг илмий ишларида ёритилган.3

Республикамизда хорижий тилларни укитиш методикаси буйича бир катор илмий изланишлар олиб борилган, жумладан чет тилида мулокот компетенциясини, касбий компетенцияни хдмда дарс жараёнини самарали ташкиллаштириш каби ишлар узбек олимларидан Г.Х. Бакиева, Л.Т. Ахмедова, Ж.Ж. Жалолов, Т.К. Саттаров, Д.Р. Джуманова, И.М. Тухтасинов, С. Назарова, бундан ташкари япон тили ёзуви ва иероглифларини урганиш ва уларни укитиш методикаси борасида И. Ишимура, Р. Сугано, Н. Халмурзаева, Н. Турсунова, Э. Матчонов, 3. Зиямовалар ишларида кенг ёритилган.4

Хорижий тил лексикаси таълимининг назарий ва амалий асослари узбек ва хориж олимлари Ш.С. Сафаров, В.И. Нормуратова, Е.И. Пассов, А.Н. Шамов, А.Е. Сиземина, Б.А. Лапидус ва бошкаларнинг ишларида акс этган.5 Чет тилларни укитиш методикаси буйича тадкикотлар ва ишлаб чикилган ишланмалардан куриниб турибдики, япон тилидаги иероглифларни

3Сергееев А.Г., Немонтов В.А., Баландина В.В. Введение в электронное обучение// Монография.- Владимир: Изд-во Вл ГУ, 2012. - 182с.; Майер Р.В. Компьютерная модель обучения с изменяющимся коэффициентом забывания// International Journal of Open Information Technologies. - 2014. - № 1, URL:http://cyberleninka.ru/article/n.; Радислав П.М. Применение Информационных технологий в обучении иностранным языкам и культуре// Вестник ТГУ, - 2012. № 5 -С.211-217.

4Бакиева Г.Х. Узбекский язык для стран СНГ.-Москва: МГЛУ, 2012.- 120с.; Ахмедова Л.Т. Теория и практика обучения профессиональной русской речи студентов-филологов. -Т.: Фан ва технология, 2013-200с.; Жалолов Ж. Чет тил укитиш методикаси. - Тошкент: 2012. -430 б.; Саттаров Т.К. Формирование профессиональных умений будущего учителя иностранного языка на практических занятиях по специальности (на материале английского языка): Автореф. дис...д-ра пед. наук.-Ташкент, 2000. -32с.;

Джуманова Д.Р. Фонологическая модель слова в условиях языкового контактирования.; Дис..... докт.

фил.наук. - Ташкент, 2016. -266 с.; Тухтасинов И.М. Таржимон тайёрлашда касбий компетенцияларни эквивалентлик ходисаси асосида ривожлантириш. Автореф. ... кан. пед. наук. -Т., 2018. -65 б.; Назарова С. Хитой тилига укитишда талабаларнинг чет тили лексик компетенциясини такомиллаштириш. Автореф. ... канд. пед. наук. - Т., 2018.-43б.; Ishimura I. Yapon tili ieroglifikasi. -Тошкент, 2009. - 112 б.; Sugano R. Yapon tili III. -Тошкент, 2013. - 180 б.; Халмурзаева Н. Проблемы чтения и анализа текста на японском языке учебное пособие. - Ташкент: 2001. - 152 с.; Сугано Р., Турсунова Н., Матчонов Э. Япон тилини укитиш методикаси. - Тошкент: 2009. - 96 б.; Сугона Р., Зиямова 3., Турсунова Н. Япон тилини укитиш методикаси ва замонавий технологиялар. - Тошкент: 2009. - 108 б.

5 Сафаров Ш. Прагмалингвистика. -Тошкент: УМЭ, 2008. - 318 б.; Нормуратова В.И. Формирование рецептивных лексических навыков у студентов юристов: Дис. . канд.пед.наук.-Т., 2008. -198с.; Пассов Е.И., Кузнецова Е.С Формирование лексических навыков. Учебное пособие. Воронеж - 2002. -40 с; Шамов А.Н. Методика обучения лексической стороне иноязычной речи: учебное пособие: для изучающих немецкий язык. - Нижний Новгород: НГЛУ, 2011. - 119 с.; Сиземина А.Е. Методика развития лексической компетенции студентов лингвистического вуза на основе формирования мотивационной базы обучения: Дис. .канд. пед. наук. - Нижний Новгород., 2009 - 150с.; Лапидус Б.А. Проблемы содержания обучения языку в языковом вузе: Учеб. Пос. -Москва: Высшая школа, 1986.-144с.

Уpгaтишдa икки xил ëндaшиш мaвжyд: кУpгaзмaли-интyитив вa aкaдeмик aнaлитик тaxлил килиш. Япoн тилини укитиш мeтoдикacигa дoиp илмий излaнишлap вa япoн тилини xopижликлapгa Уpгaтиш мyaммocи xycycaH, Узбeк тaлaбaлapи учун бeгoнa тил тизимидaги иepoглифлapнинг укилиш тypигa oид мopфeмик биpликлapни oбpaзли тapздa миллий ram^c^a шaкллaнтиpиш вa мнeмoтexникa acocидa кoмпьютep имитaциoн мoдeллapдaн фoйдaлaниб укитиш мeтoдикacи ycтидa илмий тaдкикoт oлиб бopилмaгaн, унинг нaзapий вa мeтoдик жиxaтлapи eтapличa тaдкик этилмaгaн.

а

I БОБ. ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ ХИКОЯЛАР (МНЕМОТЕХНИКА) АСОСИДА КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ У^ИТИШНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДИК АСОСЛАРИ

1.1.-§ Япон тили иероглифларининг идеографик ёзув билан муносабати

ва шаклланиш даври

Жамият тараккиёти ва инсонларнинг онгли хдракати, узаро муносабатида тил, нутк ва ёзув мухим восита сифатида алохида урин эгаллайди. Ушбу уч белги узаро бир-бири билан чамбарчас боглик холда тараккий этган. Кадимги даврларда инсонлар учун узок масофаларга уз фикрларини етказиш ёки узга ерларда яшаётган кардошлари билан алока боглаш каби турли холатларда, хусусан, илк шаклланаётган давлатлар уртасида савдо-сотик сохасининг юзага келиши жараёнидаги узаро муносабатларда ёзувга эхтиёж тугилган. Натижада улар, аввал, нарса-буюмлардан фойдаланганлар. Чунончи, ип ва матоларни рангли буёкларга буяганлар, хар хил ипларни катта-кичик тугунларга тугиш оркали маълум бир фикрни ифодалаганлар, турли рангдаги буюмлардан, ёгоч таёклардан, шакл-расмлардан ёзув сифатида фойдаланганлар. Ёзувнинг пайдо булиши хакида тарихий манбаларда турли хил фикрлар мавжуд. Бу фикрлар бир-бирига тулик мос келмаса-да, баъзилари ухшашдир, улар бир-бирини тулдиради. Бу масалада купгина илмий манбаларда махсус фикрлар баён этилган. Улар турли шаклда баён этилган булса-да, мазмунан муштаракдир. Манбаларда тарихий нуктаи назардан бир-бирини алмаштириб келган ёзувлар уч турга булинади: - пиктография - идеография - фонография6.

6 Словарь русского языка: В4-чт. РАН, Ин-т лингвистич. Исследований; Под ред. А.П. Евгеньевой. 4-е изд. стер. - Москва: Рус. Яз, Полиграфресурсы. -1999. - С. 702; Ушаков Д.Н. Тольковый словарь русского языка. - Москва: Альта-Принт, 2005. -С.1216.; Кадзуаки С. Японская письменность от истоков до наших дней:-Москва: АСТ: Восток-Запад, 2006. -С.139; Резаненко В.Ф. Семантическая структура иероглифической письменности: - Киев: КГУ, 2002. -С.132; Исмоилов А., Мадвалиева А. Пиктография: Тошкент, - 2004. - Б. 571.; Санакулов У. Кадимги ёзувлар ва эски узбек алифбоси: - Т.: Фан, 1990. -Б.160.; Санакулов У. Фонографик ёзувлар ва уларнинг шаклланиш тарихи.- Самарканд: СамДУ, 2017. -Б.87.

Maълyмки, япoн тилидa кУллaнилгaн aлифбo x,apфлapи (иepoглиф) идeoгpaфик ëзyв шaклидaдиp. Идeoгpaфик ëзyв эca юкopидa кaйд этилгaнидeк, ^з^та фoнoгpaфик ëзyвлapгa кapaгaндa yзoк тapиxгa эгa.

Macaлaн, дacтлaбки ëзyвнинг пaйдo 6УЛИШИ пиктoгpaфия (pacм) билaн бoFлaнaди. Шунинг учун y nuкmoгpaфuк (pacm) ëзyв дeб юpитилaди. Пиктoгpaфия aтaмacи лoтин-юнoнчa 6Ули6, yзбeкчa "чизилган" (pacмли) вa "ëзaмaн" дeгaн мaънoлapни aнглaтaди. Maзкyp ëзyв pacм (cypaт)лap opKann ифoдaлaнгaн 6Ули6, бу cypaтлapни nuкmoгpaммaлap дeб aтaгaнлap. X,ap бщ пиктoгpaммa мaълyм биp фикp ифoдacини aнглaтaди.

Пиктoгpaфик ëзyвдaн cyнг идeoгpaфик ëзyв вyжyдгa кeлгaн. Maзкyp aтaмa хдм acлидa юнoнчa: "тyшyнчa" вa "ëзaмaн" дeгaн мaънoлapни ифoдaлaйди. Унинг бoшкa биp нoми лoгoгpaфик ëзyвдиp. Бу ëзyвдa кУллaнгaн бeлгилap идeoгpaммaлap ëки унинг иккинчи нoмигa мocлaб лoгoгpaммaлap дeб юpитилгaн. X,ap б^ бeлги мaълyм биp cyз тyшyнчacини ифoдaлaгaн.

Лoгoгpaфик ëзyв acocидa иepoглифик ëзyв пaйдo бyлгaн. Бу ëзyвнинг нoми юнoнчa "мyкaддac ëзyв" мaънocини билдиpaди. Maзкyp ëзyв кaдимги Xrnw вa Apaбиcтoн мaмлaкaтлapидa кeнг тapкaлгaн. Бу ëзyв acocидa cera^ acra aлифбo вa yндaги x,apф тyшyнчacи хдм вyжyдгa кeлa бoшлaди. Дacтлaбки aлифбo бeлгилapи (x,apфлapи) шaклaн миxлapгa yxшaйди. Keйинчaлик бу aлифбo тaкoмиллaшa бopиб, yндaги бeлгилap aнчa coддapoк xonra кeлтиpилгaн вa нaтижaдa фoнoгpaфик ëзyв пaйдo бyлгaн7.

"Pycчa yзбeкчa лyFaт" дa тилшyнocликдa "Пиктoгpaммa - 6^OP нapca ëки x,oдиcaни ифoдaлoвчи cypaт", "Пиктoгpaфия жyдa кaдимги тacвиpий ëзyв, cимвoлик cypaт - пиктoгpaммaлap ëpдaмидa ëзиш ycyли" тapзидa roo^arnaB [2-к. 58-б.].

Идeoгpaммa тepмини тилшyнocликдa - "бутун cyз ëки тyшyнчa ифoдaлoвчи ëзyв бeлгиcи", "лoгoгpaфия - cyздaн x,apфлapни oлиб тaшлaш

7Caнaкyлoв У. Фoнoгpaфик ëзyвлap вa yлapнинг шaкллaниш тapиxи.-Caмapкaнд: CaмДУ, -2017. -Б.87.

ëra Уpнини aлмaштиpиш йули билaн cyзлap яcaш" тapзидa изoxлaнгaн [1-к.524-б.].

Пиктoгpaфия тepмини (лoтин. Pictus - paнглap билaн ëзилгaн вa юнoнчa: "grapho"-ëзaмaн. Pacмлapгa acocлaнгaн кадимги ëзyв тизими)8 acocan pacмлapни cxeмaтик тacвиpлaшдa бeлгилap cифaтидa кулланилиб xoдиca вa пpeдмeтлapни аник изoxлaшдa ишлaтилгaн. Бyндaй бeлгилapдa мyaйян axбopoт мaзмyни биpoн-биp pacм ëки катъий кeтмa-кeт кeлгaн pacмлap opкaли aкc эттиpилгaн. Пиктoгpaфия бeлгилapи - пиктoгpaммaлap мopфeмик (тoвyшли, xapфли) ëзyв бeлгилapидaн шу билaн фapк киладики, yлap aник тилнинг мopфeмик биpлигигa бoFлик эмac вa yлap иcтaлгaн тилдa иcтaлгaнчa бeлги (pacм билaн) талкин килиниши мумкин. Б^ пиктoгpaммa мyaйян биp cyз, унинг cинoними, cyз биpикмacи, биp течта мaънoгa эге 6Улген геп ëra биp нeчa гап тapзидa "укилиши" мумкин9 . Aммo, вакт утиши билан пиктoгpaфиягa xoc aйpим xycycиятлap уз кучини йу^тди. Пиктoгpaфиялap кeйинчaлик иepoглифик xaмдa фoнoгpaфик ëзyвлapнинг кeлиб чикишига acoc булган.

Идeoгpaфия тepмини уз навбатида, cyзнинг мaънo к^мини англатувчи ëзyв тypигa, яъни идoeгpaммa ва лoгoгpaммa ëзyвигa мoc кeлaди. Идeoгpaфик ëзyвни яxши англашда зaмoнaвий paкaмлap ва apифмeтик aмaллap бунга як^л миcoл була oлaди. Бу бeлгилap xaкикий идeoгpaммaлap xиcoблaнaди. Идeoгpaммa уз навбатида cyзнинг талаффузини эмac, унинг мазмунини билдиpaди. Apифмeтик амал 5+9=14 тypли дyнë мaмлaкaтлapидa биp xил тушунилади. Aгap, ушбу apифмeтик амал мазмунини xapф ва товуш opкaли ифoдa этилca, унда Узapo тушуниш бузилади. Улapнинг xap биpи пpeдмeтнинг тacвиpини aкc эттиpмaйди: Macaлaн, 3 paкaми уч cyзининг acл микдopини билдиpгaн cyзгa yxшaмaйди ëки булиш амали булиш фeълининг мaънocини бepaдигaн xapaкaт мазмунини англатмайди. Бу эca идeoгpaфиянинг узига xoc устунлигини билдиpaди. Aйнaн шу билан

^ша^в Д.H. Toлькoвый cлoвapь py^^ro языка : -Mocквa.: Aльтa-Пpинт, - 2005. -C.1216.

9Иcмoилoв A., Maдвaлиeвa A. Пиктoгpaфия: - Toшкeнт.: - 2004. - Б.571.

идeoгpaфик ëзyвнинг yзигa xocлиги ифoдaлaнaди. Идeoгpaфик ëзyв x,ap кaндaй axбopoтни тулик вa aник xona^a кaбyл килувчига eткaзиб бepaди.

Идeoгpaфик ëзyвнинг pивoжлaниб бopиши нaтижacидa y фaкar cyзлapни ифoдaлaнишигa мocлaштиpилмaй бaлки cyзлapнинг бyлaклapини хдм aнглaтиши мумкинлиги aниклaнгaн. Шyндaй килиб, идeoгpaфик ëзyвдa фoнoгpaфик ëзyвнинг элeмeнтлapи пaйдo бyлa бoшлaгaн. Идeoгpaфиянинг кeнг кУллaнилaдигaн тypлapидaн биpи иepoглификaдиp. Иepoглифлap - бу идeoгpaфик бeлгилap булиб, yлapнинг тaшки кypинишидa тacвиpлaнaëтгaн пpeдмeтнинг cимвoлик тapздa бyлca хдм yxшaшлиги caклaнaди.

Идeoгpaфик ëзyв тизими жyдa yзoк мyддaт мoбaйнидa caклaниб, aйpим xaлклapнинг тиллapидa, мacaлaн, xитoй тили ëзyв тизимидa ишлaтилиб кeлинмoкдa. Бу эca, уз нaвбaтидa, идeoгpaфик ëзyв фoнoгpaфик ëзyвгa ниcбaтaн бaъзи жиx,aтдaн ycтyнлигини кypcaтaди. Бyндaн кypиниб тypибдики, биp xилдaги идeoгpaфик бeлгилap ëpдaмидa тypли тиллapдa cyзлaшaдигaн инcoнлap мyлoкoт килишлapи мумкин. Идeoгpaфиянинг ят биp ycтyнлиги y opкaли мyкaммaл ëзyв тaшкил килинaди. Биттa бeлги opкaли биp нeчтa cyзни ифoдa этиш мумкин.

Фoнoгpaфик ëзyв (юнoн. phono-тoвyш вa graph - ëзиш мaънoни aнглaтaди) 10 тилнинг фoнeтик тузилишини, тoвyш тapкибини aникpoк, тyликpoк aкc эттиpyвчи ëзyв тypи; ëзyв тapиxидa пиктoгpaфик (pacмли) вa идeoгpaфик (cyз - тyшyнчa) ëзyвлapдaн ^йинги бocкичдaги ëзyв. Ушбу ëзyв бeлгилapи cyзнинг тoвyш элeмeнтлapини, яъни бyFин вa тoвyшлapни ифoдaлaйди. Фoнoгpaфик тизимдa ëзyвнинг бeлгилapи cyзнинг тoвyш элeмeнтлapини aнглaтaди, бyFинлap ëки тoвyшлapни билдиpaди. Фoнoгpaфия уз нaвбaтидa икки тypгa - cиллaбик (бyFинли) ëзyв вa x,apф - тoвyш ëзyвгa aжpaтилaди. Cиллaбик ëзyв нaмyнacи cифaтидa х,инд ëзyви дeвaнaгapини, x,apф - товуш ëзyви нaмyнacи cифaтидa ХАз^та к^ил, лoтин, apaб кaби ëзyвлapни кypcaтиш мумкин. Фoнoгpaфия идeoгpaфиягa вa пиктoгpaфиягa ниcбaтaн ycтyн экaнлиги paвшaн. Чунки, яxши pивoжлaнгaн идeoгpaфик

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10 Cлoвapь pyccкoгo языкa: B4-чт.PAH, Ин-т лингвиcтич. Иccлeдoвaний; Пoд peA. A.П. Eвгeньeвoй. 4-e изд.,cтep. - Mocквa.: Pyc. яз;Пoлигpaфpecypcы, 1999. - C.702.

тизимда ёзув минглаб белгилардан иборат. Замонавий фонографик тизимда ёзувлар унлаб белгилардан иборат.

Хуллас, фонография термини огзаки нуткдаги товушлар (фонемалар)ни ифодалаб колмасдан, тилнинг ёзувда ифодалайдиган белгиси - харфлар ва уларнинг элементлари тузилмасини англатади. Ана шу элементлар (товуш-харфлар) оркали нутк тил ёки гап бирликлари шаклланади.

Кайд этилганидек, пикто-идеографик - сурат ёзувлар кишилик жамияти тараккиёти натижасида иероглиф ёзувлар га айланиб борди. Бу ёзувлар одатда, синфий жамият ва давлатлар ташкил топиш жараёнида вужудга келган булиб, улар узининг мураккаблиги ва белги иероглифларнинг нихоятда куплиги билан характерланади. Иероглифлар товушни ифодаламай, маълум бир бугин ёки сузни ифодалайди. Кадимги Миср ёзувида 850 та, Кадимги Месопотамия, Хитой ва бошка иероглифга асосланган ёзувларда бир нечта мингтадан белгининг булиши сузлар ва ёзувларнинг сири топилмаганлигининг боиси уларнинг бошка бирор хат ёзуви билан якин алокада булмаганлиги, деб тушунилади. Иероглиф ёзувларни хамма хам ургана олмаган. Чунки, уни урганишга узок муддат сарфланган. Кадимда ибодатхоналарда уларнинг сакланиши рухонийлар ва жамиятнинг юкори табака вакилларининг укиш ва ёзишни билиши бу ёзув турларига сирли ёки илохий ёзув макомини берганлигини куришимиз мумкин. Иероглиф ёзувларнинг хар бири аник, муайян маънога эга булади.

Кадимги Миср иероглиф ёзуви икки системали бугинлардан иборат булган. Кадимги Хитой иероглиф ёзуви логографик мазмунга эга булган, замонавий хитой иероглиф ёзуви эса - морфемага купрок таянади.

Хитой ёзувининг пайдо булиш даври хусусида хам турли саналар курсатилади. Шу нарса аникки, Инь хукмронлиги давридан бошлаб хитой иероглификаси ёзув тизими сифатида шаклланган булиб, унинг вазифаси асосан, хитой тилини урганишга чикаришдан иборат булган. Масалан, Инь даврининг керамик идишларида бир туркум белгиларни учратиш мумкинки, улар маълум бир тугал фикрлар ифодасини бирлаштирган.

Тарихий манбаларда ёзилишича, япон ёзувининг шаклланишида хитой иероглифи асос булган. Хитой иероглиф ёзувининг Япония худудига кириб келишида узига хос тарихий боскичи мавжуд. V-VI асрга кадар Японияда ёзув тизими шаклланмаган эди. Дастлаб, кадимги хитой иероглифларини махаллий халк, яъни япон миллати факатгина шу китъадан келтирилган темир идишларнинг уйма накшларида акс эттирилганлигига гувох булишган. Узок вакт мобайнида бу маъноли белгилар япон миллати учун оддий бир накш каби тушунилган булиб, хитой тил тизими ва япон тил тизимининг тавофути сабаб уларнинг маъносини тез англашда кийинчилик тугдирган. Япон халк ижоди, афсоналар ва эртаклар йиллар мобайнида огзаки усулда авлодлардан авлодларга етказиб келинган.

Японияда ёзувга булган эхтиёж майда хокимиятларнинг йирик хокимият назоратига утиш даврида кучайди. Натижада япон ёзув сифатида хитой иероглифларининг танланиши хам маъкул курилди, чунки уша даврда Шаркда Хитой давлатининг мавкеи ва сиёсий даражада юкори булгани хамда Хитойнинг Японияга якин чегара эканлиги хам сабаб булган. Дастлабки иероглиф ёзувларни "Кодзики" пматнида куришимиз мумкин. Иероглиф ёзув тизимининг бу минтакага кенг таркалиши V-VI асрларга тутри келади. Хитой ва Кореядан кучириб келтирилган оилаларнинг фарзандлари Япония саройида хизматда булиб, улар халк томонидан терилган улпон хамда кушни давлатлар уртасидаги алокаларга ёзма хужжатлар буйича масъул булганлар. Шу тарзда, VI асрда Кореянинг Пекча шахридан Японияга буддизм дини хам кириб келди. Японияда буддизм адабиётининг хитойча "санксрит"да пайдо булиши япон халкининг кизикиши ортишига ва ёзув тизимининг шаклланишига туртки булган. Дастлаб, будда ибодатхоналарида факат зодагон оилаларнинг фарзандалари ва давлат вакилларигина тахсил ола бошлаган.

Шундай килиб, кадимий японлар биринчи булиб учратган иероглифлари бу хитой тилига хос эди. Эрамизнинг биринчи асрларида

пКадзуаки Судо. Японская письменность от истоков до наших дней: - Москва.: АСТ: Восток-Запад, 2006. -С.139.

хитойлик кучманчилар узлари билан Японияга хар-хил куринишдаги предметларни олиб келганлар ва уларда турли куринишдаги ёзувлар мавжуд булган. Бундай предметларга ойна, кунгирокча ва турли кизикарли китоблар кирган. Уларни хитойликлар узларининг эхтиёжлари учун олиб келишган. Аммо, япон матнларининг VII асрдан аввалги тарихи номаълум. Тугри, VI асрга хос баъзи бир ёзувлар учрайди, лекин улар жуда киска ва етарли даражада равшан эмас. Улар хакида япон тилининг ривожланиш тарихи хакида бирор бир фикр юритиш мушкул.

Ёзувнинг узлаштирилиши, тарихий жараён билан богликлиги кадимий

маданиятни ривожлантиришга хизмат килиши билан бир каторда, Япония

давлатининг пайдо булиши билан тенглаштирилади. Япония давлати

ёзувининг ривожланишига буддизм динининг кенг таркалиши хам сабаб

булди. Бу даврда Корейс кироллигининг элчиси Кудар Японияга жуда

кимматли совгалар, яъни хайкалтарошлик асарлари буддалар тасвирланган

хайкаллар ва 594 йилда ёзилган будда кулёзмаларини келтирган. Император

Суйко номидан шахзода Сётоку -Тайси (574 - 622) декларация чикарди, унда

О

бундан буён халк "учта бебахо" будда динининг эътикодига тегишли булган Будда, унинг таълими дхарму ва сангхуга риоя килишни талаб килди12.Сётоку-тайси, Хорюдзи томонидан асосланган буддага тегишли VII асрда уйиб ишланган сутранинг парчалари хозирги кунга кадар сакланиб келинмокда. 673 йилда Каварадэра ибодатхонасида биринчи марта будда канони Типитака ёзилганлиги хакида"Япония йилномалари" асарида (Нихон секи, 720 й.) кулёзма сакланмокда. VII асрда будда канони 3 мингта уроглик хатни уз ичига олган булиб уни кучириб ёзишда жуда куп одамлар катнашган 13 .Япон халки, даставвал, япон ёзувини айнан хитой ёзуви ва грамматикаси коидаларига риоя этган холда яратишга харакат килишган.

12Альпатов, В.М. Язык и общество: -Москва: Муравей, 2003.-С.208.

13Кадзуаки Судо. Японская письменность от истоков до наших дней: - Москва: АСТ Восток-Запад, 2006. -С.46.

Бунга мисол тарикасида Кайфусо14 номли поэтик асарни келтиришимиз мумкин.

Японлар иероглиф ёзувини эътироф этишганда уни хитой тилидан ажрата олмаганлар. Шу боис биринчи япон кулёзмалари хитой тилида булган. Вакт утиши билан япон миллати хитой иероглифларини узининг она тили матнларини ёзишда, миллий тил талаби асосида ифодалашда хамда хитой матнларини япон тили укилиш усули коидалари асосида уз тилларига мос йулларда укишни бошлашди. Масалан, дастлаб ^ -%ару "бахор" иероглиф сузни хитойча "сюн" ёки "шюн" тарзда талаффуз килинган булса, кейинчалик бу суз японча укилиши буйича, яъни "хару" бу кадимги япон тили сузи "ваго15 (ямато котоба)" маъносига якин маънода ифодалана бошлаган16. Шу тарика, хитой тили - кангода ёзилган матнларни огзаки усулда япон тили лексикасига асосланиб таржима килинган. Бу жараён япон тилида 2 хил тилнинг лексик катламини "Ваго" ва "Канго"17 вужудга келишига сабаб булган.

Нихоят японлар уз тилининг грамматикаси, лексикаси, фонетикаси хитой тили билан хеч кандай ухшашлик жойи йуклигини англаб етишган. Япон тилида хужжатларни расмийлаштиришда хитой тилидаги мавжуд иероглифлардан фойдаланиб, япон давлатининг объектларини акс эттириш мумкин булмай колганлигига тушуниб етганлар. Япон исми мазмунига караб кисмларга ажратилганда ва уни ёзиш учун иероглифларни куллаганда бу сузни укиш мумкин булмай колган. "Агар сузнинг мазмунини хисобга олмай, унинг талафузидан келиб чикиб иероглифлардан фойдаланилса, у холда иероглифларни алохида бир куринишда ажратиб курсатиш талаб килинган. Укувчи бу иероглифларни тушуниш учун морфемик бирликлар билан

14Кайфусо(яп. 'ШМШ кайфусо:) - «Шеъриятнинг ширин шамоли», «севимли шамоллар ва денгиз утлари [шеърият]») - бу 64 та шоир томонидан хитой тилида (Канси) ёзган япон шеърларининг энг кадимги туплами.

15^^ПЖ^-Ваго, "япон суз" кадимги япон тили сузлари. Улар "ваго" ва "ямато котоба" деб номланиб. Кадимги япон тили лексикасига мансуб.ги^Мре^а.огд > wiki >

16Кадзуаки С. Японская письменность от истоков до наших дней: -Москва: АСТ Восток-Запад, -2006. -С.28.

17Mfn-Kango, япон тилида хитой сузлари. Япон тили лексикасидаги мавжуд катламнинг асосий кисми. Хитой тилидан узлаштирилган сузлар. ru.wikipedia.org > wiki >

ишлашига тугри келади. Бу муаммоларнинг ечиш учун хитой тилининг ёзуви доирасида иш юритишга тугри келган"18. Вакт утиши билан хитой тилидан олинган иероглифлар тизимини япон тилининг грамматикасини эътиборга олган холда мослаштиришга тугри келди. Будда ибодатхонасининг котиблари шундай шартли белгилар уйлаб топдиларки, улар ёрдамида хитой тилидаги матнларни японча укиш имконияти яратилди. Каллиграфиянинг конунларига асосан низом стандартлари асосида ёзилган хар бир иероглиф фараз килинган квадратга жойлаштирилган. Бу стандарт квадратнинг улчамига мос келар эди. Бу квадратнинг улчамини япон хаттотлари айрим холларда булакларга булганлар. Бу булакларнинг хар бири аник бир грамматик шаклларга мос келган. Масалан, чап куйи бурчак - тэ равишдошга, юкори чап кисми жуналиш келишигининг "ни" аффиксига мос келган ва хоказо.

Япон маданий кулёзмаларини яратувчилар ёзув тизимини мукаммалаштириш борасида иш олиб борганлар. VIII асрнинг бошларида иккита буюк хайкалнинг пайдо булиши "Кдаимги ходисалар йилномаси" [Кодзики, 712 й.] ва "Япония йилномалари" япон тарихига оид афсоналарида дунёнинг бунёд этилишини ва VII асрга кадар яшаган одамлар тасвирланган. Бу хайкалларнинг биринчисида энг мураккаб ёзувдан фойдаланилган. Ясумаро хайкалининг яратувчилари ёрдамида матнни ёзишнинг турли усулларида иероглифлардан фойдаланишган. Исмлар, номлар, кушиклар, афсоналардаги кувонч ва афсусланиш каби хис-туйгуларни япон талафузида бериш хамда ёзишда бугинларга ажратиш курсатилган19. Бошка холларда иероглифлар сузнинг маъносини ифодаловчи идеограммалар куринишида ишлатилган.

Япон ёзувининг тарихини Кукая (773-835) номи билан боглайдилар. У Сингон будда мактабининг асосчиси булиб, файласуф, шоир, рассом ва

18Frellesvig, Bjarke. A History of the Japanese Language. Cambridge, U.K.: - Cambridge University Press. 2010. -P 43.

19Frellesvig, Bjarke. A History of the Japanese Language. Cambridge, U.K.: - Cambridge University Press. 2010. -P. 36.

иктидорли каллиграф сифатида танилган. Кукая яна Коба-дайси будда динида "Улуг устоз" ва "К^онунни таркатувчи" сифатида машхур булган.

Хирагана алифбосини, яъни ёзувларни япон тилида бугинларга ажратиш тизимини Кукаяга тегишли деб хисоблайдилар. VIII аср ва IX асрнинг бошларида Японияда иероглифика асосида иккита морфемик ёзув тизими яратилди. Булардан бири низом асосида, иккинчиси эса иероглифларни тез ёзиш усули асосида шакллантирилди. Фонетик ёзувни яратишга икки холат асос булди.

Биринчидан, хар бир хитой иероглифи бугинни билдиради, куп холларда сузга тенг булиб, алохида бир яхлит мазмунга эга булмай, морфемик бирлик тарзда кулланилади.

Иккинчидан, япон тили "санскрипт"дан ташкил топганлиги сабабли тилга мос фонетик ёзувни яратиш имкониятини беради. Юкорида таъкидлаганимиздек, тез ёзув шаклидаги иероглифлар гурухининг ташки куриниши етарли даражада кискартирилиб, силлабем функцияси бажарилиши таъминланади. Бу гурух белгилари хирагана деб аталди. Хирагана мустакил холда ва иероглифлар билан биргаликда айрим сузларнинг укилиш усулини, феъл суз туркумидаги сузларнинг узгарувчи кисмини хамда сифатларни белгилашда фойдаланилади. Деярли уша вактда катакана коидаси ёзувнинг бугинлар тизими фойдаланиш учун кабул килинган. Катакана коидасида ёзувнинг белгилари учта хусусиятдан иборат булган, натижада у иероглифларни низом шаклини олишга таъсир этади. Катакана ёзув белгиларни куллаш талаблари худди хирагана ёзув белгилари коидаси каби хар бир алифбо 48 силлабемдан, яъни бугин харфдан иборат эди.

Бу алифбо турига годзю:он-дзу номи берилди (бу 50 та белгидан иборат жадвал булиб, 10та устун хар бири 5тадан бугин харфдан иборат).

Шундай килиб, тарихнинг маълум даврларида хитой тилининг алифбосидан фойдаланган японлар вактлар утиши мобайнида унга узгартиришлар киритиб бориши мантикий хол, замон талаби билан боглик

X0диca булган. Бунинг бoиcи xитoй ва япoн тиллapининг гpaммaтикacи узига xoc кoидaлapдa кypилгaнлигидиp. Шу тapздa япoн тилининг pивoжлaниши ва ëзyв тизимининг шаклланиш ва тapaккиëт жapaëни дaвoм эта бopди. Жaxoн xaлклapи билан иктиcoдий-мaдaний aлoкaлapининг pивoжлaниши, тиллapнинг узига xoc xycycиятлapи япoн тилининг шаклланишига ceзилapли дapaжaдa тaъcиp этди.

Х,акикатдан VIII-IX acpлapдa япoн ëзyв тизими xrn^ иepoглификacи acocидa шаклланган бутса-да, лeкин кeйинги дaвpлapдa япoнлap жaxoн тиллapи билан танишиши нaтижacидa ynap тaъcиpи acocидa уз тиллapини мyкaммaллaштиpишгa, pивoжлaнтиpишгa ва xan^apo нуфузини ку^ишта эpишдилap.

^з^та зaмoнaвий япoн тили aлифбocидa KamaKaHa ëзyв тypидaги япoн тилининг лyFaтидa жуда куп чeт тиллapидaн узлашган cyзлap Уpин oлгaнлигини кузатиш мумкин. Дacтлaб япoн тили ëзyв тизимига, лyFaтигa xитoй иepoглификacидaн oлингaн xитoй лeкcикacи, яъни Kamo к^иб кeлди. Typли coxaлapдaги xan^apo мyнocaбaтлap эca xopижий тилдан cya Узлaштиpиш япoн тилига xoc yзгapишнинг ижoдий киppaлapини oчиб бepди. Keйинчaлик Япoния улкан индycтpиaл давлатга айлангандан cym, бoшкa тиллapдaн куплаб cyзлap yзлaштиpилa бoшлaнди. Узлaштиpилгaн cyзлap тypли coxaлapгa xoc булиб, уша coxanapra oид зaмoнaвий лeкcик катлам кeнгaйтиpилди.

XX acpдaгинa япoн тилига к^иб кeлгaн cyзлap "гaйpaйгo" нoмли тepмин ocтидa нoмaлaнa бoшлaди ва ynap япoн тили лyFaт бoйлигини oшиpишгa ва cyзнинг яcaлaшидa маълум yзгapишлap булишига oлиб кeлди. Бу yзгapишлapни ëзиш учун катакана aлифбocидaн фoйдaлaнилди. Лeкин xupaгaнa aлифбocи бундай мaкcaдлap учун жуда камдан-кам xoллapдa кулланилган. Шу бoиc тpaнcкpипциядaн фoйдaлaнишгa тyFpи кeлгaн.

raüpa^o (чeт тилидан yзлaштиpилгaн cyзлap)ни тapжимa килиш учун амалий малакага эга булиши билан б^ кaтopдa, япoн катакана aлифбocидa ëзилгaн 200 та cyзнинг xaм амалда кулланишини билиш талаб этилади. Япoн

ёзувидаги бу каби мураккабликнинг сабаби алифбонинг хитой иероглифлари асосида шаклланганлигидадир. Хитой иероглифларининг япон тили матнида фойдаланилганда, уларнинг грамматик, лексик ва морфемик бирликларидаги фарк яккол куринади. Япон тили нуткидаги бирликларини хитой иероглифлари туликлигича очиб бера олмайди. Шу сабабли грамматик бирликларни ифодалаш максадида хитой иероглифларнинг бугин шаклига эга булган белги япон тили ёзув тизимида кулланила бошланган.

VIII аср охири ва IX аср бошларида иероглифика белгиларнинг соддалаштириш ва схемалаштириш асосида иккита морфемик ёзув тизими: хирагана ва катакана яратилди. Шу тарика, узок тарихий жараён натижасида аста-секин иероглиф, хирагана ва катакана ёзув турлари орасида вазифалар таксимоти юзага келди. Иероглиф билан сузнинг узак кисми, хираганада грамматик тузилма ва ёрдамчи сузлар хамда катаканада эса, узлаштирилган сузлар ёзила бошланди. Натижада, замонавий ёзув тизимида "канжиканамажирибун" (канжи, кана харфлари кетма-кет келган матн) деган атама пайдо булди. Урта асрларга келиб ёзув тизимида оддий канадан иборат булган матн турлари хамда мураккаб иероглиф ёзувлардан тузилган матн турлари мавжуд булган. Бирок, XIX асрга келиб аралаш турдаги ёзув тизими юзага келган. Хозирги пайтда хам япон ёзув тизими фонографик ёзув харфидагидек маънога эга булмаган силлабем товуш талаффузидан иборат алифболардан, яъни хирагана, катаканадан ва идеографик ёзув таркибига кирувчи хитой иероглифларидан иборат. Япон тили ёзув тизимида учта ёзув шакллари битта жумлада ишлатилиши мумкин (масалан, ^ЛЙТ^ У^Ю^ "С^). Гап таркибида ягона алифбонинг кулланилиши камдан-кам жумлаларда учрайди. Катакана алифбоси узлаштирма сузларни ифодалашда хамда киска фикрнинг баёни, телеграмма жунатишда фойдаланилса, хирагана эса, асосан, грамматик бирликларни ифодалашда ва бошлангич таълим укув кулланмаларида кулланилади. Иероглиф ёзувлар эса, жумладаги маънога эга булган сузни ифодалашда хамда кучадаги ёзувларда,

реклама банерларида хам учраши мумкин. Бу каби мураккаб ёзув тизимининг шаклланишини тарих билан боглаб ёритиш максадга мувофик.

Хирагана. Хейан даврига келиб хитой китоблари МАНА -(асл ёзув) деб номланган иероглифларни укиш факат эркак кишилар учун мумкин булган. Бу одат хитой миллати учун эркак кишининг алохида "шринга" (мавкеига) эга эканлигини курсатган. Бирок Япония халкида бу одат аксинча эди. Уша даврнинг ноёб намоёндаси хисобланган ижодкор Мурасаки Шикибу асарларида буни яккол сезиш мумкин. Айнан Мурасаки Шикибу томонидан ёзилган "Манъёгана" асари асосида морфемик назмга ургу берилиши, иероглифлар суздан ажралиб бугинли ноодатий морфемик ёзув КАНА - "вактинча маъносиз белгилар"20 айнан аёллар ичида кенг

кулланила бошланган. Манъёгана белгиларини тез ёзиш усули Ш № -

СООТАЙ "майсали белгилар"дан хирагана 21 яратилди. Чунки хирагана

белгилари ёзувда эгилувчан майсалар шаклига ухшаб кетади.

X-XI асрларга келиб хирагана ёзуви кенг куламда кулланила бошланди,

£

бирок унинг белгилари хозирги замонавий хирагана белгиларидан анча фарк килар эди. Мурасаки Шикибу "Ш.&,ШШ"-"Генжи моногатари" асарида япон тили ёзувининг жозибадорлиги хакида уз фикрларини билдириб утган22. Х,акикатда, хирагана белгиларининг пайдо булиши япон тили ёзув тизимида жуда катта маънога эга.

Катакана. Катакана харфлари дастлаб ёрдамчи белгилар сифатида кулланилган. Хитой ёзувини урганишда бир нечта муаммолар юзага кела бошлаган.

Биринчидан, япон тили суз тартиби хитой тилидан фаркланганлиги сабабли, хитой ёзувидаги матнларни тугри тартибда укиш кийин булган.

20Маевский Е.В. Графическая стилистика японского языка: - Москва: Муравей-Гайд, 2010. - С.116.

21Хейан даврида хирагана белгилари тез ёзувли иероглиф сузлардан фарки жуда кам эди. Шу сабабли айрим тарихчилар хирагани алфавит сифатида пайдо булишини кейинги даврларга боглайди.

22Кадзуаки С.Японская письменность от истоков до наших дней. - Москва: АСТ: Восток-Запад, 2006. -С.39.

Иккuнчuдaн, xrn^ тилидa кeлишик кypcaткичлapни aжpaтиб кУpcaтyвчи бeлгилap бyлмaгaнлиги учун гапнинг тapкибини aнглaш хдм кийинчилик ту^^шн.

Учuнчuдaн, мaтндa нoтaниш вa мypaккaб иepoглиф бeлгилapнинг кeлиши, тaлaбaлap учун тvшvнмoвчиликкa caбaб бyлгaн23.

Дeмaк, xитoй тилидaги cyзнинг тapтиби япoн тилидaгидaн фapклaнгaнлиги учун тaлaбaлap yзлapигa бу ëзvвни ocoнлaштиpиш мaкcaдидa acocий иepoглиф cyзлapгa тиниш бeлги куйишни бoшлaшгaн. Aйнaн aнa шу бeлгилap кeйинчaлик япoнлapнинг кaтaкaнa aлифбocининг вvжvдгa телишига caбaб бyлгaн.

Kaтaкaнa aлифбocи "^praRnap учун яpaтилгaн x,apф" дeб x,иcoблaнгaн. ^VкVмaтнинг pacмий x,vжжaтлapи эpкaклap тoмoнидaн ëзилиб, бу aнъaнa 1946 йил Baзиpликнинг мaxcvc кapopигa кaдap дaвoм этгaн.

Xvллac, япoн хдлки муетакил миллaт cифaтидa шaкллaниши дaвpидa биp нeчa йиллap xитoй ëзvви кapaмлиги (тaъcиpи)дa булди. Жax,oн xaлкдapи кaтopидa мvcтaкил миллaт cифaтидa x,oзиpги пaйтдa vзoк acpлap дaвoмидa xитoй тилининг aлифбocидaн фoйдaлaнгaн япoнлap вaктлap утиши мoбaйнидa vнгa Узгapтиpишлap киpитиб бopиши нaтижacидa узининг иepoглифлap acocидaги xиpaгaнa "cиллик ëзvв", кaтaкaнa "кecилгaн x,apф" ëзvв тизимини шaкллaнтиpиш имкoниятигa эта булди.

XII - XVI acpлap мoбaйнидa кaтaкaнa aлифбocидaги бeлгилap шни aнчa киcкapтиpилгaн. Х^з^та зaмoнaвий кaтaкaнa aлифбocидa "биp бyFин -б^ x,apф"ни aнглaтaди. 1991 йил 28 июндa Baзиpлик мaxдaмacи тoмoнидaн чeт тилидaн yзлaштиpмa cyзлapни кaтaкaнa aлифбocи билaн ëзиш тyFpиcидaги кapop имзoлaнгaн. Узлaштиpмa cyзлap, xopижий жoй нoмлapи, чeт элликлapнинг иcмлapи, илмий-тexник тepминлap зaмoнaвий япoн тилидa фaкaтгинa кaтaкaнa aлифбocидa ëзилaди.

Иккинчи жax,oн ypyшидaн кeйин Япoния A^Шнинг x,apбий mr^o^ кapaмoFидa кoлaди. Aйнaн шу дaвpдa Aмepикaликлap япoн ëзvв тизимидaги

23Cыpoмятникoв H.A. Kлaccичecкий япoнcкий язык: - Moc^a: Bocтoчнaя Литepaтvpa PAH, 2002. -C.40.

учта aлифбoни бeкop килиб, Уpнигa лoтин ëзyвини жopий килиш таклифини к^итишади. Биpoк, oлиб бopилгaн cУpoвнoмaлap натижашда япoн ëзyв тизими yзгapишcиз ^лд^илиши ма^адга мугофик дeб тoпилaди.

Зaмoнaвий япoн тили ëзyв тизими иepoглиф, xиpaгaнa ва катакана aлифбoлapнинг жамланмашдан ибopaт. Биp кapaшдa япoн ëзyв тизими apaлaш, чалкаш тизимcиз ëзyв тypигa yxшaйди. Лeкин, acлидa бу ëзyв тизими япoн тилининг узига xocлиги ва тил тyзилмacини аник килиб ифoдaлaб бepaди.

Acocий cyз тypкyмлapи, яъни oт, cифaт ва фeъл cyз тypкyмлapигa xoc cyзлapнинг узак киcмлapи, acocaн иepoглифдa ëзилaди. Фeъл ва cифaт cyз тypкyмлapининг тугалланадиган киcмлapи, кeлишик кypcaткичлapи ва бoшкa ëpдaмчи бeлгилap, oдaтдa, x^aram aлифбocидa ифoдaлaнaди. Бу ycyлдa ëзиш япoн нутки учун жуда мoc кeлиши тан oлингaн. Ыатнни укиш жapaëнидa иepoглиф cyздaн кeйин ^лади^н мopфeмик бeлгилap уз-узидан тoвyш ва мaънo фapклaнишини aжpaтиб кypcaтa oлгaн.

Иepoглифлap кана, яъни xиpaгaнa ва катакана бeлгилapидaн фapк килади. Чунки xap биp иepoглиф маълум б^ мaънoни англатиб, япoн тилида ^ЖЖ^- "xë:u-Mod3u" дeб аталади. К^адим зaмoндaн Япoниядa иepoглифлap учта acпeктни уз ичига oлгaн. Бyлap, "шакл, товуш ва мaънo". Toвyш ва мaънo тил yнcypлapи xиcoблaнaди. Биpoк, иepoглиф aлoxидa шакл, aлoxидa мaънo ва аник талаффуздан ташкил тoпгaн. Яъни маълум б^ шаклга эга иepoглиф xaм мaънoли cyзгa xaм мopфeмик биpликкa эга булиб, узига xoc xapaктepни ифoдaлaйди.

Япoн миллати тoмoнидaн уйлаб тoпилгaн иepoглифлap КОКУЖИ ëra BAЖИ дeб нoмлaнгaн. ^кужи яpaтилиш тapиxи жуда кадимги Hapa (710-794 йй) дaвpигa бopиб такалади. Xeйaн тapиxий ëдгopликлapидa 400 та шунга yxшaш иepoглифлapни кypиш мумкин. Улap ичида энг xapaктepли бeлгилap мaънocи дeнгиз xaйвoнлapи ва бaликлap мaънocи билан бoFлик булган. Macaлaн, M-Ъ^Ъ-cяmu "кocaткa": "балик" ва '^yróapc" иepoглифлap жaмлaнмacидaн ташкил топганлиги учун дeнгиз xaйвoни xaмдa

тaжoвyзкopлик мaънocини aнглaтгaн. Бу бeлгилap жaми япoн тилининг кaдимий cyз ^ттами BAГOлapни ифoдaлaш учун яpaтилгaн дeб x,иcoблaнaди.

Xитoй тилидa иepoглифлap, acoca^ биp хил мopфeмик тoвvш биpлигидa Укилaди. Бvндaн тaшкapи, бу биpликлap cyзлaшvв нутки билaн мoc тyшaди. Япoн тилидa x,ap биp иepoглиф биp нeчтa укилиш тvpигa эта. Биpинчиcи, OH - укилиш тypи булиб, хдкикий хитoй тaлaффvзини бузиб Узлaштиpилгaн иepoглифлap, иккинчиcи, КУ^ укилиш тypи иepoглифнинг япoнчa мaънocини aнглaтaди. X,ap биp иepoглифдa OH вa KУH укилиш тvpлapи биp нeчтa булиши мумкин. Macaлaн, T^j иepoглиф КУ.H- япoнчa мaънocи билaн "uкupУ-"яшaмoк", ''^мÉy"-"тvï,мoк", "нaмa"-"хoм", "xaepy"-"Уcмoк" кaби тvшvнчaлapни бepиб, OH - хитoйчa тoвvш тaлaфvзидa мaънocиз мopфeмик биpлик "сей", "сё" кaби yкилaди.

Япoн тили иepoглифлapнинг биp нeчтa мaънo вa Укилишигa caбaб, дaвp Узгapиши билaн хитoй ëзvви бocкичмa-бocкич Япoния ëзvв тизимигa тaништиpилгaн. Xитoйдa x,ap хил мaдaният, cиëcий вa иктиcoдий шapoитлap

Узгapиши билaн унта бapoбap жaмият вa хитoй ëзyви хдм yзгapиб бopгaн.

V

Xитoй тилидaги x,ap биp янги oким япoн тили ëзvв тизимигa кУшимчa янги бeлгилapни oлиб кeлиб, эcкиcидaн вoз кeчилмaгaн. Haтижaдa, иepoглиф бeлгилapнинг мaънoли киcми вa хитoйчa товуш тaлaффvз микдopи хдм кyпaйиб бopгaн.

1946 йилдa yткaзилгaн peфopмaдaн cym иepoглифлapнинг киcкapтиpилгaн вapиaнтлapи тaкдим этилган. Иepoглифлapни микдop жиxaтдaн oддийлaштиpиш yшa пaйтдa дaвp тaлaби xиcoблaнгaн. XrnoM тилидa диaлeктлapдaн фapкди yлapoк, иepoглифлapнинг биттa укилиш vcvли мaвжvд. Япoн тилидa эca, иepoглифлapнинг биттa ycyлдa укилиши бу иcтиcнo xиcoблaниб, oдий xoлaтдa икки, уч, бaъзидa эca 10 тaгaчa укилиш vcvллapи мaвжyд булиши мумкин24. Бvндaн тaшкapи, xap биp укилиш vcvли икки тypгa булиниб, vлap "OH" укилиш ycyra xa^a "KyH" укилиш vcvли дeйилaди.

24Aльпaтoв B.M. Язык и oбщecтвo: - Mocквa: Mvpaвeй, 2003.-C.20.

"KYH" укилиш тypи бу иepoглифнинг узак мaънocини ташкил этади. Бундан тaшкapи, ушбу иepoглифлap билан биpгaликдa xrnoM иepoглифлapининг мopфeмик тoвyш укилиш ycyллapи япoнлapнинг янгича талкини opкaли yзлaштиpилиб, иepoглифлapнинг иккинчи укилиш тypи яъни "OH" яpaтилaди. "KYH" укилиш тypидaн "OH" укилиш тypининг фapки шундаки, кун укилишида cyзнинг мaънocи мавжуд булиб, "OH" укилиш тypидa мaънocиз мopфeмик тoвyш мавжуд.

"OH" укилиши ва "Кун" укилишида xaм иepoглифлap биp нeчa xил тypдa укилиши мумкин. Чунки иepoглиф cинoним cyзлapни яcaшдa ëки мaънo жиxaтдaн мoc кeлaдигaн иepoглиф билан биpикиб янги cyз яcaй oлиши мумкин. Ёки, aкcинчa, мaънocи фapкли узак б^ xил талаффуздаги иepoглифлap билан укилиши мумкин. Бу эca уз навбатида япoн тилида oмoним cyзлapнинг куплигидан дaлoлaт бepaди. Macaлaн, Йô(oлмoк) cyзи oдaтдa битта иepoглиф билан ëзилaди, лeкин (yшлaмoк) бoшкa иepoглиф билан ëзилaди. Бундан тaшкapи, "OH" укилиш тypининг Узлaштиpилиши xap xил дaвpгa тyFpи ^либ, xap xил иepoглифлapдaн Узлaштиpилгaн. Macaлaн, Ъ (яшаш), (тиpилтиpиш), ^ ^

(тyFмoк), (тyFилмoк), ÉÍ5 (Уcтиpмoк), ^^^ (Уcмoк)^^5

(яpaтилмoк), ^^ (яpaтмoк) xaмдa ^ (xoм) каби "кун" укилиш тypидaн тaшкapи, 2та "OH" укилиши (мавжуд. Штижада, бу ëзyв тизими жуда нoкyлaй ва кийин xиcoблaнгaнлиги caбaбли иккинчи жaxoн ypyшидaн кeйинги амалга oшиpилгaн peфopмaнинг мaкcaди иepoглифлapни тapкибини ocoнлaштиpиб, кундаликда кулланиладиган иepoглифлapни, яъни 'ШШШ'^^оуои kanji) жopий килиш xиcoблaнгaн. Уша дaвpлapдa бу иepoглифлapнинг coни 1945 тани ташкил этган. 2010 йилга телиб иepoглифлapнинг тонита yзгapтиpишлap киpитилгaндaн cyнг (196 та иepoглиф кушилган ва 5 таш oлиб ташланган) ва yлapнинг жами шни 2136 тани ташкил этади.

Япoниядa Fapб мaдaниятигa мocлaшгaн хaлк тoмoнидaн иepoглиф ëзvвдaн вoз кeчиш фикpлapи хдм кyтapилгaн. Чунки, япoн тили ëзyвини Уpгaниш учун жvдa yзoк мvддaт тaлaб этилaди. Япoниянинг б^ кaнчa мaктaблapидa бу жapaëн 12 йил дaвoмидa yзлaштиpилишини кvзaтиш мумкин. Macaлaн, 2015 йилдa yткaзилгaн тaдкикoт нaтижacи шуни кypcaтaдики 5-cинф тaлaбaлapининг 84,5% гинa иepoглифлapни тyFpи укий oлиши, 52% эca yзлaштиpиб ëзa oлиши мумкин бyлгaн. Бу эca япoн тили ëзvвининг acocини тaшкил килaдигaн иepoглифлap нaфaкaт oнa тили x,иcoблaнгaн япoнлapнинг yзлapигa, бaлки япoн тилини Уpгaнvвчи хopижий тaлaбaлapгa хдм мvpaккaб экaнлигини кypcaтиб тvpибди25.

Шу Уpиндa aйтиш жoизки, иepoглифлapнинг caмapaли Уpгaтиш мeтoди бyйичa ^з^та дaвpгaчa ишлaб чикилгaн мeтoдлapдaн хvлoca килган xoraa,

.4

иepoглифлapнинг мopфeмик биpликлapини oбpaзли тapздa caмapaли Уpгaтишнинг тaкoмиллaштиpилгaн мeтoдини ишлaб чикиш vcтидa илмий-тaдкикoт oлиб бopиш мaкcaдгa мyвoфикдиp. Илмий излaнишнинг мaкcaди япoн тилидaги иepoглифлapни ypгaнишдa Уpгaнvвчигa кvлaйлик яpaтиш вa vнгa кизикиш vЙFOтиш x,aмдa уни Уpгaнишдaн мaълvм дapaжaдa эми^л

¿Cr

билaн излaниш пaйдo килиш кaби тoмoнлapини тaдкик этиш зapyp бyлaди.

Xvлoca килиб aйтгaндa, япoн ëзvв тизимининг шaкллaнишидa хитoй иepoглифлapи ëтaди. Биpoк япoн ëзvви узининг кУллaниш дaвpи, ëзvвнинг pивoжлaниш дaвpи жиx,aтидaн yзигa хoc хvcvcиятлapи билaн фapкдaнaди. Xитoй ëзvвининг V-VI acpлapдa Япoниягa тvpли хил йyллap билaн киpиб кeлиш acнocидa япoн ëзyви вvжvдгa кeлгaн. Дacтлaб, япoн ëзyви хитoй иepoглифлapи opкaли ифoдaлaнгaн бyлca, биpoк кeйинчaлик икки тилнинг x,ap хил тил oилacигa мaнcvблиги тyфaйли ëзvв тизимнинг биp-биpидaн vмvмaн фapклaниши aникдaнгaн. Haтижaдa, хитoй иepoглифлapини Узлaштиpиш oкибaтидa лeкcикoлoгиядa икки хил кaтлaм пaйдo бyлгaн. Бvлap BArO вa KAHrO aтaмaлapидиp. Бу эca, шуни кypcaтaдики x,ap биp иepoглиф

25Aльпaтoв B.M. Язык и oбщecтвo: -Moc^a: Mvpaвeй, 2003.-C.28.

сузнинг икки хил усулда укилиш тури мавжуд ва улар КУП укилиши, ОН укилиши деб номланади. Бунга сабаб, япон тилидаги мавжуд сузларни хитой иероглифлари билан мослаштириш ва шу билан биргаликда хитой иероглиф сузнинг фонетик талаффузидан хам воз кечилмаган. Масалан, дастлаб Я -нацу "ёз" иероглиф сузни хитойча "ка" тарзда талаффуз килинган булса, кейинчалик бу суз японча укилиши буйича, яъни "нацу" бу кадимги япон тили сузи "ваго (ямато котоба)" маъносига якин маънода ифодалана бошлаган. Патижада, япон ёзув тизимида хдр бир иероглиф сузнинг ундан ортик турдаги укилиш тури шаклланган ва сон жихатидан жуда купайиб кетган. 1946 йилга келиб Япония хукумати кундалик хаётда кулланиладиган иероглифларнинг сонини камайтириш ва узлаштириш даражасини осонлаштириш максадида таълим сохасида ислохот утказиб, уларнинг сонини 2136 тага етказади. Бирок бу микдор хам чет тилини япон тили сифатида урганувчилар учун мураккаб хисобланади.

Шу сабабли айнан япон тилидаги иероглифларни ургатиш методикаси буйича бир канча хорижий олимлар П.Г. Паюсова, В.Ф. Резаненко, УГ. Воробьёва, В. Воробьёв,Л.М. Расибан, Э. Маноло, С. Мизуми, Ж. Траффорд, K. Стефан, И. Хидеаки, Ш. Кажита, K. Масе, С. Либренжак иероглифларни самарали ургатиш усулларини ишлаб чикишган.

Иероглифларни самарали ургатиш методикаси буйича хозирги давргача ишлаб чикилган ишланмалар мавжуд булишига карамасдан, иероглифнинг укилиш турига оид морфемик бирликларни образли тарзда миллий контексда шакллантириш ва миллий моделни ишлаб чикиш устида тадкикот олиб бориш максадга мувофикдир. Илмий изланишнинг максади иероглифларни урганишни бошлаган бошлангич боскичдаги талабага унинг осон ва кизикарли тил эканлигини сингдириш ва ушбу тилни урганишда иштиёк ва узига хос мотивацияни уйготишдан иборат.

1.2.-§ Япон тили иероглифларининг укитиш методикаси ва ривожланиш

тенденциялари

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Глобаллашув жамиятнинг барча сохаларида жадаллашиб борар экан, чет тилларини урганишга булган кизикиш хам талаб даражасида усиб бориши мукаррар хисобланади. Бу эса, чет тиллар, жумладан, япон тилини укитишнинг самарали усулларини тадкик этиб, уни амалиётга жорий этиш заруриятини яратмокда.

Иероглифларни ургатиш методикасини ишлаб чикиш узок вакт мобайнида тадкикотчиларнинг диккат марказида турган. Хусусан, иероглифларни эслатма сузлар тизими ёрдамида образли, эйдетик хотира асосида ифодалаш максадга мувофик, дейилган26.

Айнан, 1990-йилларнинг бошларида биринчи марта чет эл методикасида япон тилини хорижликларга ургатиш муаммосига алохида эътибор каратила бошлади. Япон тили чет тили сифатида 20 йилдан ортик вакт мобайнида ургатилиб келинмокда. М. Ногутининг фикрича,27 япон тили иероглифларни идеографик ёзув тушунчаси шаклланмаган талабаларга ургатиш методикаси купинча оддий япон мактабларидаги бошлангич даражадаги укув жараёни каби ташкиллаштирилган. Бирок, Д. Кесс ва Ю. Миямото, Ж. Хейсиг ва бошка тадкикотчилар бу каби механик шаклдаги усулларда ургатиш, иероглиф белги ва ундаги морфемик бирлик тизими бегона булган тил сохибларига нисбатан самарасиз восита, деб хисоблашган 28 . Сунгги вактларда бу каби муаммо тилшунослар орасида жуда фаол холатда мухокама килинмокда. Вахоланки, бу холат педагоглар (А. Лоллини, Ф. Флагерти, Ё. Кавагучи ва бошк) ва психологлар (М. Сугита, Ё. Окита, С. Мацубара, Ю. Миямото)29 нуктаи назарида мухим аспект саналган.

26Lin, N., Kajita, S.,Mase, K. 9 ~CALL :

Я^бШ^о // TheJALTCALLJournal, 3(1 & 2), 25-44. https://doi.org/10.29140/jaltcall.v3n1-2.34

:т305 o< tiffi^I^1 1-1-1 .Vol.3 №.1.;

28Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык) Автореф. дис.. .д-ра пед. наук. - Москва, 2005. - С.21.

29Yoko K. The role of imagery on imagery-mediated strategy in paired - associate learning of kanji and their English equivalents // J-STAGE / Psychologia, 2001 Volume 44 Issue 4 Pages 259-268 https://doi.org/10.2117/psysoc.2001.259

Бундан ташкари, чет тилида суз бойлигини ошириш, укиб тушуниш куникмасини шакллантириш, фикрларни ёзма ва огзаки мулокот жараёнида аник ва тушунарли ифода этишга ёрдам берадиган бир канча методлар ишлаб чикилмокда. Бунинг учун, алабатта, хар бир тилда мавжуд лексик катламни пухта узлаштириш мухим ахамият касб этади. Лексик катламни узлаштириш борасида хам бир канча методлар ишлаб чикилган ва улардан бири, бу мнемотехника усулидир. Чет тилини мукаммал даражада урганиш учун, хозирги вактда жуда куп методлар буйича дарс жараёнлари ташкил этилмокда. Буларга мисол килиб, чет тилини хамкорликда урганиш усуллари, мулокот маданиятини шакллантириш учун ахборот-технологиялар асосида ишлаб чикилган онлайн дастурлар шулар жумласига киради.

Х,ар бир тилнинг узига хос хусусияти мавжуд булиб, бу чет тилларни урганишда ахамиятли хисобланади. Тил тузилмасидан келиб чикиб, унга тугри ёндашиш тилни самарали даражада урганишга кумак беради. Хрзирги кунда япон тилини укитишда замонавий коммуникатив методлардан окилона тарзда фойдаланилишига карамасдан, уни укитишда тилдаги мавжуд мураккабликларни енгиллаштириш учун инновацион технологияларга мурожаат этиши талаб даражасида деб хисобланмокда.

Маълумки, япон тили дунё тиллари орасида энг мураккаб тиллардан бири сифатида каралади. Унинг мураккаблиги тилдаги иероглиф сузларнинг мавжудлигидадир. Иероглиф сузларни самарали ургатиш борасида япон тили мутахассислари томонидан бир канча янгиликлар яратилган булишига карамасдан, уни укитиш тизимини такомиллаштириш эхтиёжи сезилмокда.

Япон тили иероглифларини яхлит бир ёзув тизими асосида урганиш ва татбик этиш XX аср охирларида вужудга кела бошлади.

У.П.Стрижак диссертациясида ёзилишича, япон тили иероглифларининг ургатиш методикасида тил бирлигига алохида каралмаган. Шунинг учун ушбу муаммога эътибор бериб, япон тили иероглифларининг ургатиш методикасида ягона тил бирлиги сифатида иероглифларни самарали урганиш учун куйидаги масалаларга эътибор беришни тавсия этган:

1. X,ap б^ иepoглифнинг OH укилиш тvpи вa KУH укилиш тypлapини вa vлapнинг тyFpи кУллaшдa тaлaбaлapнинг мopфeмик кyникмaлapни pивoжлaнтиpиш.

2. X,ap биp иepoглифни ceмaнтик мaънocи мvcтaкил ифoдaлaниши, бoшкa иepoгифлap билaн биpикиб яхлит биp cyзни х^ил килиниши вa мaвжvд иepoглиф cyзнинг мaънoлapни изoхлaш кaбилapни эcдa caклaш.

3. X,ap биp иepoглифнинг ëзилиши вa уни ëзvвдa кУллaш кyникмacини яpaтиш.

Шvнингдeк, япoн тили иepoглифлapини Уpгaниш жapaëнидa хoзиpги кvндa дoлзapб хиcoблaнгaн мaвзvгa oид 3 тypдaги мvpaккaблик дapaжacини тaхлил килди.

Иepoглиф бeлгини укий oлишдa vчpaйдигaн кийинчиликлap кvйидaгичa изoхлaнди:

-укиш нутк фaoлиятининг биp тvpи бyлишидaн фapкди yлapoк, xap биp иepoглифнинг икки ëra vндaн opтик укиш тvpлapи мaвжyдлиги кaттa микдopдaги гpaфик вa мopфeмик биpикмaлapни эcлaб кoлиш зapvpиятини яpaтaди;

-иepoглиф бeлги cyзнинг мaънocини aнглaшдaги вvжvдгa кeлaдигaн кийинчиликлapдaн янa б^и ëзvв бeлгиcининг нooдaтий мaънoли к^мита эгa булиши вa xap б^ иepoглифнинг ceмaнтик мaънocининг куплиги билaн изoxлaнaди;

-иepoглиф cyзни бeлгилaнгaн кeтмa-кeтлик тapтибидa тyFpи ëзиш кийинчилиги. Kyникмa xocил килиш учун тaкpopaн ^ma^ama биp тvpдaги мaълvмoтни ëзиш.

Япoн тилининг иepoглифлapини caмapaли Уpгaтиш бopacидa бvндaн тaшкapи биp нeчтa ишлap aмaлгa oшиpилгaн. Macaлaн, буни HX. Пaюcoвa тoмoнидaн яpaтилгaн "Иepoглиф Ryprara киpиш" вa "Иepoглифлapни Уpгaтиш мeтoдикacи" кaби ишлapидa кvзaтиш мумкин. Maa^p тaдкикoтдa

иероглифларни ургатиш ва мустахкамлаш усуллари тахдил килинган30 ва асосан икки метод асосида иероглифларни урганишдаги киёсий тахлилни амалга ошириб, онгнинг интуитив ва аналитик ёндашувини англаш борасида фикр билдирган.

Шу билан бирга В.Ф. Резаненконинг психолингвистик тадкикоти ахамиятга моликдир. Унда олти минг иероглифнинг этимологик, яъни келиб чикишини семантик унсурлар билан уйгунликда ёритиб берган. Бу билан иероглифнинг идеографик белги ва унинг маъноли кисми билан богликликни тизимлаштириш оркали иероглифларнинг узлаштиришига оид муаммо уз ечимини топади.

Япон олими Ш.Сато ^©ШЁ" номли маколасида Испаниянинг Мадрид шахрида жойлашган япон тили марказида тахсил олувчи талабаларга иероглифларни осон усулда ургатиш методикасини ишлаб чиккан. Бунга кура, иероглифларни образли тасвирларда ургатиб, дарс жараёнида интерактив уйинлар билан машгулотни олиб бориш усулларини куриб чиккан. 31

Индонезия Педидикан университети япон тили факультета тадкикотчиси Л.М. Расибан япон тили иероглифларини самарали ургатишда айнан мнемотехника усулига алохида ахамият каратган. Унинг фикрича, мнемотехника ёрдамида ургатиш хар бир иероглифнинг семантик маъносини англаш ва уни тугри талкин килишда катта ёрдам берди. Х,атто урганувчилар томонидан бу холат маъкулланган ва мнемотехник урганиш жараёни марокли ва кизикарли деб хисобланган.32

Кайсер Стефан маколасида япон тили иероглифларини айнан мнемотехникага асосланган укув кулланмаларга таяниб ургатиш фикрлари илгари сурилган.

30Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык): Автореф.дис...д-ра пед.наук.- Москва, 2005. - С.32.

31Satoshi I. Kanji pattern recognition for beginner Japanese learners: Hokkaido University Collection of Scholarly an Academic Papers: HUSCAP. - Hokkaido, - 1999. -P.110.

32Rasiban L.V. Understanding The Basic of Kanji's Meaning through Mnemonic Method Learning: - ASSEHR, 2017. - 22p.

Аукландия университета профессор-укитувчилари Е. Манало, С. Мизуми, Ж. Траффордларнинг тадкикот ишларида келтирилишича, япон тили иероглифларини мнемотехника ёрдамида ургатиш, унинг урганиш жараёнини осонлаштиради. Тадкикот иши 27 нафар япон тилини бошлангич даражадаги урганувчилар орасида олиб борилган. Япон тили алифболари хирагана, катакана ва канжи (иероглиф)ни мнемотехник карталар ва улар асосида тузилган хикоялар ёрдамида тушунтирилган. Натижада, талабалар хар кандай даражадаги машкларни, хатто кушимча машгулотларни хам алохида бир кизикиш билан бажаришган.

П.Таэл, Т. Х,аммондлар фикрига кура, компьютер тизими ёрдамида иероглифларнинг шаклий чизмасини кисмларга ажратиб ургатиш самарали, деб хисобланган. Унга кура, маълум бир бошлангич даражадаги иероглифни унга шаклан ухшаш булган бошка иероглиф билан таккослаш оркали хар бир иероглифнинг ёзилиш тартиби ва улар асосида ясаладиган бошка иероглиф сузларнинг мантикий схемаси яратилган.

Е.В.Бурцева "Актуальность запоминания иероглифов студентами в современных условиях доступа в глобальное информационное пространство" маколасида иероглифларни самарали ёдда саклашда компьютер технологиялар методикасини таълимда куллаш оркали ургатиш, укув жараёнининг янги кирраларини очишга ва дарсни янада марокли тарзда утишга жуда катта ёрдам беради, деб хисоблайди.

Цукуба Университетида Ито Х,идеаки "Компьтер имитацион моделлар ёрдамида иероглифларни хикоя асосида ургатиш методикаси", Нагоя университета ахборот технологиялар маркази тадкикотчилари Л. Норман, К. Шожи, М. Кенжи "Иероглифларни мнемотехник хикоя асосида ургатиш усули" номли укув кулланмани ишлаб чикишган. Бу каби ишлар япон тилида мавжуд булган иероглиф сузларнинг осон ва енгил эсда саклаш ва амалда самарали куллаш учун жуда хам ахамиятли хисобланади.

Нагоя университети тадкикотчилари Н. Лин, Ш. Кажита, К. Маселар томонидан япон тили иеролифларини самарали ургатиш методини ишлаб

чикишди. Бунга кура, компьютер тизими ёрдамида урганилаётган япон иероглифларининг мнемотехник хикоя тузиш оркали ёритиб берилган. Бу тизим хар бир иероглиф шакл унинг келиб чикиш шаклидан бошлаб погонали хикоя асосида яратилиб, гипперссилка йули билан бутун бир кисмнинг богликлиги тасвирланган. Иероглифларнинг образли куриниши (аудио) овоз ёрдамида унинг маъноси ва мнемотехник хикоя ёрдамида ифодаланган. Бу эса, урганилаётган материал мулти моделли, яъни аудио ва видео моделлари ёрдамида амалга оширишга эътибор каратилган. Бизнингча, мнемотехник хикоя, аудио, видео ва мобил ускуна жамланмаси иероглифларни компьютер тизими асосида укитиш методининг энг фойдали ва янги йуналиши хисобланади.

С. Либренжак, К. Вукович, 3. Доведан узининг "Multimedia assisted learning of Japanese kanji characters" номли ишида чет элдаги япон тилини урганувчи талабалар учун иероглифларнинг ёзилиш тизимини ургатувчи мультимедиа оркали амалга ошириш мумкин, деб хисоблайди. У бир гурухда 6 та талабани йигиб, бир семестрга оид иероглиф сузларни ургатишда дарс машгулотларни факат мультимедиа методлари, яъни вебсайтлар, видео ва смартфонлардан фойдаланган холда утказди. Натижада гурух юкори курсаткичли ютук - 300-400 та канжини муваффакиятли узлаштиришга эришди. Олдинги дарс жараёнидаги мавжуд кийинчиликларга, аксинча, завк билан ечим топилди.

Цуда университети укитувчиси С. Маюмининг ишида япон тили иероглифларини урганишда, дастлаб бошлангич боскичдан иероглифлардаги мавжуд морфемик тушунчани шакллантириб, япон тилини урганишни давом эттириш максадга мувофик, деб хисоблаган. Бунинг сабаби, иероглиф -канжиларни морфемик бирлик куникмаларини бошлангич даражадан бошлаб ургатиш талабаларнинг иероглифни англашдаги жараённи янада кизикарли ва тушунарли килишга ёрдам беради. Шу пайтга кадар иероглифларни ургатишда, асосан, унинг маъноли кисмига эътибор каратилиб, бу сохада бир канча илмий янгиликлар кулга киритилган, бирок бу ноодатий белгиларни

тaлaбaлapгa Уpгaтишдa унинг мaънoли киcми билaн биpгaликдa жvдa куп укилиш ycyrara эгa мopфeмик биpликлapни xaм aйнaн бoшлaнFич дapaжaдaн Уpгaтиб бopиш тaлaбaлapнинг ушбу тилгa бyлгaн иштиëкини янa биp мapoтaбa opттиpaди, дeб xиcoблaгaн.

Бишкeк Дaвлaт yнивepcитeт дoцeнти Г. Bopoбьeвa япoн тили иepoглифлapи бopacидa биp нeчa йил дaвoмидa уз илмий тaдкикoт ишлapини oлиб бopди. Унинг дacтлaбки "Cкaзки o6 иepoглифax" нoмли укув кУллaнмacидa иepoглифлapни чeт тили cифaтидa Уpгaнvвчилapгa Уpгaтиш йyллapи тyFpиcидaги тaклифлapи бepилгaн. Бvнгa ^pa, 220 тa иepoглифнинг кeлиб чикиши вa тapкиби мнeмoтexникa acocидa ишлaб чикилгaн булиб, бу бoшлaнFич бocкичдaги тaлaбaлap учун жvдa кvлaй xиcoблaнaди. Укув кУллaнмa япoн тилини pyc гvpyxидa Уpгaтyвчи Укитvвчилap учун ишлaб чикилгaн.

Бvндaн тaшкapи, Г. Bopoбьeвa вa B. Bopoбьeвлap иepoглифлap бopacидa тaдкикoт ишлapи oлиб бopишгaн вa биp кaнчa мaкoлaлap эълoн килишган. Macaлaн, oxиpги икки мaкoлacидa ynap иepoглифлapни тapкибий тaxлил килиб, уни Уpгaнvвчилap учун eнгил vcvлдa aнглaтиш eчимлapи vcтидa илмий излaнишлap oлиб бopишгaн. Бoшкa биp мaкoлaдa иepoглифлapни caмapaли Уpгaтиш учун aйнaн элeктpoн дapcлик vcтидa иш oлиб бopилaëтгaнлигини кypишимиз мумкин.

Бу бopaдa Индoнeзия vнивepcитeти тaдкикoтчилapи H. X,apиcтиaни, Д.Б. Фиpмaнcяx тoмoнидaн кoмпьютep тexнoлoгияcи ëpдaмидa иepoглифлapни ocoн Уpгaниш вa eнгил эcдa caклaб кoлишгa кapaтилгaн aндpoид дacтypи aлoxидa эътибopгa эгa. Бу дacтypдaги иepoглифлap микдopи япoн тили тaълим cтaндapтининг билиш дapaжacини aниклaш имтиxoни (JLPT) N5 гa мocлaб яpaтилгaн. Бoшкa мeдиa дacтypдaн фapки шvндaки, cмapтфoндa мycтaкил Уpгaниш жyдa кyлaйдиp. Бyндaн тaшкapи, иepoглифлapни Уpгaниш бocкичидaн yлapни тeкшиpиб кypиш, яъни имтиxoн килиш бocкичли дacтypий тaъминoт билaн жиxoзлaнгaн. Иepoглифлapни 105 тacи жaмлaнгaн булиб, xap биp иepoглифнинг укилиш тypлapи KУHëми вa OHëми xaмдa

жумлаларнинг индонез тилида таржимаси ва суз ясалиши намуналари хам батафсил келитирилган. Бу дастурдан фойдаланган укувчи нафакат иероглифларни мустакил урганишга, балки укилиш усулини, сузларнинг маъноси ва лугатда кулланиш йулларини хам билиб олиш имкониятига эга булади.

Юкоридаги фикр-мулохазалардан хулоса килиш мумкинки, бугунги кунда япон тилини укитишда мнемотехника асосида компьютер технологияларидан фойдаланиб иероглифларни образлар (курсатмали) куринишида тасвирлаш муаммосига алохида эътибор каратилмокда.

Япон тили иероглифларини мантикий хикоявий схема асосида хар бир иероглифнинг мазмун мохиятини очиб бера оладиган компьютер имитацион моделини яратиш ва тажриба-синовдан утказиш муаммоси куйилган.

Х,озирги кунда иероглифларни ургатиш амалиётида учта асосий йуналишни ажратиб курсатиш мумкин. Булар:

33

1. Академик ёндашиш. Назарий омилларга таянган холда ургатиш усули буйича кимлар тадкикот олиб борганлигига эътибор бериш лозим булади.

2. Яхлит ёндашиш. Бу метод буйича Н. Китани, Н Ерофеева, М. Роули, Дж. Хейсиг, К. Хеншал, Ё. Кавагучилар уз тадкикотларини олиб боришган. Бу усулнинг натижаси хам мухим.Чунки иероглифни урганувчилар бу метод оркали хар бир иероглифни тулик семантик маъноли белги сифатида кабул килишади.

3. Таркибий тахлил. Бу метод тарафдорлари А.Толлини, М. Флагерти, М.Ногути, Дж.Кесс, Ю.Миямото, В. Смоленский, А. Талышханов каби тадкикотчилар хисобланади. Бу методиканинг узига хослиги шундан иборатки, хар бир иероглиф белгига синтетик-аналитик ёндашув билан тахлил килинади.

Ушбу илмий тадкикот усулиларидан, асосан, иккинчи яхлит ёндашиш методи буйича иш олиб борилган. Бунга япон тили иероглифларини ургатишда асосан морфемик куникмаларини образли тарзда шакллантириш

33Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык): Автореф. дис...д-ра пед. наук.- Москва, 2005. - С.2.

мaкcaдгa мyвoфик дeб кapaлaди. Чунки, xap биp иepoглиф cyз узи билaн биp нeчтa мopфeмик биpликлapни жaмлaб кeлaди. Aйнaн aнa шvндaй xoлaт тaлaбaнинг япoн тилидaги мaвжyд иepoглифлapни мvкaммaл yзлaштиpишигa кaттa тycик яpaтиши мумкин.

Шу бoиc xaм мaвжyд иepoглиф cyзни ocoн тушуниш ycyлини яpaтиш учун, кoмпьютep имитaциoн мoдeл ëpдaмидa мнeмoтexник xикoя тузиш acocидa тaлaбaгa eткaзиш, caмapaли ycyллapдaн б^и caнaлaди.

Япoн тилини кoмпьютep вa имитaциoн тexнoлoгиялapдaн фoйдaлaниб Уpгaниш бopacидa тaдкикoт oлиб бopгaн oлимлapдaн H. Haгaтa, X. Hapa, K. Xaтaca, И. X^eara, C. Toмизaвa, K. Maцyмoтo, M. Эндo, H. Лин, Ш. Kaжитa, K. Mace, H. X,apиcтиaни, Д.Б. Фиpмacяx, C. Либpeнжaк, K. Bvкoвич, З. Дoвдaн, П. Taэл, T. X,aммoнд вa бoшкaлapни кeлтиpиш мумкин34.

Шуни тaъкидлaш лoзимки, япoн тилини Уpгaнишдa кoмпьютep тexнoлoгиялapидaн фoйдaлaниш мacaлacигa xycycий xoллapдa эътибop бepилгaн. Macaлaн, Е.Э. Boйтишeкнинг диccepтaция ишидa ("Mecтo интeллeктyaльныx кapтoчныx и^ в тpaдициoннoй дvxoвнoй кyльтype Япoнии") кapтoчкaли yйинлap ëpдaмидa япoн тилини Уpгaтиш мacaлacи тaдкик этилгaн35.

^з^та кvндa мaмлaкaтимиздa чeт тилини билиш вa кoмпьютep caвoдxoнлиги xaммaнинг диккaт этибopидa. 3epo Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг янги тaxpиpдaги "Taълим тyFpиcидaги кoнyни", Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2020 йил 29 oктябpдaги ПФ-6097-coн "Илм-фaнни 2030 йилгaчa pивoжлaнтиpиш кoнцeпцияcини тacдиклaш тyFpиcидa"ги Фapмoнлapи acocидa мaмлaкaтимиздa тaълимни pивoжлaнтиpиш cтpaтeгияcини бeлгилaб бepди вa бу coxaдaги вaзифaлap мyвoфaккият билaн aмaлгa oшиpилмoкдa. Ушбу дacтyp фyкapoлapгa тaълим тapбия бepиш, кacб xynap Уpгaнишнинг хукукий acocлapини бeлгилaйди xaмдa билим oлиш учун кoнcтитyциявий хукукини тaъминлaшгa кapaтилгaн.

34 Ушбу oлимлapнинг acapлapи фoйдaлaнилгaн aдaбиëтлap pyйxaтидa кypcaтилгaн.

35Е.Э. Boйтишeк. Mecтo интeллeктvaльныx ^pTOH^ix игp в тpaдициoннoй дyxoвнoй кyльтype Япoнии: Aвтopeфepaт диcc. ..д-pa. иcтopичecкиx нayк.-Hoвocибиpcк, 2002. -C.38.

Утган даврда кадрлар тайёрлаш тизимини ташкил этиш ва бошкаришнинг тузилмавий функционал ислохоти амалга оширилди.

Малакали кадрлар тайёрлашнинг мухим омилларидан бири таълим сифати ва самарадорлигини оширишдир. Таълим сифати ва самарадорлигини юксалтиришда укитишнинг замонавий усуллари, шакл ва воситалари, уйин технологиялари, муаммоли укитиш, хусусан, мустакил таълимнинг усуллари мухим урин тутади. Бу эса, олий таълим муассасаларида булажак мутахассисларни тайёрлаш жараёни учун мустакил таълим мазмунини ишлаб чикиш усулларини такомиллаштириш борасида илмий хамда педагогик изланишлар олиб боришни талаб этади.

Якин кунлардан бошлаб япон тили ёзув тизими япон тилини ургатиш методикасида алохида тадкикот мавзуси сифатида каралмокда. Жуда куп тадкикотчилар фикрига кура, (С. Маюми, Ж. Мажима, К. Самими, М. Табусе ва хоказо) япон тили илк боскичида урганилаётган ёзув тизими тил ургатишнинг бир аспекти сифатида шаклланиши ва тилдаги мавжуд икки алифбога хамда иероглиф ёзувга хам куникма хосил килиш, психологик барьерни енгиб утиш жуда мухим боскич хисобланади.

Амалиёт шуни курсатадики, япон тилини урганишдаги энг катта тусик бу иероглифлардир. Чунки япон тили иероглификаси мураккаб куп даражали структурага эга. Унда лексик бирликнинг идеографик ва морфемик ифодаси мужассамлашган. Айнан шу сабабли япон тили иероглификасини урганиш укув жараёнида куплаб муракаббликларни вужудга келтиради. Укув жараёнини шундай ташкиллаштириш керакки, япон тили ёзув тизимида мавжуд булган узига хос кийинчиликлар талабанинг бошлангич боскичдаги тилни урганишдаги иштиёкига асло салбий таъсир килмаслиги керак. Акс холда янги тилнинг лексик, ёзув усуллари, психологик идрокнинг мураккаблиги туфайли тилни урганиш жараёнидаги утиб булмайдиган тусикнинг юзага келиши мураккаб вазиятга сабаб булиши мумкин. Япон тили ёзув тизимини урганиш жараёнида иероглифларнинг психологик хусусиятлари тушунчасига эга булмаслик, иероглифика материалини

Узлaштиpиш caмapaдopлигини кaмaйтиpaди xaмдa япoн тилини ягона тил тизими cифaтидa кабул килиш мoтивaцияcини пacaйтиpaди.

Xyлoca килиб шуни айтиш мумкинки, япoн тили ду^ тиллapи opacидa энг мypaккaб тиллapдaн биpи cифaтидa кapaлиши ва унинг мypaккaблиги тилдаги иepoглиф cyзлapнинг мавжудлиги билан бeлгилaниши xaмдa иepoглиф cyзлapни caмapaли укитиш тизими кyникмaлapни тaкoмиллaштиpиш эxтиëжи бopлиги aниклaштиpилди.

Юкopидaги фикp-мyлoxaзaлapдaн xyлoca килиш мумкинки, бугунги кунда япoн тилини укитишда мнeмoтexник cxeмa acocидa кoмпьютep имитaциoн мoдeллapдaн фoйдaлaниб иepoглифлapни oбpaзлap (кypcaтмaли) кypинишидa тacвиpлaш мyaммocигa aлoxидa эътибop кapaтилмoкдa. Япoн тилини кoмпьютep ва имитaциoн тexнoлoгиялapдaн фoйдaлaниб Уpгaниш бopacидa тадки^т oлиб бopгaн oлимлapдaн Г. Bopoбьeвa ва B. Bopoбьeв, И. X^eara, C. Toмизaвa, K. Maцyмoтo, M. Эндo, H. Лин, Ш. Кажита, K. Mace, H. Х^истиани, Д.Б. Фиpмacяx, C. Либpeнжaк, П. Taэл, T. X,aммoнд ва бoшкaлapни кeлтиpиш мумкин. Шуни aълoxидa таъкидлаш жoизки, кeлтиpиб утилган тaдкикoтлap ва яpaтилгaн дacтypлapнинг acocий вaзифacи бу иepoглиф cyзнинг ceмaнтик мaънocини ëддa caклaш жиxaтигa aлoxидa эътибop кapaтилгaн. Биpoк Цуда yнивepcитeтининг Укитyвчиcи C. Maюмининг фикpини инoбaтгa oлгaн xoлa шуни айтиш мумкинки, шу вактгача ишлаб чикилган ишлaнмaлap иepoглифлapнинг укилиш тypигa айнан мopфeмик биpликлapини бoшлaнFич дapaжaдa yзлaштиpилишигa эътибop бepилмaгaн ва таткик этилмаган. Шу бoиc, илмий изланишнинг ма^ади, япoн иepoглифлapнинг укитилишда мyxим xиcoблaнгaн укилиш тypдaги мавжуд мoфeмик биpликлapни oбpaзли тapздa мнeмoтexник xикoя acocидa миллий кoнтeкcдa ишлаб чикиш ва кoмпьютep имитaциoн мoдeл opкaли талабага eткaзиб бepиш дapc жapaëнини яна xaм caмapaли ва кизикapли булишини таъминлайди. Бу эca, малакали кaдpлap тaйëpлaшдa мyxим oмил xиcoблaнгaн таълим cифaтини ва caмapaдopлигини oшиpиш, oлий таълим мyaccacaлapидa булажак мyтaxaccиcлapни тaйëpлaш жapaëнидa

мустакил таълим мазмунини ишлаб чикиш хамда илмий ва педагогик изланишлар олиб боришда долзарб мавзулардан бири эканлигидан далолат беради.

1.3.-§ Япон тили иероглифлариии мнемотехника асосида компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб укитишни узига хос хусусиятлари

Япон тили иероглифларини бошлангич даражада ургатиш тил ургатишдаги энг мураккаб жараёнлардан бири хисобланади. Иероглифларни самарали ургатиш ва ёдда саклаш борасида бир канча курсатмалар мавжуд. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, дастлаб жуда осон ёд олинган иероглиф суз бир оз муддатдан сунг кундалик хаётда кулланилмаганлиги сабабли унутилади. Чунки, иероглифларни урганиш жараёнида уларнинг 2 турдаги укилиш услубини бир маромда эсда саклаш талаб килинади.Чет тилини урганиш укувчига ходиса ва вокеалар хакида фикр билидириш ва ифодалашнинг янги воситаларини узлаштириш имкониятини беради.

Япон тили иероглифларини бошлангич даражада урганиш жуда катта мураккабликни тугдиради. Чунки иероглифлар билан биргаликда япон тили ёзув тизимидаги хирагана ва катакана алифбосини хам бир вактнинг узида узлаштириш талаб этилади. Бу эса ахборотнинг куплигидан далолат беради. Талаба эсда саклаши лозим булган ахборотга диккатини жамлаш кийин булганлиги сабабли маълумотни юзаки узлаштириш жараёни юзага келади. Иероглифларни анъанавий тарзда укитиш факатгина механик хотирани ривожланишига олиб келиб, ахборотни мазмун-мохиятини англамасдан кур-курона ёдлаш кобилиятини шакллантиради.

Япон тили иероглифларини бошлангич даражада ургатишда ижодий усуллар билан ёндашиш максадга мувофик хисобланади. Масалан, мнемотехника техникаси ухшаш сузлар уйгунлиги ёрдамида талабаларда иероглифларни эсда саклаш йулларини осонлаштиради. Чунки кургазмали куроллар бошлангич даражада осон узлаштирилади, укув жараёнида мнемотехника техникасидан фойдаланиш талабаларда англаш ва визуал

ахборотни кайта ишлаш хамда хотирага мухрлаган холда керакли вазиятларда такрорий куллаш имкониятини яратади

Япон тили ёзув тизимида мавжуд булган узига хос кийинчиликлар талабанинг бошлангич боскичдаги тилни урганишдаги иштиёкига асло тускинлик килмаслиги керак. Акс холда янги тилнинг лексик ёзув усуллари психологик идрок мураккаблиги туфайли тилни урганиш жараёнидаги утиб булмайдиган тусикни юзага келтириши мумкин.

Чет тилларни урганишда жуда куп усул ва методлар кулланилади. Х,ар бир метод узига хос ютук ва камчиликларга эга. Жумладан, мнемотехника методи маълум аклий мехнатни талаб килса-да, жуда самарали хисобланади. Чет тилларни замонавий укитиш методикасида маълумотларни эсда саклаш учун жуда куп узига хос йуллар ва усуллар мавжуд. Буларга цофиялаш, цисцартмалар, механик ёдлаш кабиларни мисол килиб келтиришимиз мумкин. Бугунги кунда эътибор каратилаётган амалий сохалардан бири бу мнемотехника (юнон. "тпете хотира ва 1есЪпе санъат") методи хисобланади. Мнемотехника бу - комплексли усуллар жамланмаси булиб, асосан визуал ва эслатма хотира ёрдамида такмоллаштирилган техникалар мажмуи хисобланади. Бу усул инсоннинг тасаввур, эътибор ва фикрлаш кобилиятларидан фойдаланиш имкониятиларига таянади.

Х,озирги замонавий педагогик технологиялар каторига мнемотехника методи хам киргизилган. Укув жараёнида бу усулдан фойдаланиш бир хил, зерикарли дарс жараёнини кизикарли ва самарали булишига хизмат килади. Бундан ташкари талабанинг мулокот компетенциясини ривожланишига ва мулокотбоб кобилиятларини такомиллаштиришга ёрдам беради.

Япон тилини урганишда ундаги иероглиф белгиларни узлаштириш асосий максадлардан биридир. Япон тилини маълум бир даражада билиш учун иероглиф белгиларни камида 200-250 тасини ёддан билиш талаб этилади. Иероглифларни бошлангич даражада ургатиш асосан анъанавий метод яъни кур-курона ёзиб ёдлаш усулидан фойдаланилади. Бирок, айнан бошлангич даражада иероглифларни мнемотехника усуллари оркали укитиш

юкopидaги кeлтиpилгaн мyaммoлapни eчимини тoпишгa ëpдaм бepaди. Xyллac "мнeмoтexникa" cyзмa-cyз тapжимa килинганда xoтиpaдa caH^am тexникacини англатиб, юнoн тилида "mnemonikon" - xoтиpaдa caклam caнъaти дeйилaди.

Дacтлaбки мнeмoтexникa кУллëзмaлapи эpaмиздaн oлдинги 86-82 йиллapгa бopиб такалади. Бу мeтoднинг кадимийлигига кapaмacдaн, XXI acpгa кeлиб мнeмoтexникaгa булган талаб янада oшди. Mнeмoтexникa мeтoди буйича Л.П. Бычкoвa, Е.Ю. Бoндыpeвa, P.C. Шилкo, M.r. Пepeтoчкинa, E. Coкypeнкoлapнинг зaмoнaвий тaдкикoт ишлapини миcoл килиб кeлтиpиm мумкин. Интepнeнт дyнëcидa xaм мнeмoтexникaгa oид caйтлap, интepнeт мaктaблap ва oфлaйн мapкaзлap xaм oчилмoкдa. Бунга ce6e6 эca xoзиpги aбopoтлaштиpиш дaвpидa янги axбopoтни ва мaълyмoтни тeз ва caмapaли эcдa кoлдиpиш талаби дoлзapб xиcoблaнaди.

Mнeмoтexникaнинг тapиxий тapaккиëти уз-узидан к^а^ик, пeдaгoгик, эcтpaдa, cпopт ва зaмoнaвий тypлapгa aжpaтилaди. Mнeмoтexникa маълум б^ axбopoтни эcдa caклaш учун мaxcyc ycyллap ва йyллap жaмлaнмacидaн ибopaт. Бу мeтoд ëpдaмидa эcлaтмa cyзлap тузилиши opкaли xoтиpa xaжмини

оГ

янада катталашади.

Mнeмoтexникa ycyллapининг aфзaлликлapи: xoтиpaдa катта микдopдaги axбopoтни caклaш имкoнияти; xoтиpaдa мyxpлaнгaн мaълyмoтни кайта кулланишдаги жapaëннинг caмapaли амалга oшиpилиши; xoтиpa, тacaввyp ва фи^лашни кучли xoлaтдa тaйëpлaниши. Mнeмoтexникa -мaълyмoтлapни caмapaли эcлaб кoлиш, ëддa ca^arn ва эcлaтмa xoтиpa opкaли уни кайта куллашни таъминлайдиган ycyллap тизими xиcoблaнaди. Mнeмoтexникa куйидаги ycyллap жaмлaнмacидaн ибopaт:

- "калит cyзлap" мeтoди

- эcлaтмaли бoFлaниш тизими

- янги cyзлap билан жyмлaлap ëзиш ëки xикoялap тузиш

- ^фиялаш

- денотация жадвали ёки "хотира харита"сини тузиш кабилардан иборат.

Мнемотехник метод тилнинг грамматик тузилишини самарали урганишда хамда лугат бойлигини осонлик билан бойитишга олиб келади. Мнемотехника методини урганишда рус олимларидан В.И. Гончаров, И.В. Андреева, М.П. Зяблицева, Д.С. Букин, чет эллик олимлардан Хигбэ, Хейсиг, M. Жеймс, Ж. Давид, O. Велек, Х,еншал, С. Кайсер, япон олимларидан К. Шожи, K. Масэ, М. Ямашита, Ё. Иши, Х. Ито, С. Маэда, M. Накагава кабиларни айтиб утиш жоиздир36.

Мнемотехника санъатининг кулланилиши кадим Греция ва Рим даврларига бориб такалади. Кддимги манбалардан маълумки, мнемотехника европада кадим даврлардан бошлаб кулланилиб келинган. Эрамиздан аввалги 264 йил Парос солномаси, 556-468 йиллар яшаган мутаффаккир шоир Цицерон ушбу хотирага ёрдам бериш усулининг асосчиларидан бири деб хисобланади. Симониднинг "Dialexeis" асарида хотирани мустахкамлаш борасида куйидаги жумла мавжуд. Хотира бу буюк ва ажойиб ихтиролардан биридир. У хамиша хаёт ва илм олиш учун фойдали нарсадир. Биринчидан, агар сен уз аклингни бир томонга йуналтирсанг, яъни диккатингни бир жойга жамласанг, унинг ёрдамида нарсанинг мохиятини осон тушуниш мумкин. Иккинчидан, эшитган нарсангни яна кайтадан такрорла, чунки эшитган нарсани такрорлаш бу сенинг хотирангга жойлашишга ёрдам беради. Учинчидан, эшитган нарсангни узингга мос нарса билан боглагин.37 Масалан, Hrusippos сузни эсда саклаб колиш керак. Бунинг учун биз уни hrysos (олтин) ва huppos (от) сузлари билан алмаштирамиз. Натижада, Hrusippos сузини эслатма жумла "олтин от" билан ёдда саклаб колиш имконини яратамиз. Тасаввур канчалик кучли булишига караб, хотирага жойланиш даражаси шунчалик таъсирли булиши мумкин. Бундан ташкари, мнемотехникани образлаштиришда, укитувчи талабага образни яратишни ургатиб, бир, икки

36Ушбу олимларнинг асарлари фойдаланилган адабиётлар руйхатида курсатилган.

37HamakawaY. ^^^ШШЮТ^&Ю'МШ'Ш'^ШЩ: The Japan Foundation., Japanese language center, -Tokyo: 2010. - Р.25.

аник мисоллар келтирса, бу сафар талабаларнинг узлари мнемотехник образларни яратишни мулжаллашлари аникдир38.

Мнемотехника усули хорижда хам ривожланган булиб, унинг таъсири XX-XXI асрларда яратилган асарларда сезилади.

Дастлабки уринишлар утган асрнинг 70 йилларда амалга оширилган.

Мнемотехника усули билан Стенфорд университети профессори Р. Аткинсон

шугулланган. Унинг бир катор хдмкасблари бир гурух рус тилини урганувчи

талабаларга сузларни ёдда сакдаш учун калит суз усулини куллашни таклиф

килишган. Вахоланки шу пайтга кадар ушбу гурух сузларни оддий аънанавий

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

усулда ёдлаб боришган. Р. Аткинсонининг "калит суз" усули шундан

иборатки, у маълум тилдаги морфемик товушларни бошка бир тилдаги

морфемик товушга эслатма сифатида ифодалайди. Р. Аткинсоннинг ушбу

йуналишдаги саноксиз тадкикотлари чет тилдаги сузларни эсда саклаш

борасида уз самарасини берди. Морфемик эслатма усули сузларни ёдда

саклаш усули сифатида йилдан-йилга машхур булиб бормокда. Масалан,

ингиз тилидаги "look" - карамок сузини рус тилидаги "Лук - пиёз" сузи

билан эслатма сифатида берилса, куйидаги жумла шаклланиши мумкин. "Не

могу смотреть, когда режу ЛУК". Сюжет енгил эсда коларли булиши учун

уС

мисол тарикасида берилаётган талаффуз суз ва унинг таржимаси бир-бири билан боглик холда булиши мухим. Калит суз чет тилида берилаётган суз билан семантик жихатдан мос келиши шарт эмас. Факатгина талаффуз килинадиган кисмигина етарли хисобланади. Масалан, инглиз тилидаги pillow сузини оладиган булсак, уни рус тилига "Пила" калит сузи билан бериш мумкин. Ахамиятли томони шундаки, гапдаги колган сузлар эътиборни тортадиган булмаслиги лозим. Бу каби сузлардан имкон кадар кам фойдаланиш зарур. Чунки, асосий суз билан чалкаштириш холатлари юз бериши мумкин. Мухим сузларни иложи борича алохида курсатиб, унга алохида акцент бериш самаралидир

( https://www.nativeenglish.ru/articles/associacion).

38 Френсис Й. Искусство памяти: Интернет-школа мнемотехники. - Москва, 2002. //Mnemotexnika.narod.ru

Хитой ва Японияда анаънавий ёдлаш усули оркали иероглифларни ёдда саклашган, вахоланки бу усул хозирги замонавий усулга сезиларли таъсирини утказмокда.

1970 дан бошлаб чет тилини урганишда тадкикот мавзусига айланган "калит суз усули" куриб чикилиб, япон тили канжиларини хам урганиб ёдда саклаш мнемотехникасига асос солинади. Мнемотехника усули азалдан Европа давлатларида кулланилиб келинганлигига карамасдан, 1970 - йилдан бошлаб, психологияда мнемотехника усули айнан "калит суз усули" чет тилини урганишда кулланила бошлаган.

Кадим Японияда хам канжиларнинг урганиш усули илк хитой асарларига асосланган. Бу хитой тилидаги ^^^ "сенжибун" деб номланган асар ёрдамида амалга оширилган. Яъни япон тилидаги канжиларни урганиш учун ушбу асарда ёзилган канжиларни мажбуран кетма-кет ёзилишини такрорлаб, унинг маъноси билан эсда саклаб колишга эришилган. Кейинчалик, бошлангич мактабдаги талабаларни канжи урганиш кулланмасида хитой тилидаги анаънавий урганиш усулининг япон тилидаги варианти ишлаб чикилган. Бунга, асосан, укувчини мажбурлаб ургатиш эмас, балки ургатиш осон булган усулларни куллай олиш имкониятлари келтирилган. Айнан ёдланма жумла, эслатувчи сузлар каби калит сузлар,

39

яъни мнемотехника усули ёрдамида ёндашилган дейилади.39 Масалан,

A. Овоз ва шакл (маъно) билан боглаш

Б. Кисмларга булиб, маъносини тушуниш

B. Ёзиш (ёзиш тартиби)

Юкоридаги усул буйича Щ(току) - махсус канжи сузнинг таснифини куришимиз мумкин. А. Б.

C.

39Kaiser Stefan. Approaches to Kanji Learning (3): mnemonics-based approaches

^W) / University of Tsukuba International Student Center. 2019-02-20. -P.29-43. http://hdl.handle.net/2241/11173

43

Мнемотехника санъати чет тилининг лексик катламини урганиш учун каратилган эътибор булиб, 1975 йилда бошланган тенденциядир40. Уша даврнинг етук олими Аткинсоннинг фикрича, хорижлик талабалар учун япон тили сузларининг морфемик структураси тушунарсиз белгилардан иборатлиги боис эсда саклаш жуда мушкул. У бунга ечим сифатида тушунарсиз морфемик бирликларни инглиз тилида тушунарли морфемик бирликларга узгартириш усулини куллади. Айнан шу усул Аткинсоннинг илмий янгилиги булиб, ягона узига хослиги билан ажралиб туради. Масалан, у япон тили сузларини инглиз тилида куйидагича талкин этган:

Инглиз тили Япон тили Инглиз тилидаги маъно

Good bye Sigh oh narrow fcfcE, fe.ii^l^

Hot water Oh, You ШШ) fc.feSi^

Бундан хулоса килинадики, хорижликлар учун япон тилини мнемотехника усулида урганиш XX аср охирларига келиб шаклланган.

Япон тили иероглифларни мнемотехника методи ёрдамида урганишда Х,ейсиг таълимотини алохида таъкидлаб утиш жоиздир.41

Мазкур Метод оддий <анъанавий эсда саклаш усулидан сезиларли даражада фаркланади. Укувчи мнемотехник йул билан канжининг хамма ёзув кисмларидан фойдаланишга ургатади. Х,ейсиг бу таълимотни "образли хотира" деб номлайди. Х,ар бир иероглиф-канжи суз узига хос ноёб калитни, сузни, белгилайди. Иероглиф-канжининг ёзма шакли хамда унда белгиланган калит суз бир-бирига богланган холда канжи сузнинг маъносига мос вокеа ёки холат тасвирланади. Методнинг афзал томонлари шундан иборатки, хар бир укувчи узи мустакил холда хар бир канжи сузга мос калит суз ёрдамида шахсий хикоясини яратишга имкон беради. Х,ейсиг методида, асосан, жуда киска жумла ёки кичик бир ишора оркали ёритилади. Ушбу мнемотехник

40The Western rediscovery of the Japanese language(M#©0 ^pn©S^.^)//edited with an introduction by Stefan Kaiser. Vol.1.- Richmond, Surrey : Curzon, 1995.

41Emmanuel Manalo, Julie Trafford, Satomi Mizutani. Using Mnemonics to Facilitate Learning of Japanese Script Characters(= — ^= y^^ffiffiLfc B^fg©^ //JALT Journal - Issue 26.1; May

2004https://doi.org/10.37546/JALTJJ26.1-3

метод оркали Хейсиг иероглифларни урганишнинг энг самарали усулини яратиб, узининг "Remembering kanji" иероглифларни эслаб цолиш кулланмасини яратди. Унинг бу методи асосида бир катор япон тилшунослари иероглифларни енгил урганиш усулларини ишлаб чикишди. Куйида шулардан айримларини келтиришни жоиз деб хисоблаймиз.

Япон тили ёзув тизими дунёдаги энг мураккаб тил тизими, деб хисоблангани боис, чет тили сифатида урганувчилар учун япон тили жуда кийин хисобланади, айникса, япон тили иероглифлари мисолида. Япон тили урганувчиларнинг иероглифларни узлаштиришда дуч келадиган кийинчиликларни бартараф этиш учун Хейсиг канжи кулланмаси асосида мобил компьютер тизимига мосланган "иероглифларни мнемотехник хикоя асосида ургатиш усули" Япониянинг Нагоя университети ахборот технологиялари марказида Норман Лин, Шожи Кажита, Кенжи Масэлар томонидан ишлаб чикилди.Ушбу усулнинг узига хослиги шундан иборатки, ундан фойдаланган хар кандай укувчи яратилган мнемотехник хикоя асосида мустакил узининг хикояларини яратиш ва бошкариш имконини беради. Тизим куп вазифали аудио-визуал куринишни, кучма шакл даражасини, савол-жавоб режими, хикоялар орасидаги гипперхавола имконияти ва хикоя алмашиш усули кабиларни уз ичига олади.

Бундан ташкари, профессор Мей-Ян Лу япон тили канжиларининг мнемотехника усули оркали этимологик келиб чикиш моделини яратган.42 Муаллиф компьютер ёрдамида канжиларни этимологик келиб чикишини мнемотехника усулида ёритиб берган кулланма яратди. У бир нечта катнашувчиларга канжиларнинг этимологик кетма-кетлигини мнемотехник усулда ва тартибсиз мнемотехникасиз усулда намойиш этди. Ёдда саклаш ва эсга келтириш тестлари 48 соатдан кейин дархол амалга оширилди. Натижа шуни курсатдики, мнемотехника ёрдамида этимологик кетма-кетликда

42Mei-Yan Lu, James M. Webb, David J. Krus and Laura S. Fox Using Order Analytic Instructional Hierarchies Of Mnemonics to Facilitate Learning Chinese and Japanese Kanji Characters// The Journal of Experimental EducationVol. 67, No. 4 (Summer, 1999), pp. 293-311. https://doi.org/10.1080/00220979909598485

яратилган канжи белгилар ёдда саклаб колишда энг самарали усул эканлигидан далолат берди.

Республикамизнинг таълим муассасаларида х,озирги кунда япон тилини укитиш методикаси сохдсида олиб борилаётган илмий ва услубий тадкикотлар санокли даражададир. Бир канча олимларнинг тадкикот кузатувларига кура, япон тилини илк боскичда ургатиш ва ёзув тизимининг тил сифатида шаклланиши ва тилдаги мавжуд икки алифбога хамда иероглиф ёзувига куникма хосил килиш, психологик барьерни енгиб утиш жуда мухим боскич хисобланади. Амалиёт шуни курсатадики, япон тилини урганишдаги энг катта тусик бу иероглифлардир. Айни пайтда, япон тили иеролификаси мураккаб структурага эга. Унда лексик бирликнинг идеографик ва морфемик усуллари мужассамлашган. Айнан шу сабабли япон тили иероглификасини урганиш укув жараёнида кераклича муракаббликларни вужудга келтиради. Япон тили ёзув тизимини укитиш жараёнида иероглифларнинг психологик

хусусиятлари тушунчасига эга булмаслик, иероглифика материалини

„ „

узлаштириш самарадорлигини камайтиради хамда япон тилини мутлак тил сифатида кабул килиш мотивациясини пасайтиради43.

Бу борада чет тилларини укитиш, асосан, япон тили иероглифларини хикоя (мнемотехника) асосида укитишнинг узига хос хусусиятлари мавжуд. Бирок укув жараёнида ахборотлаштириш ва педагогик технологияларни узвий богланган холда татбик этиш бу жараённинг самарадорлигини оширишга эришиш ва компьютер технологияси асосида укитиш хамда назорат утказиш жараёнини камраб олиш билан бир каторда уларни боскичма-боскич татбик эта боришни таказо килади. ^озирги кунда чет тилларини компьютер технологиялари ёрдамида укитишнинг турли куринишдаги воситалари мавжуд. Жумладан, инглиз, француз ва немис тилларидан таржимон дастурий воситалар хамда ургатувчи дастурларни шулар сирасига киритиш мумкин. Япон тилини урганиш хинд-европа тилларига нисбатан мураккаб хисобланади. Япон тилида, асосан, харфлар

43Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык): Автореф. дис...д-ра пед. наук. - Москва, 2005. - С.32.

урнида иероглифлар иштирок этиб, уларнинг хдр бири узига хос маъзмун ва укилиш турига эга. Япон тилини компьютер ва телекоммуникацион технологиялардан фойдаланиб урганиш борасида тадкикот олиб борган бир катор олимлар С.М. Шевенко, A.B. Першина, Н. Нагата, X. Пара, К. Хатаса, М.Л. Шерард, Ж. Ваарио, Ж. Сеппанен ва бошкаларни келтириш мумкин. Кейинги йилларда МДХ давлатларининг олий укув юртларида япон тилини урганишда компьютер ва телекоммуникацион технологиялардан фойдаланиб укитиш масаласига эътибор каратилмокда. Бир катор олимлар Б.С. Гершунский, A.A. Леонтьев, В.М. Монахов, Е.С. Полат, В.Ф. Шолохович кабилар компьютер технологияларидан фойдаланишнинг шакл ва методларига алохдда эътибор бермокдалар. Аксарият россиялик ва чет эл олимларининг тадкикотлари компьютер технологияларини укув жараёнига татбик этиш методикасини яратиш масаласига йуналтирилган. 44

Бу уринда индонез ва австронезис тиллар гурухига кирувчи япон тили мураккаблиги жихатидан алохида уринда туради. Шуни таъкидлаш лозимки, япон тилини урганишда компьютер технологияларидан фойдаланиш масаласига хусусий холларда эътибор берилган.

Бундан ташкари, Александр Схонфилд, Жунко Такахашиларнинг илмий ишида япон тилининг алифбосини ва иероглиф белгиларини уйинлар ёрдамида ургатиш ишлаб чикилган. Бу уйинларда пингвиннинг харакати оркали канжини тугри ёки нотугри топилганлигига асосий эътибор каратилган. Яъни пингвин олиб келаётган канжи устун ва сатрда жойлашган тугри канжининг укилишига ва инглизча таржимасига мос тушганда у кувониб жойидан бир неча маротоба сакраб тушади. Акс холда, жавоб нотугри булган холда, у куз ёшини тукиб кайфияти бузилганлигини ифода этади. Бу эса япон тили канжиларини эсда колдириш учун бир мунча кулайликлар яратади. Бу дастурий воситанинг асосий максади япон тилини маълум даражада урганган талабаларнинг билимини текшириб куриш ва мустахкамлашга каратилган. Куринадики, япон тили ёзув тизими

44Радислав П.М. Применение Информационных технологий в обучении иностранным языкам и культуре -Москва; Вестник ТГУ, 2012. - С.217.

мypaккaблиги 6o^, ундаги мавжуд иepoглифлapнинг мазмун мoxиятини маълум биp oбъeктгa aкcлaнтиpиб, эcдa кoлдиpиш ycyллapини ишлаб чикиш дoлзapб мacaлaлapдaн биpидиp.

а

II БОБ. КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН

ФОЙДАЛАНИБ, МНЕМОТЕХНИКА АСОСИДА ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ УКИТИШ МЕТОДИКАСИ

2.1-§. Оддий рЦ^ РЭ> ЛК А, ЕЗ бир ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларни компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб, мнемотехника асосида укитиш методикаси

Х,озирги хар бир сохдда глобаллашув шароитида олий таълим муассасаларида ва касб-хунар коллежларида янги педагогик ва ахборот технологияларини куллаш ва замонавий укув-услубий, интерактив усулларни кенг куллаш кузда тутилган. Дарс жараёнида замонавий ахборот технологияларини куллаш шулар жумласидандир.

Малакали кадрлар тайёрлашнинг мухим омилларидан бири таълим сифати ва самарадорлигини оширишдир. Таълим сифати ва самарадорлигини оширишда укитишнинг замонавий усуллари, шакл ва воситалари, уйин технологиялари, муаммоли укитиш, хусусан, мустакил таълимнинг усуллари, уз устида ишлаш, чет тилида тузилган тестларга катнашиш, суз бойлигини бойитиш учун яратилган дастурлардан фойдаланиш, ёзиш, укиш, гапириш куникмаларини шакллантириш мухим урин тутади. Бу эса, олий таълим муассасаларида булажак мутахасисларни тайёрлаш жараёни учун мустакил таълим мазмунини ишлаб чикиш усулларини такомиллаштириш борасида илмий хамда педагогик изланишлар олиб боришни талаб этади.

Бу борада хозирги даврда Япония ва бошка хориж олимлари томонидан керакли илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Мисол тарикасида, халкаро япон тили институти фонди тадкикотчиси Ито Хидеакининг "Япон тили канжиларини марокли анимацияларда ифодалаш" дастурини айтиб утишимиз жоиз. Бунда муаллифнинг максади иероглифларни факатгина куриб урганиш эмас, балки уларга нисбатан кизикиш ва иштиёкни ортишни алохида хисобга олган. Бу "Иероглифни хис кил" номли график дизайнлаштирилган типографик усулида яратилган дастурдан ташкил топган. Бирок, мазкур

дастур факатгина она тили япон тили булган талабалар доирасига

" 45

мулжалланган .

Мазкур тадкикот ишида юкорида келтирилган тадкикот иши юзасидан иероглифларни укитиш методикасини такомиллаштирилган. Ушбу тадкикот ишининг узига хосиги шундаки, иероглифларнинг мнемотехника асосида миллий контекстда образли тарзда компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб узбек талабалари учун ишлаб чикилганлигидадир. Мнемотехниканинг эслатмали богланиш ва янги сузлар билан жумлалар ёки хикоялар тузиш усулидан самарали фойдаланган. Бундан ташкари, замонавий педагогикада мнемотехника усулларини айнан компьютер имитацион моделлар ёрдамида намойиш килиш укув жараёнини янада кизикарли ва самарали булишига олиб келади деб хисобланади. Компьютер имтитацион модел - ахборот, маълумотлар ва билимларни такдим этишнинг график усули булиб, мураккаб ахборотларни тез ва аник етказишдан иборатдир. Чет тилларини укитишда компьютер имитацион моделлар хар доим катта амалий ахамиятга эга хисобланган. Компьютер имитацион модел факат ахборотни етказиш эмас, балки инсонга хиссий таъсир курсатиш яъни урганилаётган фанга нисбатан ижобий хис-туйгулар ва кизикишни уйготади. Компьютер имитацион модел оркали бир вактнинг узида етарлича маълумотни ранг-баранг ва тушунарли холда етказиш хамда самарали танишиш ва мустахкамлаш осон йул билан амалга оширилади.

Япон тилида хар бир иероглиф икки ва ундан ортик укилиш турига эга. Бу тил иероглифларидаги мавжуд морфемик бирликларни ёдда саклаш ва амалда куллаш мураккаб хисобланади. Шу сабабли мнемотехник усул ёрдамида компьютер имитацион моделлар асосида хар бир иероглифнинг мантикий келиб чикиш тизимини ва ундаги мавжуд морфемик бирликларни мнемотехника усули оркали миллий контекстда талаффузга ухшаш суз билан уйгунлашган холда маъноли гап ясаш оркали курсатиб бериш максадга мувофик. Масалан, Яма - тог маъносини англатувчи иероглиф икки хил

= МДЙ^, ЩТ^^ // Journal Japanese

language Education Methods, 2016 Volume 22 Issue 3 Pages 30-31.https://doi.org/10.19022/jlem.22.3 30

YAMA вa SAN укилиш тypигa зга. Биpинчи укилиш тypи, яъни YAMA мaънoли мopфeмик биpлик x,иеoблaниб, yзбeк тилигa "тoF" дeб тapжимa килитади. Иккинчи SAN мopфeмик биpлик мaънocиз тoвyшдaн ибopaт. Aйнaн шу жapaëнни тaлaбaлapгa oco^orç тyшyнтиpиш учун кoмпьютep имитaциoн мoдeл ëpдaмидa oбpaзли тapздa нaмoйиш этиш мумкин.

By жapaëнни бaтaфcил кypcaтиб yтaмиз.

Дacтлaб, 1 -бocкичдa, Ямa - тoF иepoглифининг yзбeк тилидaги тapжимa еуз opкaли кypcaтилaди (2.1- pacмгa ^apa^).

2.1-pacм. Ямa-тoF иepoглифи y36eK тилидaги тapжимa cy3 кypиниши

Ундaн кeйин tof иepoглифининг икки кил укилиши YAMA вa SAN мopфeмик биpликлap ятон x,apфлapи билaн нaмoйиш килиниб, тyшyнтиpилaди(2.2- pacмгa rçapa^) .

2.2-pacм. Yama, San мoфeмaлapнинг япoн тилидa изoxлaниши

2-бocкич мнeмoтexник хи^я ycyлидa ишлaнгaн oбpaзли тacвиp,япoн тилидaги YAMA мopфeмacи yзбeк тилидaги YAMAN еузи opкaли вa SAN мopфeмacи SANatoriya cyзлapи билaн yЙFyнлaштиpилиб, YAMAn tog'larida SANatoriyalar ko'pжyмлacияcaлaди. Бу жapaëн ëpдaмидa иepoглифнинг мopфeмик тaлaффyз килиш тyшyнчacимиллий кoнтeкcтдa мaънoли cyзлap opкaли ëpитилaди. Ундaн еунг, KИMдaн фoйдaлaниб, YAMAn tog'larida еуз

биpикмacигa мoc мнeмooбpaз кypcaтилиб, SANatoriyalar ko'p cyз биpикмacигa мoc мaнзapaгa утилади(2.3, 2.4, 2.5- pacмлapгa кapaнг).

2.3-pacм. "Yama" Ba "San"cyзлapи узбек тилидa бepилиши e-

2.4-pacм. "Yaman tog'lari" жyмлacигa мoc мнeмooбpaз

2.5-pacм. "Sanatoriya" cyзигa мoc мaнзapa

Бу жapaëн икки мapтa тaкpopaн нaмoйиш этилади. Сунгги бocкичдa тoF иepoглифини узига xoc кeтмa-кeт ycyлдa ëзилиш тapтиби oбpaзли тapздa

кypcaтилиб, ëзилиш тapтиби бaтaфcил тymyнтиpилaди.(2.7., 2.8-pacмлapгa кapaнг).

2.7-pacм. Tor иepoглифнинг т^ри ёзиш тapтиби

2.8-pacм.Tor иepoглифнинг ту^и ёзиш тapтиби

MAN - (тapж.) Ун минг. Биp xил укилиш тypигa эга булиб, битта мaънoли мopфeмик биpликдaн ибopaт. Дacтлaб, 1-бocкичдa - MAN иepoглифининг oбpaзли тapжимacи pacм opкaли бepилaди (2.9,2.10- pacмгa кapaнг).

10,000 7з]

чйд. д а д g. ■_

2.9-pacм. "MAN" ун минг иepoглифининг yзбeк тилидa ftepiuniiiiii

2.10- paeм. "MAN" иеpoглифининг япон \;i|p(|).i;i|pn билaн ёзилиши

Keйин - MAN-ун минг иepoглифнинг мaънoли мopфeмик к^мита

MAN тaлaффyзигa уйгун x,oлдa yзбeк тилидa MANdarin cyзи тaнлaнaди. Ундaн cyнг 10000 (ун минг) so'mga MANdarin oldim жyмлacи яcaлaди. 2-бocк;ичдa 10000 so'mga cyз биpикмacигa мoc oбpaзли тacвиp нaмoйишидaн cyнг. MANdarin oldim cyз биpикмacи pacм opк;aли иepoглифнинг мaзмyн мox,ияти ëpитилиб бepилaди (2.11, 2.12-pacмлapгa ^apa^).

2.11-paeм. "Ун минг" иеpoглифининг узбек жyмлaeидa беpилиши

2.12-paeм. "MAN"-"mandarin" eyзи билaн iiiox-iiim!!»!!

Taкpopaн нaмoйишдaн cy^, 77- MAN иepoглифининг yзигa xoc кeтмa-кeт ycyлдa ёзилиш тapтиби oбpaзли тapздa кypcaтилиб, ёзилиш тapтиби бaтaфcил тyшyнтиpилaди (2.13-pacмлapгa ^apa^).

2.13-pacм. "MAN" иepoглифнинг ту^и ёзиш тapтиби

F4- EN - (тapж.) ^на (Япoния пул биpлиги). Биp xил укилиш тypигa эга. Битта мaънoли мopфeмик биpликдaн ибopaт. 1-бocкичдa F4 иepoглифининг Узбeк тилидаги тapжимa вapиaнти кypcaтилaди (2.14-pacмгa кapaнг).

2.14-pacм. "Yen" иepoглиф yзбeк тилидa ftepiuniiiiii

Сун^а F4 -Иeн иepoглифининг укиш талаффузи лoтин xapфлapи ва япoн xapфлapи билан кypcaтилaди (2.15-pacмгa кapaнг).

2.15-pacм. "Yen" япoн \ap(l).iapii билaн ёзилиши

2-бocкичдa F4 -Иeн иepoглифи билан яcaлгaн yзбeк тилидаги cyз мишл тapикacидa кypcaтилиб, Yaponiya pul birligi yENdir жyмлacи opкaли R иepoглифнинг изoxи англатилади ( 2.16,2.17- pacмлapгa кapaнг).

2.16-расм. "Yen" иероглифнинг узбек изохли жумласи

2.17-расм. "Yen" иероглифнинг узбек изохли жумласи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Такрорий намойишдан сунг, РЗ - EN иероглифининг узига хос кетма-кет

усулда ёзилиш тартиби образли тарзда курсатилиб, ёзилиш тартиби батафсил тушунтирилади(2.18- расмларга каранг).

2.18-расм. "Yen" иероглифнинг тугри ёзиш тартиби

J[[-KAWA,SEN - (тарж.) Дарё. Икки хил укилиш турига эга. KAWA -дарё маъноли морфемик бирлик, SEN - маъносиз морфемик бирликдан иборат. 1-боскичда )\\ - дарё иероглифининг узбек тилидаги таржима суз оркали курсатилади (2.19- расмга каранг).

2.19-расм. "Kawa" иероглифининг узбек тилида берилиши

Сунгра ятон xapфлapи билан ëзилгaн ушбу иepoглифнинг икки xил укилиши тyшyнтиpилaди(2.20 - pacмгa кapaнг).

2.20-pacм. "Kawa" япoн xap^j.iapii билaн ёзилиши

мнeмoтexник ycyлдa ишланган булиб, дapë иepoглиф cyзнинг икки xил KAWA ва SEN мopфeмик биpликлapигa hoc yзбeк тилидаги KAWAK ва SEN (кишилик oлмoши) yxшaш тoвyшли cyз билан уйгун xoлдa гап тузилади. Натижада, SEN daryo yonida KAWAkli daraxtni ko'rdingmi? ëзyви oбpaзли тapздa нaмoйиш килиниб, иepoглифнинг мopфeмик тyзилмacи

тyшyнтиpилaди (2.21, 2.22 - pacMra кapaнг).

A

2.21-pacм. "Kawa" иepoглифнинг yзбeк изoxли жyмлacи

2.22-pacм. "Kawa" иepoглифининг yзбeк изoxли жyмлacи

Сун^а J11 -KAWA, SEN иepoглиф ëзyвлap тaкpopaн кypcaтилиб, ЛI -KAWA^apë иepoглифининг узига xoc кeтмa-кeт ycyлдa ëзилиш тapтиби

oбpaзли тapздa кypcaтилиб, иepoглифнинг ёзилиш тapтиби тyшyнтиpилaди (2.23,2.24-pacмлapгa ^apa^).

2.23-pacM. "Kawa" иеpoглифнинг тyFpи ёзиш тapтиби

2.24-pacM. "Kawa" иеpoглифнинг тyFpи ёзиш тapтиби

^-HI, KA—(тapж.) Oлoв. Икки хил у;илиш тypигa эгa. ^-HI мaънoли мopфeмик кдоми x,иcoблaниб, yзбeк тилига OЛOB дeб тapжимa килитади. KA мaънocиз мopфeмик биpлик x,иcoблaниб, бoшк;a мopфeмик иepoглиф билaн бoFлaниб мaънoгa эгa cyз яcaлaши мумкин. Macana^ —KAZAN— Byn^OH. 1-бocк;ичдa A-HI - oлoв иepoглифининг oбpaзли тacвиpи x,aмдa yзбeк тилидaги тapжимa вapиaнти кypcaтилaди ( 2.25- pacмгa ^apa^).

2.25-pacM. "HI" иеpoглифининг узбек тилидa 6epn.iiiiiiii

Ундaн тейин ^-HI, KA иepoглифнинг ягон x,apфлapи билaн ëзилгaн paciw ëpдaмидa унинг у;илиш тypи тyFpиcидa тyшyнтиpилaди (2.26- pacмгa Kapa^).

2.26-pacм. "HI" я^н xapil^napn билaн ёзилиши

2-бocк;ичдa бocк;ичдa мнeмoтexник хи^я ycyлидa ишлaнгaн oбpaзли тacвиp A -HI, KA мopфeмик биpликлap yзбeк тилидaги HIyobon вa KAtta cyзлapигa мocлaштиpилиб, HIyobonda KAtta OLOV yoqildi жyмлacи тузилиб, oбpaзли тacвиp кeтмa-кeт нaмoйиш этилaди (2.27, 2.28- pacмгa Kapa^) .

2.27 -pacм. "HI" иеpoглифининг yзбекчa изoxли жyмлacи

2.28 -pacм. "HI" иеpoглифининг yзбекчa изoxли жyмлacи

Такроран намойишдан сунг, A-HI, KA иероглифининг узига хос кетма-кет усулда ёзилиш тартиби образли тарзда курсатилиб, тугри ёзув усули англатилади (2.29 - расмга каранг).

2.29- раем. "HI" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

|33-TA,DEN — (тарж.) Гуруч даласи. Икки хил укилиш туридан иборат. И -TA - узбек тилига - гуруч даласи деб таржима килиниб, маъноли морфемик бирлик хисобланади. DEN - маъносиз морфемик бирлик булиб, бошка иероглиф билан бириккан холдагина бир суз даражасида ифодаланиши мумкин. Масалан, Жffl-SUIDEN-CУBЛИ ГУРУЧ ДАЛАСИ.

1-боскичда, Щ- Гуруч даласи шаклдаги расм узбек тили таржима суз билан курсатилади (2.30- расмга каранг).

о- ^ ________- ,

GURUCH DALASI

Ш

®эй> е ® © е а

2.30- раем. "TA" иероглифининг узбек тилида берилиши

Ундан кейин Щ -иероглифнинг икки хил укилиш тури TA, DEN морфемик бирликлар япон хдрфлари билан ифодаланган х,олда укилиш тури ва унинг талаффуз килиниши тушунтирилади (2.34 -расмга каранг).

2.31 - раем. "TA" иероглифининг япон харфлари билан ёзилиши

2-боскич мнемотехник хикоя усулида ишланган образли тасвир оркали ёритилади. Яъни TA, DEN морфемик бирликлар узбек тилидаги TAsavvur ва DENgizchi сузларига уйгунлашитирилиб, DENgizchi GURUCH DALASINI TAssavvur qildi жумласи тузилади ва ушбу жумланинг образли тасвири кетма-кет курсатилади (2.31, 2.32- расмга каранг).

2.31 - раем. "TA" иероглифнинг узбекча изохли жумлаеи

2.32- раем ."TA" иероглифининг узбек изохли жумлаеи

Такроран намойишдан сунг, Щ -TA, DEN иероглифининг узига хос кетма-кет усулда ёзилиш тартиби образли тарзда курсатилади ва тугри ёзув усули тушунтирилади(2.33- расмга каранг).

Хулоса килиб айтганда, "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан оддий Шч ч Нч ЛК X ч Н бир ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларнинг хикоя асосида компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб дарс жараёнини самарали ташкил этишнинг методикаси ишлаб чикилди.

2.2-§. Уртача мураккаб Ж* Ач икки ва ундан ортик

укилиш турига эга компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб, иероглифларнинг мнемотехника асосида укитиш методикаси

^-KO, SHI —(тарж.) Бола. Икки хил укилиш турига эга. ^-KO—узбек тилига - бола деб таржима ^илиниб, маъноли морфемик бирлик ^исобланади. SHI - маъносиз морфемик бирлик булиб, бош^а морфемик иероглиф билан богланиб маънога эга суз ясалаши мумкин. Масалан,JOSHI — ^ИЗ БОЛА. 1-бос^ичда ^ -Бола шаклдаги расм узбек тили таржима суз билан курсатилади (2.34- расмга ^аранг).

Ч-

BOLA

\jr

© © ® ® © ® ® ®

2.34- раем. "KO" иероглифининг узбек тилида берилиши

Суигра иероглифиииг икки хил укилиш тури KO, SHI морфемик

Л

бирликлар япои ^арфлари билаи ифодалаигаи ^олда иамойиш этилиб, иероглифиииг укилиш турига изо^ берилади(2.35- расмга ^араиг).

2.35- раем. "KO" иероглиф белгинининг япон чарфлари билан ёзилиши

2-бос^ичда миемотехиик ^икоя усулида ишлаигаи образли тасвир KO, SHI морфемик бирликлариииг узбек тилидаги KOnfet ва SHIfokor сузларига келиштирилиб, SHIfokor BOLAga Konfet berdi шаклдаги гап ясалади ва

кeтмa-кeт нaмoиш этилиб, иepoглифнинг мopфeмик тaлaффyзигa эътибop к;apaтилaди ( 2.36, 2.37- pacмлapгa ^apa^).

2.36- pacм ."KO" иepoглифининг yзбeкчa изoxли жyмлacи

2.37- pacм. "KO" иepoглифининг yзбeкчa rno^! жyмлacи

Taкpopaн нaмoйишдaн cy^, ^-KO, SHI-БOЛA иepoглифининг узига xoc кeтмa-кeт ycyлдa ëзилиш тapтиби oбpaзли тapздa кypcaтилиб, тyFpи ëзyв ycyлигa тyшyнчa бepилaди(2.38- pacмлapгa ^apa^).

2.38-pacм. "KO" иepoглифнинг тyFpи ëзиш тapтиби

•f^ -NANI „ NAN — (тapж) Hимa (cypoK oлмoши). Икки хил Укилиш

тypигa эгa. -f^-NANI - yзбeк тилигa - HИMA дeб тapжимa килиниб, мaънoли мopфeмик б^лик caнaлaди. NAN - мaънocиз мopфeмик биpлик булиб, бoшкa иepoглиф билaн биpиккaн хoлдaгинa cypoK cyз х^ил к;илишди. Macaлaн, ^ А _ NAN, NIN — нeчa киши? 1 -бocкичдa ^ -NANI-HИMA

шaклдaги pacм yзбeк тилигa тapжимa cyз билaн кypcaтилaди (2.45-pacмгa Kaparn).

Ундaн кeйин f^ - иepoглифнинг икки хил тypдaги NANINAN мopфeмик биpликлap япoн x,apфлapи билaн ифoдaлaнгaн ёзув нaмoйиш этилaди ( 2.39- pacмгa ^aparn).

2.39- paeM. "NAN" япон \apфлapи билaн ёзилиши

2-бocкичдa мнeмoтexник хи^я ycyлидa ишлaнгaн oбpaзли тacвиp NANI4 NAN мopфeмик биpликлapнинг yзбeк тилидaги NAbiraNImaga NArvoNni oldi жyмлacи тузилиб, кeтмa-кeт кypcaтилaди вa иepoглифнинг укилиш тypигa эътибop кapaтилaди.

Taкpopaн нaмoйишдaн cyrn, f^-NANU NAN иepoглифининг yзигa xoc кeтмa-кeт ycyлдa ёзилиш тapтиби oбpaзли тapздa тyFpи ёзув ycyлигa aмaл килган x,oлдa кypcaтилиб, тyшyнтиpилaди(2.40 - pacмгa ^aparn).

2.40 - paeмлap. "NAN" иepoглифнинг тyFpи ёзиш Tap™6n

Ж-MIZU, SUI— (тapж.) CУB. Икки хил укилиш тypигa эгa. Ж-MIZU -yзбeк тилигa - CУB дeб тapжимa килиниб, мaънoли мopфeмик биpлик caнaлaди. SUI - мaънocиз мopфeмик биpлик x,иcoблaниб, бoшк;a мopфeмик иepoглиф билaн бoFлaниб мaънoгa эта cyз яcaлaши мумкин. Macaлaн, Жй -SUIDEN—CУBли ГУРУЧ ДAЛACИ.1-бocкичдa /K^B иepoглиф шaклдaги

раем тасвир узбек тили суз таржимаси билан намойиш этилади (2.41- раемга каранг.)

2.41 - раем. "МКи" иероглифининг узбек тилида берилиши

Сунгра Ж -СУВ иероглифининг икки турдаги MIZU „ SUI морфемик бирликлари япон харфлари билан ёзилган раем куреатилади (2.42 - раемга каранг).

2.42 - раем. "МКи" япон харфлари билан ёзилиши

2-боекичда мнемотехник хикоя уеулида ишланган MIZU ч SUI

морфемик бирликларининг узбек тилидаги МП^уа ZUmrad ва SuvI еузларига келиштирилиб МП^уа ZUmrad 1о8Ъп1 daryo SUvIdan topdi гапи яеалган хамда образли таевир кетма-кет ёритилиб, иероглифнинг морфемик талаффузига эътибор берилган (2.43, 2.44 - раемга каранг).

2.43, 2.44- раемлар. "МКи" иероглифининг узбекча изохли жумлаеи

Такроран намойишдан еунг, Ж -МКи ч SUI иероглифининг узига хое

кетма-кет уеулда ёзилиш тартиби образли тарзда тугри ёзув уеулига алохида эътибор берган холда тушунтирилади(2.45- раемга каранг).

2.45- раем. "MIZU" иероглифининг тугри ёзилиш тартиби

A-HITO, NIN, JIN —(тарж) Одам. Уч хил укилиш турига эга. Биргина маъноли HITO - одам морфемик бирлик ва иккита JIN, NIN маъносиз морфемик товушлардан иборат. 1-боскичда A-HITO-одам иероглифи узбек тилидаги таржима билан курсатилади (2.46- расмга каранг).

2.46- раем. "HITO" иероглифининг узбек тилида таржимаеи

Ундан кейин A-HITO иероглифининг учта укилиш тури япон харфлари

билан ёзилган расм намойиши (2.47- расмга каранг).

2.47 - раем. "HITO" иероглифининг япон харфларида берилиши

Ундан сунг HITO ч NIN, JIN морфемик бирликларга узбек тилида ухшаш суз билан уйгун холда тузилган XITOylik ODAM NINachini va JINni ko'rdi жумласи оркали иероглифнинг изохи ёритилиб берилади.

Дар бир мнемотехника усулида яратилган гапда нафакат иероглифнинг морфемик товуш кисми, балки иероглифнинг узбек тилидаги таржима сузи

x,aM GnpranHKfla GepnnHmHra axaMHHT GepnnraH. 2-6ocKHHfla XITOylik ODAM NINachini «yMnacnra moc pacM KypcaTnnnG, JINni ko'rdi «yMnacnra moc pacM 6nnaH anMamiHafli. (2.48, 2.49- pacMnapra ^apaHr).

2.48, 2.49- pacM^ap. "HITO" Hepor^H^HHHHr y35eKHa H30X^H ^yM^acn

By TacBnp TaKpopaH KypcaTHnraHflaH cyHr A-HITO HeporaH^HHHHr y3Hra

xoc KeTMa-KeT ycyn^a e3Hnnm Tapra6H o6pa3nn Tap3^a Tyrpn e3yB ycynnra a^aMHHT GepnnraH xonaT^a KypcaTHna^H (2.50- pacMra ^apaHr).

2.50- pacM. "HITO" Hepor^H^HHHHr TyrpH é3H^Hm TapTH5n

±-TSUCHI, TO, DO-(rap^) EP, TYnPO^. Yh xm y^Hm Typnra 3ra Heporan^flHp. i — TSUCHI - Ma^HonH Mop^eMHK 6HP^HK y36eK TH^Hra TynPO^, EP ^e6 Tap^HMa KHnHHa^H. TO, DO - Ma-bHocro Mop^eMHK 6HP^HK

6ynHmHra ^apaMan, 6om^a HeporaH^HHHr Mop^eMHK GHpmrH 6HnaH 6HPHKH6 ano^H^a cy3 acanHmH MyMKHH. MacanaH, Üft-TOCHI - a^paranraH epNi@ 0— DOYOBI- MAHBA. 1- 6ocKHH^a i — HeporaH^HHHr y36eK rameara Tap^HMa cy3 TacBHpnaHraH pacM KypcaTHna^H .

YH^aH KeHHH i- Hepora^HHHHr yq XHH Typ^arH TSUCHI, TO, DO Mop^eMHK maKnnapH anoH x,ap$napH op^anH 6epHna^H ( 2.51 - pacMra ^apaHr).

YER,TUPROQ

2.51- раем. "TSUCHI" иероглифининг япон харфларида берилиши

2-босцичда мнемотехник хикоя усулида ишланган TSUCHI, TO, DO морфемик бирликларнинг узбек тилидаги TSUnami kuCHI, Tornado, DOvul сузларига уйгун холда YER sharida Tornado, DOvul, TSUnami kuCHI shiddatli bo'ladi жумласи тузилиб, образли тасвир кетма-кет еритилиб берилади ( 2.52, 2.53- расмларга царанг).

2.53,2.54 - раемлар."TSUCШ" иероглифининг мнемотехник изошли

жумлаеи

Такроран намойишдан сунг, i —TSUCHI, TO, DO иероглифининг узига хос кетма-кет усулда езилиш тартиби образли тарзда тугри езув усулига ахамият царатган холда курсатилади (2.55 - расмларга царанг).

2.55 - раем. "TSUCHI" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

^-KATA, GATA, HOU —(тарж.) КИШИ. Уч хил укилиш турига эга иероглифлар каторига киради. ^-KATA - маъноли морфемик бирлик узбек тилига КИШИ деб таржима килинади. GATA, HOU- маъносиз морфемик бирлик булишига карамай, бошка иероглифнинг морфемик бирлиги билан бирикиб алохдда суз ясалиши мумкин. Масалан, ^^ ^ -SENSEIGATA -УСТОЗЛАР, ^W-HOUGEN - ДИАЛЕКТ. 1-боскичда ^ - иероглифнинг узбек тилидаги таржима суз тасвирланган расм курсатилади.

Сунгра иероглфининг уч хил турдаги KATA, GATA, HOU морфемик шакллари япон харфлари оркали берилади ( 2.56- расмга каранг).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2.56- раем. "KATA" япон ^арфлари билан ёзилиши

2-боскичда мнемотехник хикоя усулида ишланган KATA, HOU морфемик бирликларнинг узбек тилидаги KATtA HOvUzdan сузларига уйгун холда KATtA HOvUzdan baliq tutildi жумласи тузилиб, образли тасвир кетма-кет ёритилиб иероглифнинг талаффуздаги морфемик ухшашликга ахамият берилади (2.57, 2.58- расмга каранг).

2.57, 2.58 - раемлар. "KATA" иероглифининг узбекча изошли жумлаеи

Такроран намойишдан сунг, А -КАТА, GATA, НОи иероглифининг узига хос кетма-кет усулда ёзилиш тартиби образли тарзда тугри ёзув усулига ахамият каратилган холда курсатилади (2.59- расмга каранг).

2.59 - раем."КАТА" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

Хулоса килиб айтганда, уртача мураккаб икки

ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларнинг хикоя асосида компьютер имитацион моделлари ишлаб чикилди. Ушбу КИМ дан укув жараёнида фойдаланишнинг методикаси схемалар ва имитацион моделлар куринишида берилди.

2.3-§. Мураккаб в уч ва ундан ортик укилиш турига

эга иероглифларини компьютер имитацион моделлар ёрдамида мнемотехника аеоеида укитиш

Й^-ТАКА1, КОи - (тарж.) БАЛАНД, КИММАТ. Икки хил укилиш турига эга. л —ТАКА1 маъноли морфемик бирлик узбек тилига БАЛАНД, КИММАТ деб таржима килинади. КОи - маъносиз морфемик бирлик булишига карамай, бошка иероглифнинг морфемик бирлиги билан бирикиб алохида суз ясалиши мумкин. Масалан, й^-КОЦКОи—ЮКОРИ МАКТАБ. 1-боскичда иероглифининг узбек тилидаги таржима суз тасвирланган

расм курсатилади (2.60- расмга каранг).

2.60 - раем. "ТАКА1" иероглифининг узбек тилида берилиши

Сунгра г^И- иероглфининг икки хил турдаги ТАКА1, КОи морфемик

шакллари япон харфлари оркали берилади (2.61 - раемга каранг).

2.61- раем. "ТАКА1" япон харфлари билан ёзилиши

2-боекичда мнемотехник хикоя уеулида ишланган ТАКА1, КОи морфемик бирликларнинг узбек тилидаги ТАКАЪЪиг КОтруШег еузларига уйгун холда ТАКАЪЪиг Ъо1а§а QIMMAT КОтруШег кегак жумлаеи тузилиб, образли таевир кетма-кет ёритилиб, иероглифининг талаффуздаги морфемик моеликка ахамият каратилади ( 2.62, 2.63- раемларга каранг).

2.61, 2.63 - раемлар. "ТАКА1" иероглифининг узбекча изохли жумлаеи

Ta^opaH нaмoйишдaн cym, —TAKAi, KOU иepoглифининг узига xoc кeтмa-кeт ycyлдa ёзилиш тapтиби oбpaзли тapздa тyFpи ёзув ycyлигa ax,aмият бepгaн x,oлдa кypcaтилaди (2.64- pacмлapгa ^apam).

Sá — о X I

®©®1@©©®|© * -i

2.64 paeM. "TAKAI" иepoглифининг тyFpи ёзиш тapтиби

A -UE, A, JOU - (тapж.) УCTИДA. Уч хил укилиш тypигa эта иepoглифлap тypигa киpaди. A-UE - мaънoли мopфeмик биpлик узбек тилига УCTИДA деб тapжимa килитди. JOU - мaънocиз мopфемик б^лик бyлишигa кapaмaй, бoшкa иеpoглифнинг мopфемик биpлик билaн биpикиб anoxia cyз яcaлиши мумкин. MacanaH, ЖA-SUIJOU-CУB УCTИДA.

1 -бocкичдa А- иеpoглифнинг узбек тилидaги тapжимa cyз тacвиpлaнгaн pacм кypcaтилaди (2.65- pacмгa ^apam).

2.65- paeM."UE" иepoглифининг y36eK тилидa бepилиши

Сунгра А - иероглфининг уч хил турдаги иЕ, А, JO морфемик шакллари япон харфлари оркали берилади .

2-боекичда мнемотехник хикоя уеулида ишланган иЕ, А, JO морфемик бирликларининг узбек тилидаги UnivEгmAg JOnivoг еузларига уйгун холда UnivEгmAg ^ТГОА JOnivoг ko,гindi жумлаеи тузилиб, образли таевир кетма-кет ёритилиб, иероглиф талаффузидаги морфемик ухшашликга ахамият берилади.

Такроран намойишдан еунг, ^ -иЕ, А, JO иероглифининг узига хое кетма-кет уеулда ёзилиш тартиби образли тарзда тугри ёзув уеулига эътибор берган холда куреатилади (2.66- раемларга каранг).

© -ах

®м»« Вт еоспреад**»«»« Ищии« Помои»

--л-

0в0 8В0в 6 1 J

2.66- раем. "иЕ" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

T-SHITA, SA, GE, КА—(тарж.) - ОСТИДА. Турт хил укилиш туридан иборат иероглиф еаналади. Т^ШТА, SA маъноли морфемик бирлик узбек тилига ОСТИДА, ПАСТЕА деб таржима килинади. GE, КА - маъноеиз морфемик бирлик булишига карамай, бошка иероглифнинг морфемик бирлиги билан бирикиб алохида еуз яеалиши мумкин. Mаеалан,TЖ-GESUI - КАНАЛИЗАЦИЯ,'Т¥-КАНА№К;ОЛЕАН ЯРИМ КИСМИ. 1-боекичда Т-иероглифнинг узбек тилидаги таржима еуз таевирланган раем куреатилади (2.89 - раемга каранг).

□5TIDA

т

2.67- раем. "SHITA" иероглифининг узбек тилида берилиши

Сунгра Т - иероглифининг турт хил турдаги SHITA, SA, GE, KA морфемик шакллари япон харфлари оркали берилади (2.90- раемга каранг).

2-боекичда мнемотехник хикоя уеулида ишланган SHITA, SA, GE, KA морфемик бирликларнинг узбек тилидаги SHTAngist, SAxar, GErdayib, KAtta еузларига уйгун холда SAxarda SHTAngist GErdayib KAtta toshni ko'tardi жумласи тузилиб, образли таевир кетма-кет ёритилиб берилади (2.68 -раемл; s

2.68- раем. "SHITA" иероглифининг мнемотехник изохли жумлаеи

Такроран намойишдан еунг, Т -SHITA, SA, GE, KA иероглифининг узига хое кетма-кет уеулда ёзилиш тартиби образли тарзда тугри ёзув уеулига эътибор берган холда куреатилади (2.69- раемга каранг).

¡3f-AME4 U —(тарж.) - ЁМЕИР. Икки хил укилиш турига эга. РЦ — AME маъноли морфемик бирлик узбек тилига ЁМЕИР деб таржима килинади.

74

2.69- раем. "SHITA" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

U - маъносиз морфемик бирлик булишига карамай, бошка иероглифиииг морфемик бирлиги билан бирикиб алохида суз ясалиши мумкии. Масалан, В^ Ш-JIU— СЕЗОНЛИ ЁМЕИР. 1-боскичда Ш - иероглифиииг узбек тилидаги таржима суз тасвирланган расм курсатилади ( 2.70 - расмга каранг).

2.70- раем. "AME" иероглифининг узбек тилида берилиши

Сунгра Ш - иероглифининг икки хил турдаги AME ,, U морфемик

СГ

шакллари япон харфлари оркали берилади .

2-боскичда мнемотехниканинг хикоя усулида ишланган AME ,, U морфемик бирликларнинг узбек тилидаги AMErika,Uzoq сузларига уйгун холда AMErikada Uzoq YOMG'IR yog'di жумласи тузилиб, образли тасвир кетма-кет ёритилиб берилади .

Такроран намойишдан сунг, Ш-AME U иероглифининг узига хос кетма-кет усулда ёзилиш тартиби образли тарзда курсатилади(2.71 -расмларга каранг).

2.71- раем. "AME" иероглифининг тугри ёзиш тартиби

0 - HI, KA, NICHI, JI - (тapж.) К^ш, ca^. Typт хил укилиш тypигa эгa. Иккига мaънoли HI, KA, мopфeмик биpликдaн ибopaт. HI - кyëш, KA - ca^. Иккитa мaънocиз NICHI, JI мopфeмик тoвyшдaн тapкиб топтан. 1 -бocкичдa 0 - Ш-к^ш иepoглифининг этимoлoгик кeлиб чи^иши aнимaция ëpдaмидa нaмoйиш этилиб, япoнчa x,apфлap билaн тУpт хил укилиши ëзилaди

2-бocкидa 0 - HI иepoглифининг yзигa xoc кeтмa-кeт ëзилиши ycyли бepилгaндaн cyнг ( 2.72- pacмгa ^pa^).

X,ap биp укилиш тypигa мoc yзбeк тилидaги yxшaш cyз яъни HI - Hisor, KA- KAtta, NICHI - Nihoyatda CHIroyli, JI - Jiloga ega тapикacидa миcoл кeлтиpилиб, Hisor tog'laridan ko'tarilayotgan KAtta quyosh Nihoyatda CHIroyli Jiloga ega жyмлacи яcaлaди (2.73- pacмгa ^pa^).

2.73 - pacM. "HI" иepoглифнинг y3ÖeK4a изохли жyмлaеи

Айтан 0 - HI иepoглифидa тypттa укилиш т^и мaвжyдлигигa caбaб, 6у жapaëнни янaдa caмapaли эcдa кoлдиpиш мaкcaдидa HI - Hisor, KA- KAtta, NICHI - Nihoyatda CHIroyli, JI - Jiloga ega cyзлapи ягон тилидaги

мopфeмик тoвyшлap билaн биpгaликдa кopa шpифтлapдa aлox,идa бeлгилaнгaн x,oлдa нaмoйиш килингaн (2.74- pacмлapгa кapaнг).

2.74- paемлap. "Ш"иepoглифининг тyFpи ёзиш тapтиби

Шундай килиб, мураккаб учва ундан ортик

укилиш турига эга иероглифларнинг хикоя аеоеида компьютер имитацион моделлар ёрдамида укитиш методикаеи яратилди ва улардан фойдаланишнинг амалий жихатлари ишлаб чикилди хамда олий таълим муаееаеаларининг укув жараёнига жорий этиш тавеия этилди.

ЯПОН ТИЛИ ИУНАЛИШИ "АСОСИИ ШАРЦ ТИЛИ (япон тили)"

ЯИОИ ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИНГ ГУРУ^ЛАРГА БУЛИНИШИ

Бир ва ундан ортик укилиш турига эгаОДДИИ 1-гурух иероглифлар

Мап ^

10000 so'mga MANdaгin oldim (мнемотехника + КИМ)

1-боекич: - иероглифнинг узбек тили таржимаеи билан берилиши

2-боекич: иероглифнинг укилиш турига оид морфемик бирликни мнемотехника уеулида ифодаланган. Узбек тилида мавжуд ухшаш еузнинг фонетик киеми билан уйгунлаштирилиб, узбек тилида иероглифнинг еемантик маъноеи мужаееамланган жумла яеалган.

3-боекич: иероглифнинг тугри тартибда ёзилиши компьютер имитацион уеули оркали кетма-кет шаклда намойиш эилган.

Натижа: Х,ар бир иероглифнинг мнемотехник уеулда КИМдан фойдаланиб укитиш талабага етказиладиган маълум янги ахборотни яъни бу холатда белгини образга айлантириб, уларни мантикий бир-бирига боглаш кузда тутилган. Х,ар бир иероглиф белгининг морфемик бирлигини узбек тилининг фонетик талаффузи оркали яеалган жумла ораеида мантикий узвийликни яратишдан иборат. Бу эеа иероглифнинг хотирада мухрланиши ва амалиётда кулланилишига катта ёрдам беради.

н

Еп -^У

Yaponiya PUL Ыг%1 yENdir (мнемотехника + КИМ)

1-боскич: РЗ- иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиши

2-боскич: иероглифнинг укилиш турига мнемотехника усулига эътибор каратиш

3-боскич: иероглифнинг тугри тартибда ёзиш усули

Натижа: Дар бир иероглифнинг мнемотехник усулда КИМдан фойдаланиб укитиш уларни ёдда саклаб колиши, эслатма суз сифатида узбек тили билан уйгун холда тушунарли, осон ва иштиёк билан урганишга

курсатилган.

туртки беради. Куйидаги схемада иероглифларни хосил булиш жараёни

Щ San -ФУ

УАМАп TOGЧaridaSANatoriyalar ко'р (мнемотехника + КИМ) 1 -боскич: |_ц - иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиб,

унинг шакли тог образи билан алмаштирилган.

2-боскич: Yama, san укилиш турига эга иероглифни мнемотехника усули ёрдамида узбек тилидаги Яман ва Санатория сузлари билан мантикий богликликни яратиш.

3-боскич: иероглифнинг тугри тартибда ёзиш усули курсатилган Натижа:Яма, сан укилиш турига эга иероглифнинг мнемотехник усулда

КИМдан фойдаланиб укитиш, белгининг образли намойиши самарали ёдда саклаб колиш, эслатма суз сифатида узбек тили билан уйгун холда тушунарли булиши, иштиёк билан урганишга туртки беради. Куйидаги схемада иероглифларни хосил булиш жараёни курсатилган.

ВАШОИУАЦЮ КО'Р.

<

KAWA -^Ь SEN -^У

SEN DARYO yonida KAWAkli daraxtni ko'rdingmi? (мнемотехника + КИМ)

1 -боскич: )\\ - иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиши эсда сакланадиган ахборотнинг оддий тушунарли куринишда ифодаланган.

2-боскич: Кава, Сен укилиш турига эга иероглифнинг мнемотехника усулида берилиши ёрдамида ахборот визуал тахлил тизими оркали хотирага мухрланишига эътибор каратилган.

3-боскич: иероглифнинг тугри ёзиш усули кетма-кет тартибда ифодаланган.

Натижа: Кава, сен иероглифнинг мнемотехник усулда КИМдан фойдаланиб укитиш уларни хотирада саклаш эслатма суз сифатида узбек тили билан уйгун холда тушунарли ифодлаланган Бу билан иероглиф белгини тушунарли образ ва манткий богланган жумла асосида урганишга туртки беради. Куйидаги схемада иероглифларни хосил булиш жараёни курсатилган.

Икки ва ундан ортик укилиш турига эга УРТАЧА МУРАККАБ 2-гурух иероглифлар

га

TAKAi-

кои-^^

ТАКАЬЬиг bolaga QIMMAT KOmpyUter кегак(мнемотехника + КИМ)

1-боскич: иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиши, ахборотни оддий ва тушунарли булиши таъминлаган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2-боскич: Такай, Ко укилиш турининг мнемотехника усулида ифодаланиши узбек тили жумлалар оркали берилган. Бу ахборотни визуал йуллар билан хотирада мухрланишига ёрдам беради.

3-боскич: иероглифнинг тугри ёзиш тартибда усули кетма-кет намойиш

килинган.

Натижа: : Х,ар бир иероглифнинг мнемотехник усулда КИМдан фойдаланиб укитиш талабага етказиладиган маълум янги ахборотни, яъни белигини маълум бир образга акслантириб, семантика ва фонетик талаффуз шаклини мантикий бир-бирига боглаш кузда тутилган. Х,ар бир иероглиф белгининг морфемик бирлиги узбек тилининг фонетик талаффузи оркали ясалган жумла орасида мантикий узвийликни яратишдан иборат. Бу эса иероглифнинг хотирада мухрланиши ва амалиётда кулланилишига катта ёрдам беради.

Уч ва ундан ортик укилиш турига эгаМУРАККАБЗ-гурух иероглифлар

га

HITO -nt

Ax--► NIN

■ JIN

XITOylik ODAM NINachini va JINni ^^(мнемотехника + КИМ)

1-боскич: A - иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиб, унинг шакли тог образи билан алмаштирилган.

2-боскич: HITO, NIN, JIN укилиш турига эга иероглифни мнемотехника усули ёрдамида узбек тилидаги Xitoy, Ninachi, Jin сузлари билан мантилий богликликни яратиш.

3-боскич: иероглифнинг тугри тартибда ёзиш усулинамойиш килинган.

Иатижа: Дар бир иероглифнинг мнемотехник усулда КИМдан

фойдаланиб укитиш белгининг образли намойиши самарали ёдда саклаб колиш, эслатма суз сифатида узбек тили билан уйгун холда тушунарли булиши, осон ва иштиёк билан урганишга туртки беради. Куйидаги схемада иероглифларни хосил булиш жараёни курсатилган.

0 HI - ^ ; KA - fr NICHI - — A; JI -А

HIsor tog'laridan ko'tarilayotgan KAtta QUYOSH NIhoyatda CHIroyli JIloga ega(мнемотехника + КИМ)

1-боскич: 0 - иероглифнинг узбек тили таржимаси билан берилиши

2-боскич: иероглифнинг укилиш турига мнемотехника усулига эътибор каратиш

3-боскич: иероглифнинг тугри тартибда ёзиш усули

Иатижа: Дар бир иероглифнинг мнемотехник усулда КИМдан

фoйдaлaниб укитиш yлapни ëддa caклaб ^лиши, эcлaтмa cyз cифaтидa Узбeк тили билaн уйгун xoлдa тyшyнapли, кизикиш билaн Уpгaнишгa yндaйди. Kyйидaги cxeмaдa иepoглифлapни xocил булиш жapaëни кypcaтилгaн.

2.4-§ Koмпьютep имитaциoн мoдeллap ëpдaмидa иepoглифлapни мeдиa тaълим acocii.ui укитиш

Xoзиpги кyндa тaьлим жapaëнидa интepaктив мeтoдлap иннoвaциoн тexнoлoгиялap пeдaгoгик вa axбopoт тexнoлoгиялapини укув жapaëнидa кул^шта бyлгaн кизикиш, эътибop кyндaн-кyнгa кyчaйиб бopмoкдa. Бyндaй булишнинг caбaблapидaн б^и шу вaктгaчa aньaнaвий тaълимдa укитувчи тaлaбaлapни фaкaт тaйëp билимлapни эгaллaшгa Уpгaтилгaн бyлca, зaмoнaвий тexнoлoгиялap yлapни эгaллaëтгaн билимлapини yзлapи кидиpиб тoпишлapигa, мycтaкил Уpгaниб тaxлил килишлapигa, xarro xyлocaлapни xaiw Узлapи кeлтиpиб чикapишлapигa Уpгaтaди. Укитувчи бу жapaëндa шaxcни pивoжлaниши, шaкллaниши, билим oлиши вa тapбиялaнишигa шapoит яpaтaди вa шу билaн биp кaтopдa бoшкapyвчилик, йyнaлтиpyвчилик фyнкцияcини бaжapaди.

Taълим иcлoxoтининг xoзиpги бocкичидa укитишнинг зaмoнaвий иннoвaциoн тexнoлoгиялapидaн фoйдaлaнгaн xoлдa Укитишдa тaлaбa ëшлap учун кyлaй шapт-шapoитлap яpaтилгaн.

Биpинчидaн, axбopoт тexнoлoгиялapи вa кoммyникaция

вocитaлapининг дacтypлapини ишлaб чикиш pивoжлaнди.

Иккинчидaн, тaлaбaлapни билим вa кyникмaлapини шaкллaнтиpишдa мaxcyc дacтypлap acocидa элeктpoн pecypcлapи coни opтди.

Укитишнинг анъанавий шакллари оркали билимларни самарадорлигини ошириш мураккаб булиб бормокда. Масофадан укитиш оркали таълим жараёнини ташкил этиш харажатларини пасайтириш эвазига унинг иктисодий самарадорлигини ошириш имкониялари пайдо булди.

Учинчидан, таълимни такомиллаштириш ва ислох килишга булган эхтиёж ортди. Таълимни талабалар эхтиёжи ва аник имкониятларига кура ташкил этиш учун шароит яратилди.

Укув жараёнини турли куринишдаги АКТ воситалари асосида самарадорлигини ошириш масалалари долзарб булиб бормокда. Жумладан, дастурий воситалар асосида КИМ ларининг укув жараёнига жорий этиш масаласи мухим масалалардан биридир.

Модель (лат. modulus - улчов, меъёр) - бирор объект ёки объектлар тизимининг образи ёки намунасидир. Масалан, Ернинг модели - глобус, осмон ва ундаги юлдузлар модели - планетарий экрани

Фикримизча, компьютер имитацион модели- бу реал ходиса ва

.. .. жараённинг компьютер дастурлари асосидаги адекват ёки якинлаштирилган

моделидир.

Компьютер асосидаги имитацион моделлаштириш одатда объектни урганиш, ходисалар, предмет соха, хаётий вазиятлар ва масалаларнинг кандай куринишда булишидан бошланади. Объект урганиб булингандан сунг модел тузилади. Модель тузишда асосий бош омиллар ажратилади (иккинчи даражалилари ташлаб юборилади). Ундан сунг алгоритм, дастур тузилади ва компьютер эксперименти утказилади.

Бу воситалар талабаларга стандартларга мос таълим фанларини эркин танлаш, хар бир мавзу юзасидан кетадиган жараёнларни харакатлар оркали тасаввурни кенгайтириш. Бунда укиш талабанинг таълим олиш жойи ва вактига боглик булмайди. Чунки, талаба ихтиёрий вактда укишни бошлайди, укув материалларини укитувчи назоратида хамда мустакил тарзда хам узлаштиради. Узлаштириш талабанинг топширикларни, тестларни бажаришига караб аникланади.

Taлaбa бepилгaн дacтypни кaнчaлик тeз yзлaштиpca, шунчЕлик тeз фaнни якyнлaйди. Taлaбaлap oдaтдaги тexнoлoгиялapгa кapaгaндa axбopoт кoммyникaциoн тexнoлoгиялapи ëpдaмидa билимлapни 40-60 фoизгaчa тeз вa киcкa мyддaтдa yзлaштиpaди. Maълyмки, oддий мaтнгa ниcбaтaн унта тacвиp opкaли киpитилгaн xapaкaт (aнимaция) тaлaбaлapнинг укув мaтepиaллapини ypгaнишгa булган кизикишини oшиpaди вa бу дapcни caмapaли тaшкил килишгa имкoн бepaди.

Taжpибaдaн мaълyмки, тaлaбaлap opacидa aйpимлapи фaкaт мyтoaлa килиш, aйpимлapи эшитиш, aйpимлapи эca кypиш вa бoшкa тypдaги кaбyл килиш вocитaлapи opкaли билим oлишни мaъкyл кypишaди. Koмпьютep имитaциoн мoдeллapи бyлca, бу имкoниятлapнинг бapчacини тaлaбaлapгa тaкдим этaди

Пeдaгoг вa пcиxoлoглap тoмoнидaн oлиб бopилгaн илмий тaдкикoтлap

шуни кypcaтaдики, тaлaбaлap (yкyвчилap) биpинчи мapтa эшитгaн

мaълyмoтлapини тypтдaн биp киcмини, кypгaндa yчдaн биp киcмини, эшитиш

sU

вa кypишни биpгa тaшкил килгaндa мaълyмoтнинг яpмини эcдa кoлдиpиши aниклaнгaн. Бу жapaëнгa мyльтимeдиa дacтypлapини тaтбик этгaндa, яъни эшитиш, кypиш вa мyлoxaзa юpитиш биpгaликдa oлиб бopилгaндa yзлaштиpиш фoизи 75% гa кyтapилгaнлиги aниклaнгaн .

Xyлoca ypнидa шуни тaкидлaш лoзимки, япoн тили иepoглифлapини ypгaниш учун яpaтилгaн элeктpoн axбopoт тaълим pecypcлap фaн дacтypлapигa мoc телиши, тaлaбaлapдa билим, кyникмa вa мaлaкaлapни шaкллaнтиpyвчи тoпшиpик вa вaзифaлapдaн тaшкил тoпиши, yзлyкcиз тизимдa тaкдим этилиши, узвийлик тaмoйиллapигa мoc кeлиши зapyp. Элeктpoн тaълим вocитaлapигa жoйлaштиpилгaн pecyponap, тaлaбaлap тoмoнидaн эгaллaгaн билимлapни тeкшиpиш учун нaзapий caвoллap вa тecт cинoвлapи xaмдa aмaлий тoпшиpиклapни yзидa мyжaccaмлaштиpгaн булиши лoзим.

Яpaтилгaн КИМ opкaли дapc жapaëнини тaшкил этишнинг aфзaлликлapи кyйидaгилapдaн ибopaт :

- укув жapaëнидa беpилaëтгaн мaтеpиaллapни чyкyp вa мyкaммaл Узлaштиpиш;

- тaълим oлишнинг янги шaклини тaълим тизимигa жopий килиш;

- дapc жapaëнидa билим oлиш вaктининг киcкapиши ^кши тежaш) имкoнияти;

- oлингaн билимлap тaлaбaлap xoтиpacидa yзoк мyддaт caклaниши вa уни aмaлиëтдa кулиш мумкинлиги;

- тaлaбaлapдa мaълyм мaлaкaлapни шaкллaнтиpиш вaкти ^^an^^

- мaшFyлoтлapдa бaжapилaдигaн тoпшиpиклap coнининг opтиши;

- кoмпьютеp тoмoнидaн фaoл бoшкapишни тaлaб килиниши нaтижacидa укувчи тaълим cyбъектигa aйлaниши;

- тaлaбaлap кyзaтиши, мyшoxaдa килиши кийин бyлгaн жapaëнлapни мoделлaштиpиш вa бевocитa нaмoйиш килиш имганиятининг xocил 6Улиши вa бoшкaлap.

Шунинг учун xaм, Укув жapaëнини кoмпьютеpлaштиpиш мyaммoлapини xan килиш бyйичa бapчa иктиcoдий pивoжлaнгaн мaмлaкaтлap кaби pеcпyбликaмиздa xaм тypли йyнaлишдaги илмий-тaдкикoт ишлapи oлиб бopилмoкдa.

Axбopoт-кoммyникaция теxнoлoгиялapи opкaли yйдa тaълим oлиш жapaëнини тaшкил килишдa электpoн укув ycлyбий кУллaнмaлap, электpoн дapcликлap вa виpтyaл cтендлapнинг яpaтилишигa aлoxидa эътибop беpиш ^paK КИМ acocидa укув жapaëнини тaшкил килиш, aнъaнaвий Укитишгa ниcбaтaн узининг биp кaнчa aфзaллик тoмoнлapи бopлигини кУpcaтaди.

Улapгa кyйдaгилapни келтиpиш мумкин:

- Укитyвчигa укув мaтеpиaллapини тaлaбaлapгa еткaзиб беpишдa биp мyнчa енгиллaштиpилиши;

- дapc жapaëнидa бepилaëтгaн укув мaтepиaллapнинг тaкpopий x,oлдa нaмoйиш килиш имганиятининг мaвжyдлиги;

- тaлaбaлap yзлaштиpиш дapaжacининг юкopи бyлишигa эpишиш;

- aмaлий вa лaбopaтopия мaшFyлoтлapини видeo, ayдиo вa aнимaцияли вocитaлap opкaли кизикapли тaшкил килиш имкoнияти;

- тaвcия килингaн укув мaтepиaллapидaн oммaвий тapздa фoйдaлaниш, яъни тapмoк тexнoлoгиялapи ëpдaмидa биp ëки биp нeчтa ayдитopиядa вa гypyx,лapдa фoйдaлaниш имкoниятининг мaвжyдлиги;

- мacoфaли укитиш учун acocий вocитaлapдaн биpи cифaтидa фoйдaлaниш имганияти;

- тaълим oлyвчилapнинг индивидуЕл билимлapини бax,oлaш, нaзopaт килиш вa бoшкaлap.

Укув мaтepиaллapини KИM кypинишдa тaкдим этгaндa унинг

О

тaлaбaлap тoмoнидaн тушуниш дapaжacигa anoxia эътибop бepиш кepaк. KИM кypинишидa тaкдим этилaëтгaн мaтepиaллap тaълим oлyвчилap учун

оР

кyлaй вa яxши yзлaштиpa oлaдигaн булиши кepaк. Taвcия этилaëтгaн укув мaтepиaллapидa кepaкли тaъpифлap, тaянч ибopaлap, келит cyзлapгa мypoжaaт килиш вa yлapдaн caмapaли фoйдaлaниш имкoниятлapи яpaтилиши кepaк.

Зaмoнaвий жaмият axбopoт вa билимлapгa тaянaди. Бугунги кyндa мeдиa, тypли axбopoт вa кoммyникaциoн тexнoлoгиялapининг тypли xил шaкллapининг тeз oммaлaшиши, yлapнинг шaxcий, иктиcoдий, cиëcий вa ижтимoий x,aëтгa тaъcиpини инкop этиб бyлмaйди. Шу бoиc axбopoт жaмияти инcoнлapнинг x,aëтидa фaoл вa caмapaли иштиpoк этиши учун янги билим, кyникмa вa кypcaтмaлap зapyp. Teз-тeз кУллaнилyвчи «caвoдxoнлик» aтaмacи бyгyндa «paкaмли», «кoмпьютep», «визуЕл», «тexнoлoгик», «кoммyникaциoн» вa, aлбaттa, «мeдиa» вa «axбopoт» габи тyшyнчaлap билaн биpгa кУллaнилмoкдa. Бyндaй aнъaнa мaзкyp йyнaлишдa излaнишлap oлиб бopилишигa вa жaмиятнинг шиддaт битан yзгapиб бopaëтгaнидaн дaлoлaт

беpaди. Mедиaдaн oлингaн axбopoтни тaнкидий бaxoлaш кoбилияти вa бу Koбилиятни тaкoмиллaштиpиш xap кaндaй фaн дoиpacидa ART ëpдaмидa axбopoт ишлaб чикapиш, яpaтиш вa aлмaшинишгa ëpдaм беpaди, деб Xиcoблaнaди вa укувчи xaмдa Укитyвчилapни ушбу кoбилиятни pивoжлaнтиpишгa yндaйди. Aйpим мaмлaкaтлapдa медиa тaълимни кУшимчa paвишдa aмaлий, меъëpий киpитиш бaъзи фaнлapни Уpнигa ëки yлap Уpтacидaги opaлик фaн cифaтидa Укитишгa кapop килинган, яъни, дapcдaн тaшкapи вaктдa кyтyбxoнa гaзетaлapи вa жypнaллapи, paдиo эшиттиpишлap вa ayдиoвизyaл мaxcyлoтлapи яpaтилaди. Яpaтиш жapaëнидa иштиpoкчилap медиaдaн фoйдaлaнишнинг тypли ycyллapи билaн бевocитa тaнишиш имганиятини кУлгa киpитaдилap. Укитувчи вa Укyвчилap медиa вa axбopoт caвoдxoнлиги кyникмaлapини шaкллaнтиpишдa тaълим мyxитини бoйитиш вa тaълим беpишдa, укитиш жap; " фaoлликни oшиpиш учун кенг

Mедиa вa axбopoт бopacидa caвoдли кишилap кyйидaги кyникмaлapгa

sO

эгa бyлaдилap:

• медиa вa yлap opкaли тaкдим этилaëттaн axбopoт шaкллapининг тaъcиpини идpoк этиш;

• муегакил кapopлap кaбyл килиш;

• aтpoф-мyxит бyйичa янги мaълyмoтлapни oлиш;

• умумийлик дapaжacини шaкллaнишигa кyмaклaшиш;

• жaмoaвий диcкypcни кУллaб-кyввaтлaш;

• xaëт дaвoмидa yзлyкcиз тaълим oлиш;

• axбopoтни яpaтиш;

• тaнкидий фикpлaш;

• медиaдa узини нaмoëн килиш вa ижoдий мaкcaдлapдa фoйдaлaниш;

• медиaдaн уз xaвфcизлигини тaъминлaгaн вa ижтимoий мacъyлиятни xиc килгaн xoлдa фoйдaлaниш;

имкoниятлap эшигини oчaди.

• дeмoкpaтик жaмият х,aëтидa вa глoбaл axбopoт тapмoFидa фaoл иштиpoк этиш.

Зaмoнaвий кУллaнишдa мaзкyp aтaмa б^ нeчa мaънoгa эгa.

Биpинчидaн, «мeдиa» cyзи ОАВни: гaзeтa, тeлeвидeниe, paдиo, китoб вa Интepнeтни aнглaтaди.

Иккинчидaн, yндaн мeдиaкoнтeнтни - янгиликлap, peклaмa эълoнлapи, элeктpoн yйинлap вa фильмлapни бeлгилaш учун фoйдaлaнилaди.

Учинчидaн,y мeдиaкoнтeнтни ишлaб чикapyвчилap, жypнaлиcтлapни, фoтocypaтчилapни, мeдиaкoмпaниялapни вa х,oкaзoлapни х,ам билдиpиши мумкин. Фoйдaлaнyвчилap вa ayдитopия, тexнoлoгик кypилмaлap, кoнтeнт хдмда мeдиa ишлaб чикapyвчилapи билaн тypли интepфaoл мyнocaбaтдa булади. Meдиa тaшкилoти cифaтидa мeдиa кoммyникaциялapни paFбaтлaнтиpyвчи ижтимoий-мaдaний функцияни бaжapaди. Бyндaн тaшкapи, мeдиa кyнгилoчap вaзифaни хдм бaжapиб, фoйдaлaнyвчилapгa фaoл иштиpoк этиши учун тypли мaкoнлapни (шу жyмлaдaн, виpтyaл мaкoн) тaкдим этaди.

Meдиaни ифoдa этиш шaкллapи вa вocитaлapи мyнтaзaм paвишдa pивoжлaниб бopмoкдa. Дeмaк, мeдиa вa axбopoт caвoдxoнлиги куни^а^и

¿Cr

х,ам yзлyкcиз тapздa тaкoмиллaшиб бopиши лoзим. TyFpи, битта oдaм мeдиa ва axбopoт caвoдxoнлигигa oид бapчa кyникмaлapни эгаллаши кийин мacaлa, биpoк xap биp Meдиa ва axбopoт caвoдxoнлигини англаш уз кyникмaлapини yзлyкcиз янгилаб бopиш учун мacъyлдиp. Meдиa ва axбopoт caвoдxoнлигигa oид кyникмaлapини фaoл нaмoëн килганиши caйин мeдиa ва yлapнинг тyзилмaлapининг мox,иятини яна х,ам чyкyppoк тушуниш мумкин. Meдиa ва axбopoт caвoдxoнлигигa oид шaxcий кyникмaлapни pивoжлaнтиpишнинг энг яxши ycyли - бoшкaлap билан мeдиa бopacидaги уз фикpлapи билан фикpлaшлapи, acocий кoмпoнeнтлap cифaтидa таълимнинг ма^ади ва ycyллapи, укитувчи ва укувчи opacидaги yзapo мyнocaбaтлapдaдиp. Meдиa ва axбopoт caвoдxoнлигини шaкллaштиpиш укувчидан мeдиa кoнтeнт ишлаб чикapиш жapaëнигa тулик шу^иб кeтишни талаб килади. Taжpибa

утказгач— медиа ва ахборот саводхонлиги таълими учун мухим бошлангич нуктадир. Укувчилар, медиа ишлаб чикариш ва таркатиш жараёнининг иштирокчилари сифатида узларини турли хил ролларда синаб куриш оркали янги тажриба орттириш имкониятига эга булиши жуда мухимдир.

Медиа таълим турли фанларни укитишда ишлатиладиган ёндашувларнинг мувофиклаштирилиши ва укувчиларнинг хамкорлиги асосида амалга оширилади.

• Укув материаллари мунтазам равишда янгиланиб туради ва укувчиларнинг норасмий таълимга булган эхтиёжларини хисобга олган холда ишлаб чикилган.

Ушбу диссертацияда япон тили иероглифларини укиш ва ёзишни эсда саклаш хамда уларнинг мазмун -мохиятини очиб бериш максадида яратилган КИМ лардан медиа таълим ва медиахостинг воситаларидан фойдаланиб укув жараёнини самарадорлигини ошири методикаси такомиллаштирлган. Медиа таълим воситаларига интернет, интранет, телевидение, аудио ва видео воситалари жамланмаси киритилиб улар асосида укув жараёнини ташкил килиш имконияти мавжуд. Медиахостинг воситалари бу бугунги кунда кенг

ХГ

фойдаланиб келинаётган телеграмм, инстагарамм, ва уоиШЪе кабиларни келтириш мумкин.

Дозирги кунда чет тилларини компьютер технологиялари ёрдамида укитишнинг турли куринишлари мавжуд. Япон тилини айнан компьютер имитацион моделларидан фойдаланиб ургатиш укув жараёнининг самарадорлигини оширишга эришиш ва назорат жараёнини камраб олиш билан бир каторда, уларни боскичма-боскич татбик эта боришни таказо этади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Япон тили алифбосининг мураккаблиги боис, ундаги мавжуд иероглифларнинг мазмун мохиятини маълум бир объектга акслантириб, эсда колдириш усулларини ишлаб чикиш долзарб масалалардан биридир. Япон тилида хар бир иероглиф икки ва ундан ортик укилиш турига эга. Бу тилда иероглифлардаги мавжуд морфемик бирликларни эсда саклаш ва амалда

куллаш мураккаб хисобланади. Шу сабабли мнемотехник усул ёрдамида компьютер имитацион моделлар асосида хар бир иероглифнинг мантикий шакл тизимини ёритиб бериш ва ундаги мавжуд морфемик бирликларни мнемотехника усули оркали узбек тилидаги талаффузга ухшаш суз билан уйгунлашган холда маъноли гап ясаш оркали тушунтириб бериш максадга мувофик. Шу боис, япон тили иероглифларининг морфемик бирликларини морфемик талаффуз нуктаи назаридан 3 гурухга ажратилиб тадкик этилганлиги ва мнемотехника (хикоя) усули ёрдамида миллий контекст шаклида мисоллар тузилиб, компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб образли тасвирлар шакллантирилди.

• Оддий шаклдаги бир ва ундан ортик укилиш туридан иборат

га.ли

• Урта мураккаб икки ва ундан ортик укилиш тури мавжуд

^^

• мураккаб иероглифлар уч ва ундан ортик укилиш турига эга

й V4 ^ Шч В иероглифлар гурухлари ишлаб

чикилди.

Иероглиф сузга алохида ёндашилиб узбек тилидаги таржима суз, япон тили харфлари куриниши ва узбек тилида мавжуд ухшаш сузларнинг морфемик талаффузига мослаштирилиб, узбек тили контекстига уйгунлашган узига хос модел яратилди хамда тугри тартибда ёзиш усулига хам алохида ахамият каратилиши, мнемотехника асосида компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб ургатиш хамда КИМлардан медиа таълим ва медиахостинг воситаларидан фойдаланиб укув жараёнини ташкиллаштириш иероглифларнинг самарали урганишга ва мустакил тарзда янада мукаммаллаштиришга асос булиб хизмат килади. Шу билан биргаликда, мураккаб саналган иероглифларнинг морфемик бирликларнинг фонетик талаффузини ёдда саклаш кийинчилигини бартараф этиши, япон

тилига булган кизикиш вa иштиëкни янaдa oшиpишгa имкoн яpaтиши мумкин.

а

III БОБ. КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ, МНЕМОТЕХНИКА АСОСИДА ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ УКИТИШГА ЙУНАЛТИРИЛГАН ТАЖРИБА-СИНОВ НАТИЖАЛАРИ

3.1-§. Япон тили иероглифларини укитиш буйича утказилган тажрибавий машгулотлар

Тажриба-синов ишлари илмий-педагогик тадкикотнинг ажралмас кисми булиб, олинган натижаларнинг хакконийлиги, амалий ахамиятини тасдиклаш бош мезони хисобланади. Тажриба-синов ишининг максади олинган натижаларга асосан япон тили иероглифларини мнемотехника ёрдамида компютер имитацион моделлар асосида укитиш жараёнининг самарадорлигини оширишга оид илмий асосланган таклифлар ишлаб чикишдан иборат.

Тажриба-синов тадкикот ишида илгари сурилган гояни амалда синовдан утказиш, самарали таьсир этувчи омиллар асосида ижобий натижага эришишга каратилган.

Педагогик тажриба-синовдан максад- япон тили иероглифлари морфемик бирликларини миллий контекстда образли тарзда укитишнинг дидактик омилларидан фойдаланиш ва компютер имитацион моделларга асосланган укув жараёни ташкил килиш ва синовдан утказишдан иборат.

Япон тили ёзув тизимидаги мавжуд иероглифларни бошлангич боскичда талабаларга ургатишда, тилдаги мавжуд лексик бирликларни мукаммал урганиш, мустакил таьлим имкониятларини яратиш, олинган билимларни огзаки ва ёзма шаклларда равон ва таьсирчан ифодалай олиш куникмаларини шакллантириш бугунги кунда япон тилини укитиш методикаси олдида асосий вазифа сифатида турибди. Зеро, талабаларни баркамол шахс сифатида тарбиялашга алохида ахдмият берилиши талаб этилмокда. Бу жараёнда ёш авлоднинг жамият ривожига мос билим, куникма ва малакалар сохиби булиши мухимлигини таькидлаш лозим. Жумладан, олий таьлим 1-боскич талабаларига япон тили иероглифларининг укилишдаги мавжуд морфемик

бирликларни миллий контекстда фонетик талаффуз, тугри ёзиш (имло коидалари)ни куникма сифатида шакллантириш, шунинг баробарида уларни мустакил, ижодий фикрлашга ургатиш, огзаки ва ёзма нуткнинг асоси булган суз бойлигини ошириш бугунги япон тили укитиш методикасининг мазмуни ва максадини ташкил этади. Уни амалга ошириш япон тили таълими олдига замонавий педагогик технологиядан фойдаланиш, инновацион лойихалар яратиш муаммосини хам куймокда. Шу жихатдан олиб караганда япон тили иероглифларини укитиш йуналишида тадкик килиниши лозим булган мухим масалалар тизимида талабаларда иероглифларнинг морфемик бирликларига оид укув материаллар асосида мустакил, ижодий фикрлаш хамда уз билимини нутк шароитига мос холда тугри ва равон ифодалаш хамда хотирада саклаш ва кайта куллаш малакасини шакллантириш хамда такомиллаштиришнинг педагогик тизимини ишлаб чикиш, уни татбик этишнинг янги методик ёндашувларини жорий этиш ва амалиётда синаб куриш мухим педагогик муаммодир.

Мазкур тажриба-синов илмий тадкикотнинг энг сермахсул усули булиб. кузатишлар жараёнида тугилган гоя, такдим этилган тавсия ва ишлаб чикилган укув топширикларининг самарадорлик даражасини белгилаб беради.

Тажриба-синов ишларининг асосий максади хам япон тили иероглифларини бошлангич даражада талабаларга укитишда иероглифларнинг укилишдаги морфемик бирликларини миллий контекстда фонетик талаффуз оркали шакл, семантика ва тугри ёзиш (имло коидаси асосида) куникма сифатида шакллантиришнинг дидактик имкониятларини урганиш ва мазкур жараёнга замонавий усулларни татбик этиш буйича илмий-методик тавсиялар ишлаб чикишдир.

Тажриба жараёнида 1 -боскич япон тили талабаларининг дарслик материалларини узлаштириш имкониятлари аникланди ва бу жараёнда иероглифларни укитиш методикаси юзасидан касбий-педагогик тайёргарлик даражалари аникланди. Талабаларни анкета ёрдамида мустакил, ижодий

фикрлашга ундайдиган махсус иероглиф машк ва топширикларга булган кизикишлари, шунингдек, билим даражалари аникланди. Яна куйидагилар хам маълум булди:

1-боскич япон тили йуналиши талабаларининг иероглифларни урганишдаги билимлари аникланди;

- укитувчиларнинг япон тили иероглифларни укитишда мавжуд дарслик ва бошка кургазмали воситалардан фойдаланишдаги ютук ва камчиликлар аникланди;

-кизикарли, ноанъанавий, ижодий изланишга асосланган иероглифларнинг укилиш турига доир машк ва топширикларга нисбатан талабаларнинг муносабатини аниклаш хамда фикрларни умумлаштириш максадида анкета-савол жавоблар утказилди;

-таъкидловчи тажриба-синовда аникланган камчиликларни бартараф этиш усул, шакл ва воситалари аникланиб, япон тили йуналиши 1 - боскичда кизикарли, ноанъанавий ижодий изланишга асосланган морфемик бирликларнинг миллий контекстда фонетик талаффузига доир машк ва топшириклар компьютер имитацион моделлар асосида талабаларда иероглифларнинг талаффуз хамда ёзиш имлога оид куникмаларни шакллантириш методикаси ишлаб чикилди.

Ижодий изланишга асосланган морфемик бирликларнинг талаффузига доир топшириклар оркали, аввало, талабанинг хар бир иероглиф белгининг товушини тугри талаффуз кила олишига, тугри ёза олишига, матнларни укий олишига, уртага куйилган муаммо хакида шахсий фикрини огзаки ва ёзма шаклларда мазмунли ифодалашига эътибор каратилди. Зеро, санаб утилганларга нисбатан укувчида куникма шакллантириш бугунги кундаги энг долзарб ва мухим педагогик муаммолардан бири хисобланади. Шунинг учун япон тили йуналишиниг 1-боскич талабаларида иероглифларнинг морфемик бирликларини миллий контекстда фонетик талаффуз оркали ижодий фикр махсулини шакллантириш ва креатив ёндашув малакаларини шакллантириш талаб этилади.

Тажриба-синов ишлари жараёнида куйидаги илмий фараз текшириб курилди ва уз исботини топди:

- талабларда ижодий фикрлаш куникмасини мнемотехник усул оркали шакллантириш;

- иероглифларнинг морфемик бирликлари миллий контекстда образли тарзда компьютер имитацион модел намойиши оркали укитиш жараёни махсус урганилиб, ундаги камчиликлар, уларнинг сабаблари аникланиб, бартараф этиш йуллари ва омиллари ишлаб чикилди;

- укилиши, ёзиш имлоси кийин булган иероглиф белгиларни ургатишнинг ахамияти ва дидактик имкониятлари англанган холда методик жихатдан тугри татбик этилди;

-талабаларга укилиши ва имлоси кийин булган иероглиф белгиларни ургатишнинг мазмуни, шакл, усул ва воситалари ишлаб чикилди;

- талабаларда ижодий тафаккурни шакллантирадиган, уз фикрини турли шаклларда тугри ва равон ифодалай олиш куникмасини пайдо килишга йуналтирилган хамда самарад орлик даражаси аникланган илмий-методик тавсиялар ишлаб чикилди.

Шакллантирувчи тажриба-синов ишларининг максадини амалга ошириш учун куйидаги вазифалар бажарилди:

- укитувчилар ишлаб чикилган илмий-методик тавсиялар билан таништирилди;

- ишлаб чикилган илмий-методик тавсиялар дарс жараёнига тулик татбик этилди;

- олинган натижаларга кура ишлаб чикилган илмий-методик тавсиялар такомиллаштирилди.

-япон тили йуналиши 1-боскич талабаларида иероглифларнинг морфемик бирлик талаффузи ва имло, суз захирасини бойитиш, мустакил ишлай олиш куникмаларини шакллантиришнинг ёритилмаган кирралари аникланди ва келажакда олиб бориладиган илмий тадкикот ишларига материал була оладиган тавсиялар берилди.

Тажриба-синовда жами 300 нафар талаба иштирок этди. Шундан 150 таси синов гурухига, 150 нафари назорат гурухига олинди. Тажрибанинг дастлабки кунларида назорат гурухларидан хам, тажриба гурухларидан хам анкета суровномалар олинди. Бизга иккала гурухнинг хам дарсларни узлаштириш даражаси деярли бир хил эканлиги маълум булди.

Тажриба-синов жараёнида шундай холатларга дуч келиндики, айрим талабалар япон тили ёзув тизимида иероглифларнинг урганиш мухимлик даражаси ва урганишда кузланган асосий максад нима эканлиги хакида аник тасаввурга эга эмас. Датто тажрибали укитувчилар хам дарсни интерфаол усулда турли замонавий методларда кизикарли ташкил эта олсалар-да, талабаларга япон тили иероглифларининг укилиш турига оид морфемик бирликлар буйича зарур куникма ва малакаларни бера олмаяпти. Талабаларни дарсга кизиктира олиш оркали талабани ижтимой хаётда доим аскотадиган билим ва малакалар билан куроллантириш асосий масала эканлигини доим эсда тутиш зарур.

Тажриба-синов ишларини ташкиллаштиришга куйилган илмий-методик талабларга кура, учта таълим муассасаси: Самарканд давлат чет тиллари института, Тошкент давлат шаркшунослик университети ва Узбекистан давлат жахон тиллари университетлари тажриба-синов майдони сифатида белгиланди. Мазкур укув даргохдари 2020 йил 17 мартда Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг №89-03-1122 буйругига асосан тасдикланди.

Мазкур ишчи дастурни тажриба-синовдан утказиш, самарадорлик даражасини аниклаш ва бахолашда куйидагилар асос килиб олинди:

1. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан ишчи дастурнинг давлат таълим стандарти талабларига мослиги.

2. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан ишчи дастурнинг тасдикланган укув дастурга мувофиклиги.

3. "Асосий шарк тили (япон тили)" укув материали баёнининг илмийлиги (жумладан, асосий тушунча, иероглифларни услубий ва илмий

жихатдан тугри ифодаланиши; курс асосига илмий гояларнинг КИМ асосида тизимли равишда сингдирилгани).

4. "Асосий шарк тили (япон тили)" укув материали баёнининг КИМ асосида тушунарлилик даражаси (КИМ мазмунини баён этишнинг талабалар укув билиш имкониятларига мос келиши; КИМ асосида яратилган иероглифларни мазмунини очиб бериш тушунарли булиши).

5. "Асосий шарк тили (япон тили)" предметининг иероглифларини КИМ асосида мантикий богланганлиги (жумладан, материални баён этишда мантикий фикрлашнинг турли усуллари - индукция, таккослаш, карама-карши куйиш, киёслаш оркали хулоса чикариш, исбот килиш каби усуллардан фойдаланиш;

6. "Асосий шарк тили (япон тили)" иероглифларнинг укув материалини КИМ асосида баён этиш усули (жумладан, ахборот технологияларининг дастурий воситаларидан фойдаланиш; укитиш самарадорлигини оширишга кумаклашувчи янги технологиялардан фойдаланиш).

7. "Асосий шарк тили (япон тили)" иероглифларни КИМ асосида технологик жараёнларнинг акс эттирилиши.

8. "Асосий шарк тили (япон тили)" иероглифларнинг асосий ва кушимча кисмларга булиниши.

9. Назарий ва амалий, савол-топшириклар хамда масалалар мазмуни.

Мавжуд укув-услубий мажмуалар хам юкорида кайд этилган мезонлар

асосида тахлил килинди. Педагогик тажриба-синов ишларини амалга ошириш учун куйидаги тажриба-синов материаллари тайёрланди:

1. Укув-услубий мажмуаларни текшириш учун талаблар мажмуи.

2. Тажриба-синовдан утказишга тааллукли асосий иероглифлар руйхати.

3. Талабалар билим, куникма ва малакаларини текширишга каратилган назорат материаллари ва уларнинг натижалари.

4. Амалий ишларни олиб боришга доир курсатмалар.

5. Педагог ва талабалар учун анкеталар.

Шунингдек, "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан яратилган КИМ ларини бахолашда давлат укув меъёрий талаблари негизида куйидаги мезонларга асосланди:

1. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан яратилган КИМ давлат таълим стандартларига мувофиклиги.

2. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанининг тасдикланган укув дастурига мослиги.

3. "Асосий шарк тили (япон тили)" фани мавзуларининг укув режадаги дарс соатига мувофиклиги.

4. Мавзулар кетма-кетлиги ва узвийлигининг таъминланганлиги.

5. "Асосий шарк тили (япон тили)" мазмунига узбек тилида укиётган талабалар билим ва куникмаларидан фойдаланилгани.

6. Мавзуларни ёритишда материалларнинг илмий жихатдан тугри ёритилганлиги.

7. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан яратилган КИМ нинг технологияси замонавийлиги ва кизикарлилиги.

8. Такдим этилган дидактик материалларнинг талабаларнинг кизикишлари, интеллектуал имкониятлари ва билим даражасига мослиги.

9. "Асосий шарк тили (япон тили)" фани амалиёт, теварак атрофдаги ходисалар, вокеалар билан богликлиги.

10. "Асосий шарк тили (япон тили)" мавзуларини узлаштириш учун яратилган КИМ етарлилиги.

11. "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан яратилган КИМ талабаларни мавзу устида мустакил ишлашга ургатишга йуналтирилганлиги мухим.

Тажриба-синовга жалб этилган Самарканд давлат чет тиллар института, Узбекистон давлат жахон тиллар университети хамда Тошкент давлат шаркшунослик университети талабаларига КИМ асосида япон тилини укитишни олиб бориш ва уз муносабатларини билдириш таклиф этилди:

"Асосий шарк тили (япон тили)" укув фани буйича яратилган КИМ

самарадорлик даражасини аниклаш ва бахолашда юкорида эътироф этилган педагогик тажриба-синов ишларини ташкил этиш методларидан фойдаланилди. Белгиланган барча ОТМлардаги таълим йуналиши 5120100 -Филология ва тилларни укитиш (япон тили) буйича таълим олаётган талабалар орасида тажриба-синов ишлари ташкиллаштирилди. ( 3.1-жадвалга каранг):

3.1-жадвал

Тажриба-синов майдонининг тавсифи

Тажриба-синов майдони Факультет номи Кафедра номи

Самарканд давлат чет тиллари институти Таржима назарияси ва амалиёти (япон тили йуналиши) Узок шарк тиллари

Тошкент давлат шаркшунослик университети Японшунослик Япон тили филологияси

Узбекистон жахон тиллари университети Филология -С С? Япон тили назарияси ва амалиёти ¡Г

3.2-жадвал

Тажр„ба-с„нОвиШЛар„н„Утка1„ш„1асиданма_ар

Комиссия аъзолари таснифи

Тажриба синов-майдони

Аъзоларнинг Ф.И.Ш.

Комиссия аъзоларининг даражалари

Тошкент давлат шаркшунослик университети

Комиссия раиси

Э.О. Матчанов

"Японшунослик" факультети декани

Комиссия аъзолари

Д.А. Абдухамидова

"Япон филологияси" кафедраси мудири

Комиссия аъзолари

М. Наджимходжаев

"Япон филологияси" кафедраси укитувчиси

Узбекистон жахон тиллари университети

Комиссия раиси

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

С.А.Зияева

"Филология" факультети декани

Комиссия аъзолари

Н.Т. Халмурзаева

"Япон тили назарияси ва амалиёти" кафедраси мудири

Самарканд давлат чет

тиллар институти

Комиссия раиси

Б.Б. Одилов

"Таржима назарияси ва амалиёти" факультети декани

Комиссия аъзолари

Х.А. Маматкулова

"Узок шарк тиллари" кафедраси мудири

Тажриба-синовни утказиш методикаси тадкикот ишининг назарий концепциясига асосан шакллантирилди ва амалга оширилди Унга биноан тадкикотнинг тажриба-синов ишида экспериментал танланма микдори тажриба бошида 300 нафар иштирокчидан иборат булди (3.3-жадвалга каранг):

3.3-жадвал

Тажриба-синов майдонлари иштирокчилари сони

Тажриба-синов майдонлари Дастлабки боскич Якуний боскич

Назорат гурухи Тажриба гурухи Назорат гурухи Тажриба гурухи

Тошкент давлат шаркшунослик университета 20 25 20 25

Самарканд давлат чет тиллари института 30 32 30 32

Узбекистан давлат жахон тиллари университет 20 23 20 23

ЖАМИ 70 80 70 80

Тажриба-синовни ташкил этиш турт боскичдан иборат булиб, улар;

ташхис ва башорат килиш (прогностик), ташкилий тайёргарлик, амалий ва умумлаштирувчи боскичлардир (3.4-жадвалга каранг):

3.4-жадвал

Тажриба-синов боскичлари тавсифи

№ Тажриба-синов ишининг боскичлари Ташкил этилган жараёнлар

1. Ташхис ва башорат килиш (прогностик) боскичи - тадкикот утказиш объектлари белгиланди; -муаммо аникланди ва мавзулар шакллантирилди; -тажриба-синов максади, илмий фарази ва вазифалари белгиланди; -тажриба-синов дастури ишлаб чикилди;

2. Ташкилий тайёргарлик боскичи -тажриба-синов майдони ва иштирокчилари таркиби аникланди; -тажриба-синов ишлари методик таъминоти ишлаб чикилди; -тажриба-синов ишлари ташкилий таъминоти ишлаб чикилди;

3. Амалий боскич -таъкидловчи, шакллантирувчи ва назорат килувчи тажриба-синов ишлари олиб борилди; -тажриба-синов ишлари гурухларда боскичма-боскич амалга оширилди;

4. Умумлаштирувчи боскич -тажриба-синов ишлари натижаси алгоритми ишлаб чикилди; -татбик этиш боскичи амалга оширилди

Taшxuc ea бaшopam цuлuш (npoгнocmuк) бocцuчuдa тaжpибa cинoв мaйдoнлapи белгилaнди. Aнкетa cУpoвнoмa yткaзиш opкaли мyaммo aниклaнди вa мaвзyлap шaкллaнтиpилди.

Taшкuлuй бocцuчдa тaжpибa-cинoв ишлapини yткaзиш жoйи, вaкти, тaжpибa-cинoв мyддaти вa укув мaтеpиaли микдopи белгилaнди xaмдa тaжpибa-cинoвдa иштиpoк этyвчилap тaнлaб oлинди. Пpoгнocтик бocкичдa aниклaнгaн мyaммo acocидa метoдик вa дидaктик тaъминoт ишлaб чикилди, яъни тaлaбaлapнинг япoн тили иеpoглифлapининг укилиш тypигa oид кyникмa вa мaлaкaлapини шaкллaнтиpишнинг aмaлий бocкичлapдa мнемoтеxникa методи вa кoмпютеp имитaциoн мoделлap acocидa мaшклap тизими, теcтлap бaнки, мезoнлap тypлapи ишлaб чикилди.

Taдкикoт дaвoмидa чет тилини укитиш метoдикacининг нaзapий (acocий) вa эмпиpик (ëpдaмчи) метoдлapидaн caмapaли фoйдaлaнилди.

Taдкикoтнинг нaзapий метoдлapидaн aдaбuëmлapнu maнцuдuй ypгaнuш мemoдu ëpдaмидa мaxaллий вa xopижий oлимлap oлиб бopгaн ишлap мaзмyни. мaкcaди, илмий фapaзи, вaзифaлapи, кyтилaдигaн нaтижaлapни бaxoлaш мезoнлapи, тaжpибa-cинoв ишлapи oбъекти, пpедмети, бocкичлapи, тaжpибa-cинoв метoдлapи вa тaшкил этилгaн метoдoлoгия вa илмий-нaзapий acocлapи Уpгaниб чикилди. Haтижaдa мacaлaнинг зaмoнaвий xoлaти вa Уpгaнилиши лoзим бyлгaн жиxaтлapи aниклaнди.

Жyмлaдaн, um;O6UÜ maжpuбaлapнu ypгaнuш мemoдu acocea ижoбий тaжpибaлapни Уpгaниш, yмyмлaштиpиш вa oммaлaштиpиш мaкcaдидa xopижий вa pеcпyбликa микëcидa тaшкил этилгaн илмий-aмaлий aнжyмaн. cеминap вa бoшкa тaдбиpлapдa pacмий мaъpyзaлap килингaн xaмдa педaгoгик xoдимлap вa aмaлиëтчи тaлaбaлap билaн мyнoзopaлap тaшкил килингaн. Шунингдек, xopижий тaжpибaгa эта булиш вa мaвжyд билимлapни pивoжлaнтиpиш мaкcaдидa илмий-тaдкфикoт юзacидaн кyздa тутилган лoйиxaлapдa фaoл иштиpoк этилди.

Илмт ^3amurn мemoдu ëpдaмидa тaбиий шapoитдa тaлaбaлapнинг иеpoглифлapни Уpгaниш кoмпетенцияcи, xapa^ra, кoбилияти вa пcиxoлoгик

жараёни кузатилди. Шу билан бирга назорат жараёнида талабаларнинг узлаштирган билимларида мавжуд камчиликлар аникланди.

Таджик этилаётган муаммо доирасида узбекистонлик талабалар учун япон тили иероглифларини укитиш жараёнида юзага келган кийинчиликлар даражаси аникланди. Япон тили иероглифларни урганишда мавжуд кийинчиликларга оид куйидаги тасниф келтирилди. (1-жадвалга каранг):

1-жадвал.

Аникланган омиллар Умумий респондентлар 300 нафар

Жавоблар сони % Микдори

Иероглифларни ёзиш усули 57 19

Иероглифларни маъноси чалкаш 52 17

Иероглифларнинг укилиш тури 88 29

График куриниши 43 14

Иероглифларнинг график куринишни адаштириш 60 ¿У 20

Анкета суровноманинг натижаси диаграмма шаклида берилди

_

£

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

■ЕВ

ш

Иероглфилар ни ёзиш усули Иероглифлар ни маъноси чалкаш Иероглифлар нинг укилиш тури График куриниши Иероглифлар нинг график куринишни адаштириш

■ Жавоблар сони 57 52 88 43 60

% Микдори 19 17 29 14 20

1.1- раем. Япон тили иероглифларни урганишда аникланган кийинчиликлар диаграммаеи

Тадкикот давомида эмпирик методларидан фойдаланилди. Барча ОТМларда анкета суровнома ва тест методлари 1-боскич талабалар орасида олиб борилди. Анкета суровнома асосида талабаларнинг

иеpoглифлapни Уpгaнишдaги фикp мyлoxaзaлapини aниклaшгa эpишилди. Taлaбaлap Уpтacидa yткaзилгaн cУpoвнoмa икки киcмдaн ибopaт булиб. дacтлaб, тaлaбaлapнинг иеpoглиф Уpгaниш дapaжacини aниклaш. иеpoглифлapни Уpгaнишдa мaвжyд ycyллapдaн фoйдaлaнишини aниклaш. иеpoглифлapнинг acocnñ уч жиxaти, яъни укилиш тypи, cемaнтикacи вa езилиш тapтибигa эътибop кapaтилиб Уpгaнилишини aниклaшдaн ибopaтбyлди. CУpoвнoмa нaтижacидa oлий тaълим мyaccacacи 1-бocкич тaлaбaлapининг япoн тили иеpoглифлapини Уpгaниш дapaжacи aниклaнди (3.1-pacмгa кapaнг):

Олий таълим муассасаларининг суровномада иштироки

100 80 60 40 20 0

50

Тошкент давлат Узбекистан Самарканд

шарк,шунослик давлатжа^он давлатчет

университети тиллари тиллар институти университети

1 Олий таълим муассасаларининг суровномада иштироки

3.1-pacM. Олий тaълим тaълим мyaccacaлapининг cypoвнoмaдaги

иштиpoки

Kейинги киcм тест методи булиб, y биp вaктнинг yзидa бутун гypyxни текшиpиш имкoнини беpди. Tеcтни бaжapиш жapaëнидa бapчa тaлaбaлapгa биp xил шapoит яpaтилди вa yлap xaжми вa мypaккaблиги б^ xил бyлгaн мaтеpиaл билaн тaъминлaнди. Tеcт 10 тa caвoлдaн тaшкил тoпгaн булиб, yлap тaлaбaлapни бaxoлaшгa тегишли бyлгaн вaзиятлap кУpинишидa тaкдим этилди. Oлингaн мaълyмoт иеpoглифлapни Уpгaнишдa тaлaбaлapнинг Узлaштиpиш кУpcaткичлapини aниклaш, нaзopaт жapaëнини тaшкил килиш вa якуний xyлocaлapни aниклaшгa ëpдaм беpди (3.2-pacмгa кapaнг):

3.2-pacM. Олий тaълим мyaccaлapининг тecтдa inii"!^!™!^

Taдкикoт дaвoмидa икки киcмдaн ибopaт тaжpибa-cинoв ишлapи дacтypи тузилди;

Taжpuбa-cuнoв uшлapuнuнг yjwyjwuü maвcuфu - yндa тaжpибa-cинoв ишлapининг тури, кyлaми вa тaжpибa-cинoв ишининг микёш ^pcara^^

Taжpuбa-cuнoв uшлapu мaзмyнu - yндa тaжpибa-cинoв ишлapини тaшкил этишнинг мeтoдoлoгияcи вa илмий нaзapий acocлapи бeлгилaнди вг тaжpибa-cинoв ишининг мaкcaди, илмий фapaзи, вaзифaлapи, кyтилaдигaн нaтижaлapни бax,oлaш мeъзoнлapи, тaжpибa-cинoв ишлapи oбъeкти, пpeдмeти, бocкичлapи, тaжpибa-cинoв мeтoдлapи вa тaжpибa-cинoв мaйдoнлapи pyйxaти бeлгилaнди.

Taжpибa-cинoв ишидa иштиpoк этгaн тaлaбaлapнинг япoн тили иepoглифлapини ypгaнишдa унинг ceмaнтикacи, Укилиш тypи вa ёзилиши тapтиби бyйичa Узлaштиpиш кypcaткичи тa^лил килинди. Toшкeнт дaвлaт шapкшyнocлик yнивepcитeти тaлaбaлapининг дacтлaбки вa якуний нaзopaтдa yчтa oмил бyйичa кaтнaшгaнлик x^ara (3.1- жaдвaлгa Kapa^):

3.1- жaдвaл

Иepoглифлapнинг ceмaнтикacи, укилиши Ba ёзилиши бyйичa тaxлил нaтижaлapи

Toшкeнт дaвлaт Дacтлaбки Дacтлaбки Якуний Якуний

шapкшyнocлик нaзopaт (20) тaжpибa (25) нaзopaт(20) тaжpибa (25)

инетитути

Иepoглифлapнинг 10 11 1 8

ceмaнтикacи

Укилиш тypи 4 6 9 11

Езилиш тapтиби 6 8 4 6

семантикаси у^илиши ёзилиши

6 8

4 1П 6 11

11 8

Дастлабки назорат(20) Дастлабки тажриба (25) Якуний назорат (20)

ёзилиши 6 8 4

■укилиши 4 6 9

■ семантикаси 10 11 7

Якуний тажриба I

11

6

8

3.3-расм. Иероглифларнинг семантикаси, укилиши ва ёзилиши буйича та^лил натижалари

Самарканд давлат чет тиллар институти талабаларининг дастлабки ва

якуний назоратда учта омил буйича катнашганлик х,олати (3.8- жадвалга

каранг):

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

* й

3.8-жадвал

Иероглифларнинг семантикаси, укилиши ва ёзилиши буйича та^лил натижалари

Самарканд давлат чет тиллар институти Дастлабки назорат (30) Дастлабки тажриба (32) Якуний назорат(30) Якуний тажриба (32)

Иероглифларнинг семантикаси 13 12 12 9

Укилиш тури 8 9 9 13

Езилиш тартиби 9 11 9 10

Самарканд давлат чет тиллар институти та^лил натижалари

■ семантикаси укилиши ■ ёзилиши 1391311129 9В0

3.4-расм. Иероглифларнинг семантикаси, укилиши ва ёзилиши буйича та^лил натижалари

y^eracTOH дaвлaт жax,oн тиллapи yнивepcитeти тaлaбaлapининг дacтлaбки вa якуний нaзopaтдa yчтa oмил бyйичa кaтнaшгaнлик xoлaти (3.9-жaдвaлгa Kapam);

3.9- жaдвaл

Иepoглифлapнинг ceмaнтикacи, укилиши Ba ёзилиши бyйичa __тйхлил нaтижaлapи__

Узбeкиcтoн дaвлaт Дacтлaбки Дacтлaбки Якуний Якуний

axon тиллapи нaзopaт (20) тaжpибa (23) нaзopaт(20) i an;]>ii6a (23)

yнивepcитeти

Иepoглифлapнинг 9 11 8 6

ceмaнтикacи

Укилиш тypи 4 5 4 9

Езилиш тapтиби 7 7 8 8

Узбекистон давлат жахон тиллари университети тахлили

Дастлабки назорат Дастлабки Якунийназорат Якунийтажриба

(20) тажриба (23) (20) (23)

3.5-pacM. Иepoглифлapнинг ceмaнтикacи, укилиши Ba ёзилиши бyйичa тaxлил н;пиж;1.||;фи

Taxдил нaтижaлapи 1-бocкич япoн тили йунглиши тaлaбaлapининг иepoглифлapни ypгaнишдa acocaн yлapнинг ceмaнтик шaклигa эътибop кapaтилиши, иepoглифлapни кoмплeкc тapздa ypгaниш, укилиш тypигa anoxia ax,aмият бepиш вa мнeмoтexник кoмпьютep имитaциoн мeтoди acocидa тaкoмиллaштиpилгaн укув дacтypи тyзишвa уни тaдкик этиш лoзимлигини Rypca^^

Ташкилий боскич (2020-2021- йиллар)да 3 та олий таълим муассасасидан тажриба-синовга жалб этилувчи респондентлар таркиби аникланиб, тажриба ишларининг асосий вазифалари шакллантирилди. Талабаларнинг укув натижаларини бахолаш мезонлари ва курсаткичлари белгиланди. 1 - боскич япон тили йуналиши талабаларини тайёрлаш тизимида урганиладиган фанлар буйича укув дастурлари мазмуни кайта куриб чикилди, зарур узгартириш ва янгиликлар киритилди, хусусан, максадлар аникланиб, режалаштирилди. "Асосий шарк тили (япон тили)" бакалавр таълим йуналишида укув предмети ишчи дастури ишлаб чикилди. Бу ишчи дастур асосида фаннинг укув-услубий мажмуаси ишлаб чикилди ва синовдан утказилди.

Тажриба-синов натижалари "Асосий шарк тили (япон тили)" фан дастури бакалавр таълим йуналишида ургатилаётган иероглифларнинг КИМ ларини таълим жараёнида куллаш самарали эканини исботлади, яъни тажриба гурухларининг курсаткичлари назорат гурухидагиларга нисбатан юкори экани маълум булди.

Тадкикотимиз давомида Олий таълим вазирлиги томонидан белгиланган тажриба-синов майдонларида урганилаётган муаммо буйича умумий маълумотга эга булиш максадида ташхис ва башорат килиш (прогностик) боскичини ташкил этдик. Ушбу боскични ташкил этишдан максад талабани диагностика объектларида муаммо даражасини аниклаш ва унинг асосида тажриба-синов илмий фарази, максад ва вазифаларини аниклаш ва методик таъминотнинг мавзуларини шакллантириш булди.

Ташхис ва башорат килиш боскичида талабаларга вазиятли тест топшириклари такдим этилди, ушбу тест натижалари талабаларнинг бахолаш компетенцияси даражасини ва мавжуд муаммоларни аниклашга ёрдам берди. Дар бир тест топшириги буйича талабанинг узлаштириш даражаси курсаткичи куйидаги формула асосида ишлаб чикилди:

N 5

К=-Х100% (31)

Буерда: N -тугри (нотугри) жавоб берган талабалар сони;

5"- тажриба-синов кесимида иштирок этган талабаларнинг

умумий сони.

Барча мезонлар буйича талабаларнинг узлаштириш даражаси курсаткичи куйидаги формула асосида ишлаб чикилди;

(3.2)

Буерда: N1+N2+.....Nn-барча мезонлар буйича тугри жавоб берган

талабалар сони;

5- тажриба-синов кесимида иштирок этган талабаларнинг

умумий сони;

V- мезонларнинг умумий сони (3.10-жадвалга каранг):

3.10-жадвал

Дастлабки тажриба-синов кесимининг натижалари

№ Топширик Талабалар сони 100 та

Тугри жавоб Нотугри жавоб

Талаба (%) Талаба (%)

1. Тог маъносини англатадиган иероглиф белгини аникланг? a) Л1 b) Ш c) * 29 17% 83 83%

2. Яма иероглифининг узбек тилида таржимасини курсатинг? a) Китоб b) Дарё c) Тог 34 20% 80 80%

3. Тог иероглифининг онёми (хитой талаффузи) 20 17% 83 83%

Укилишини топинг? a) ±У

b) ФУ

c) ЯУ

TOF иеpoглифининг кyнëми (япoн тaлaффyзи) укилишини белгилaнг?

a)

b) ъш

c) t^b

22

18%

82

82%

TOF иеpoглифи нечтa ycyлдa ëзилaди?

a) 2 ta

b) 3 ta

c) 4 ta

29

33%

б7

б7%

cF

Ун минг cyзни aнглaтaдигaн иеpoглиф белгини aниклaнг.

a) Ш

b) X

c)

Я

33

18%

82

82%

Maн иеpoглифининг узбек тилидa тapжимacини кypcaтинг.

a) Tof

b) Дapë

c) Ун минг

33

38%

б2

б2%

Ун минг иеpoглифининг oнëми укилиш тypини тoпинг.

a)

b) c)

л

ФУ

31

14%

86

86%

Ун минг иеpoглифнинг кутеми укилиш тypини белгилaнг. a) ^^

3O

27%

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

73

73%

b) ^ c) ^^

10. Ун минг иероглифи нечта усулда ёзилади? a) 31а b) 5 1а c) 2 ta 39 26% 74 74%

ЖАМИ 300 22,8% 77,2 77,2%

Олинган натижалар олий таълим муассасаларида талабаларнинг иероглифларни билиш компетенциясининг даражаси паст эканлигини исботлаб берди. Берилган вазиятли тест саволларига 300 нафар талабадан 22,8 фоизи тугри ва 77,2 фоизи нотугри жавоб берди (3.6- расмга даранг):

90.0% 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 0.0%

Дастлабки кесим натижалари

.•¡6.2%

-О4

__

22.8% п

1

Тугри жавоб

Нотугри жавоб

□ Дастлабки кесим натижалари

3.6-расм. Дастлабки тест натижалари

Олинган маълумотлар иероглифларни билиш компетенциясининг даражаси донидарсиз эканлигини курсатди. Анкета суровнома ва тест методлари ордали олинган маълумотлар урганилаётган муаммо буйича таддидот доирасида япон тили йуналиши буйича 1- босдич талабаларнинг иероглифларни билиш компетенциясини ривожлантириш буйича дидактик ва методик таъминотини ишлаб чидишни талаб дилди (3.11-жадвалга даранг):

3.11-жадвал

1-боскич талабаларининг иероглифларни билиш компетенциясини шакллантириш буйича дидактик ва методик таъминот та^лили

Тушунча Дидактик таъминот (талабалар учун) Методик таъминот (талабалар учун)

Мазмуни Япон тили иероглифларини укитишда максад ва вазифаларнинг узаро богликлиги Япон тили иероглифларини билиш компетенциясини такомиллаштириш учун КИМдан фойдаланиш

Максади Япон тили иероглифларни самарали узлаштиришда КИМдан фойдаланиш учун шарт-шароитлар яратиш педагогик фаолиятни узлуксиз такомиллаштириш

Вазифалари КИМ моделлари асосидамашклар тизими, ассесмент иероглифларнинг образли куриниши,бахолаш мезонлари КИМ фойдланиш, синовдан утказиш ва куллаш методикаси буйича таклиф ва тавсиялар бериш

Тузилиши Электрон укув дастур, мнемотехника асосида образли тасвирлар, тестлар банки курс машгулотлари, укув кулланма ва дарс ишланмалари

3.2-§. Педагогик тажриба-синов ишларини ташкил этиш ва унинг

самарадорлик натижалари <Г

Япон тилини иероглифларини ургатишда талабаларнинг иероглифларни билиш компетенцияси даражасини аниклаш ва уларнинг даре жараёнида талабаларнинг куникма ва малакаларини шакллантириш, синовдан утказиш ва КИМ методикасини такомиллаштириш максадида белгиланган ОТМларда тажриба-синов ишлари олиб борилди. Экспериментда катнашган барча талабалар япон тили иероглифларини урганишдаги мавжуд муаммоларни ва янгиликларни билишга иштиёк билдиришди. Тажриба-синов ишини олиб бориш жараёнида тадкикотнинг эмпирик методларидан анкета суровнома ва тест олинди. Анкета суровнома тажриба-синовишининг натижаларининг сифат курсаткичини аниклашга ёрдам берди. Биринчи боскичда талабаларнинг иероглифларни урганиш

жapaëни мaвжyд к;ийинчиликлap x,aKraa умумий мaълyмoт oлиш мaк;caдидa yткaзилгaн aнкeтa cypoвнoмa eттитa caвoлдaн тaшкил тoпгaн.

Aнкeтaдaги caвoллapдaн биpи иepoглифлapининг япoн тилидaги ypнини aниклaшдaн ибopaт эди. Япон mu^a кaнжu myшyнчacu мухим рол yйнaйдu деб yйлaйcuзмu? Олинган мaълyмoтлapнинг тa^лили тaлaбaлapнинг ^т^ш^нли*: дapaжacини Kypca^^ Haтижaлap к;yйидaги диaгpaммaдa кypcaтилгaн. Унта acocaн тaлaбaлapнинг 86 фoизи иepoглифлapни япoн тилини ypгaнишдa мух,им oмил дeб x,иcoблaшaди. (3.7-pacмгa ^apa^):

3.7-pacM. Иepoглифлapининг япoн тилидaги ypнини aниклaшгa oид

Haвбaтдaги caвoл Kaнжини мyкaммaл ypгaнuшдa бирон-бир ycyллapдaн фoйдaлaнacuзмu?

Иepoглифлapни ypгaнишдa биpoн-биp ycyллapдaн фoйдaлaниш x,ax^ara caвoлгa тaлaбaлapнинг 63 фoизи "билмaймaн" дeб жaвoб бepишди (3.8-pacмгa ^apa^):

Иерогпифпарнинг мухимлик даражаси

■ На, мухим 44%

■ Йук, мухим эмас 56%

тaxлил Ma^^acu

Иероглифларни урганишда усуллардан фойдалашпн буи и чат ах ли л

■Й^к,

фойдаланмайман ■ Хэ, фойдаланаман

3.8-pacM. Иepoглифлapни ypгaнишдa биpoн-биp ycyллapдaн фoйдaлaнишгa oид тa^лил

Навбатдаги caвoл Cu3 учуи шижшшг цaùcu жщamu эcдa ca^a6 цoлuш щши :ucoблaиaдu? дeгaн caвoлгa тaлaбaлapнинг 41 фoизи ёзиш тapтиби, 21 фoизи мaънocигa эътибop, дeб жaвoб бepишди. Aкcapият тaлaбaлap иepoглифлapнинг Укилиш тypигa эма^ балки ёзилиш тapтиби хдмда мaънocигa эътибop бepишлapини бeлгилaшгaн. Бу эca, уз ypнидa, иepoглифлapни ypгaниш eтapличa кoмплeкc тapздa шaклaнмaгaнлигидaн дaлoлaт бepaди (3.9-pacмгa кapaнг):

3.9-pacM. Иepoглифлapни ëддa caiviaiii дapaжacи

Haвбaтдaги caвoл яши munu uepoглuфлapuиu ypгaиuшдa уишг щùcu жщamлapuгa aлo:uдa эъmuбop 6epacu3? бунда иepoглифлapни ypгaнишдa тaлaбaлap унинг, acocan кaйcи к^мига aлox,идa эътибop бepилиши аникланган. Натижада иepoглифлapни ypгaнишдa укилиш тypигa энг кам ахдмият бepилиши аникланди (3.10 - pacмгa кapaнг):

3.10-pacM. Иepoглифлapни ypгaнишдa axaмиятли khcmh тaxлили

Haвбaтдaги caвoл яшн muлu uepoглuфлapнu ypгaнuшдa цaндaù усул caмapaлu деб yùrnaùcrn? Taлaбaлapдaн иepoглифлapни мycтaк;ил тapздa ypгaниш жapaëнидa фoйдaлaнилгaн ycyллap aникдаштиpилди. Haтижaдa, 34% фoиз тaлaбa ^и^я opxara ypгaниш ycyлидaн фoйдaлaниши aникдангaн. (3.11- pacмгa ^aparn)

Иepoглифлapни caMapa.iii ycyллapи тaxлили

■ бoFлaб ypгaниш

■ ^итя opкaли Уpгaниш

■ кглит ^ciwnap ëpдaмидa Уpгaниш

■ Бoшкa ycyлдaн фoйдaлaниш

— — ycy__

Aнкeтaдa нaвбaтдaги caвoл Яшн muu uepoглuфлapuнu ypгaнuшдa энг MypaKKa6 %ucoблaнгaн жapaëннu mamam? Уш6у caвoл тaлaбaлapгa иepoглифлapни ypгaнишдa мyaммo x,иcoблaнгaн энг мypaккaб жapaëнни кypcaтишидaн ибopaт. Haтижaлapгa Kypa, тaлaбaлapнинг 35 фoизи иepoглифлapнинг ущлиш тypини, 27 фoизи эca, иepoглифлapни тyFpи к;yллaш мypaккaб экaнлигини мaълyм щлишган. ^лган 27 фoиз вa 15 фoиз тaлaбaлap иepoглифнинг мypaккaблиги ceмaнтик вa ёзиш тapтибидa э^нлигини кypcaтди. (3.12- pacмгa ^apa^):

шшш

27% рн

100% 14% У

50% ■ ^^т 35%

Мураккабжараён тах/1или

■ иероглифларнинг укилиш тури ■ иероглифларни ёзиш тартиби ■ иероглифларни семантик жикати ■ иероглифларни тугри куялаш

3.12-pacM. Иepoглифлapни ypгaнишдa энг MypaKKa6 ^иcoблaнгaн

жapaëн

Анкетадаяион тили иероглифларини уцилиш турини урганишда цандай усулдан фойдаланасиз? деган саволга талабаларнинг япон тили иероглифларни урганишда эътиборга олинмаган усул уцилиш турига оид булиб, талабаларда ушбу жихдтга булган муносабат тахдил килинди ва 59 фоиз талаба ёзиб урганиши, 32 фоиз иероглифларнинг маъносига боглаб урганиши, 9 фоизгина эса мнемотехника асосида хикоя тузиб ёдда саклаши аникланди. Бу эса, уз навбатида, иероглифларни укилиш турини узлаштиришда мнемотехника асосида КИМдан фойдаланиб ургатиш таклифини шакллантиришга замин яратди (3.13-расмга каранг):

3.13- раем. Иероглифларнинг укилиш турига оид та^лил натижалари

Демак, "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан япон гурухларида КИМ асосида дарс жараёнини ташкил этиш укув жараёнининг самарадорлигини оширишга олиб келади.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, талабаларнинг иероглифларни урганиш муаммоси юзасидан билим даражалари етарли эмас ёхуд кизикиш даражалари паст. Х,ар иккала шароит хам таълим жараёнига салбий таъсир утказиши аник. Урганилаётган муаммонинг долзарблиги ва бу сохада талабаларнинг лексик компетенцияларини ошириш зарурати таълим сохасига узгартиришлар киритиш лозимлигини курсатади.

Тажриба-синовнинг микдор курсаткичини аниклаш максадида 10 та вазиятли тест саволлари такдим этилди. Саволлар япон тили иероглифларнинг

иероглифларнингу^илиш турига оид тах,лил натижалари

■ Ёзиб урганиш

■ иероглифларни маъно жицатдан боглаб урганиш мнемотехника асосида ^икоя тузиб урганиш

9%

укилиши, семантикаси ва ёзилиши хакида берилган.Талабаларни ечиши, тугри жавобни топишлари лозим эди. Тажриба-синов ишимизнинг бу боскичида белгиланган учта ОТМдан дастлабки назоратда 300 нафар ва якуний назоратда жами 303 нафар; таълим йуналиши 5120100 -Филология ва тилларни укитиш (япон тили), буйича таълим олиб бораётган1-боскич талабалари иштирок этди. Бу тажриба-синов ишларида талабалар икки гурухга; назорат ва тажриба-синов гурухларига ажратилди. Назорат гурухида анъанавий методика, тажриба-синов гурухида эса, таклиф килинаётган методика асосида иш олиб борилди. Тажриба-синов якунлангандан сунг унинг натижалари анъанавий таълим натижалари билан солиштирилди.

Юкорида олиб борилган статистик тахлилларга хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, тажриба гурухларида кулланилган "Асосий шарк тили" фанидан яратилган КИМ дан фойдаланишнинг тажриба-синов методикаси самарадор булиб, утказилган тажриба-синов тахлиллари уни республикамиз ва хорижий мамлакатлар олий таълим муассасаларида жорий этиш мумкинлигини тасдиклайди.

Белгиланган тажриба-синов боскичида талабаларга такдим этилган иероглифли тест топшириклари натижалари иероглифларни урганишда мавжуд кийинчилик, асосан, иероглифнинг укилиш туридаги мавжуд муаммоларни аниклашга ёрдам берди. Мазкур муаммо буйича ишлаб чикилган методик ва дидактик таъминот ёрдамида олий таълим тизимида талабаларнинг куникма ва малакаларини оширишда иероглифларнинг морфемик бирликларини мнемотехника асосида компьютер имитацион моделлар ёрдамида укитиш ва куллаш методикасини такомиллаштириш машгулотлари укув жараёнда табиий шароитда утказилди.

Умумлаштирувчи босцичда тажриба-синов ишининг натижалари алгоритми ишлаб чикилди ва самарадорлик курсаткичи аникланди. Амалга оширилган тажриба-синов ишлари давомида тажриба ва назорат гурухи талабаларининг тадкикот давомида ишлаб чикилган тест ёрдамида бахолаш компетенциясини такомиллаштирганлик даражалари тажриба-синов олди ва

j*¡

s

ta

S =

h

s

о со

2 g

H s

я

о a

a

M

s

ta

S =

H H

a

CT\

a

o\

ac a -c

M

H

£ ë

w

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

со ta

T

s

ta g

T

P: I

H

I

T3

a o\

M

I

0 s

1

о »

CT\

о о J*

a -с a

ta м

M CT\

£ T

P:

a

со T3

0

3

s

beta £

1 s a

tú *

P: I

ta

S

s

I

s

CT\

a

ë a

T3

Й ta

a

M CT\

£ I s I

a ►S о

3

s

bG-ta

a s

CT\

a

ta

s =

« о

H

со

a a a a

о a

M

с. H

ta £

I S

M

a

p

w О T3

v; X

a

ta

M

T

M H

1 a o\

M

v;

ta

M

tú о p:

4^

to

т P:

H

СО

I -i

<3\

ъ

ta

a

w

v;

o -

ta £

I

o a

tO

I

a

N p:

£ a s I -i

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

a

со T3 O

3

a e-

ta

a s

CT\

a

ta s

ta £

I

O

a

ta £

I

o a

i s h

T3

a o\

M

ъ

a

ta

s

M

ст\

£ a s I

т

-ö о

3

s

е-

ta

а s

ст\ а

ta

s =

s a

со T3 о s H со H

a

ta

M

•8

ta S

CT\

a s I

■0 о

3

s

e-

ta

a s

CT\

a

ta

s =

■0 о

3

a e-

ta

a s

CT\

a

ta s

ta £

I

M

о a ui

i

a

<<c

w

o\

со я s о H

с a

ta

ë

ta

S

p: X О

a

H s

ta ta £ a

ta £

I

о a

о

H

I

T3

a o\

M

3

•тЗ

a

ta g

s

M CT\

£ I s I

Д со H

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

H s

ta ta £ a

a a о H s

a

ta

M

•8 5

S. ст\

a s I

a

со T3 О

3

a e-

ta

a s

M

o\

£ I s I

a

со T3 О

3

a e-

ta

a s

o\ a ta s

ta £

I

о a

ui о

I

a

0

1

•ë л

P

a

ta

ta

ë

ta

M

01

a s I

T

■0

0

3

s

e-

ta

1 a 01 a ta s

ta £

I

о a

LíJ

4^

a a

H

I

T3

a 01

M ^

a

ta

M

в

а\

■ё 3

и и

Н . О

Жами Узбекистан давлат жахон тиллари университети Самарканд давлат чет тиллар институти Тошкент давлатшаркшунослик университети Таълим муассасалари

и> о о 00 ю ЧО о Синовда катнаштан талабалар сони И » и о ТЗ » н ТЗ

4 Г\ о и> Тугри жавоб берган талабалар сони

и> ^ 34,8 £ и> 34,4 Узлаштириш курсаткичи (%) X в

и> о и> 00 ю ЧО Синовда катнаштан талабалар сони Тажриба гурухи

и> ^ 00 Тугри жавоб берган уталабалар сони

49,1 49,4 54,4 50,5 Узлаштириш курсаткичи (%)

85

п

85

о\ «

я -■

N Я

ь

•^с 85

ё « N

о

^

я Я г N Я

К ¡г

п

85 -■

я

■Е

85

■а

8

8 г

85 П П 85 О

1; ^

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1; ■а

85 ^

85

о\

85 ^

85

■а я я я г

л

К

Й Щ

5

-с и

СТ\

6

§

ё й а

е

Й »

я •ё

►п

ш

N

е

й »

тoпшиpикдapи нaтижaлapи, иepoглифлapни ypгaнишдa мaвжyд кийинчиликлapни, acocaH, иepoглифнинг укилиш тypидaги мaвжyд мyaммoлapни aникдaшгa ëpдaм бepди. Maзкyp мyaммo бyйичa ишлaб чикилгaн методик вa дидaктик тaъминoт ëpдaмидa oлий тaълим тизимидa тaлaбaлapнинг кyникмa вa мaлaкaлapини oшиpишдa иеpoглифлapнинг мopфемик биpликлapини мнемoтеxникa acocидa кoмпьютеp имитaциoн мoделлap ëpдaмидa укитиш вa кУллaш метoдикacини тaкoмиллaштиpиш мaшFyлoтлapи УКУВ жapaëндa тaбиий шapoитдa yткaзилди. Aмaлгa oшиpилгaн тaжpибa-cинoв ишлapи дaвoмидa тaжpибa вa нaзopaт ^pyx^ тaлaбaлapининг тaдкикoт дaвoмидa ишлaб чикилгaн мaшкдap тизими ëpдaмидa иеpoглифлapни билишни тaкoмиллaштиpгaнлик дapaжaлapи тaжpибa-cинoв oлди вa тaжpибa якуни бyйичa нaтижaлap yмyмлaштиpилиб, бax,oлaш мезoнигa кypa кyйидaгичa бax,oлaнди.

"AMO" бax,o - иеpoглифлapнинг нaзapий вa aмaлий ax,aмиятини чyкyp вa aтpoфличa тaxдил этгaн xoraa, тaлaбaлapнинг x,ap биp кaнжидa мaвжyд укилиш тypи, cемaнтикacи вa ëзилиш тapтибини тупик xaтoлapcиз пyxтa бaжapилгaн жaвoбигa куйилди.

"Яхши" бax,o - иеpoглифлapнинг нaзapий вa aмaлий ax,aмиятини тyшyнгaн xoraa, тaлaбaлapнинг кaнжидa мaвжyд укилиш тypи, cемaнтикacи вa ëзилиш тapтибини бaъзи кaмчиликлap билaн бaжapиши ^и^бита куйилди.

"^oникapли" бax,o - иеpoглифлapнинг нaзapий вa aмaлий ax,aмиятини тyшyнгaн xoraa, тaлaбaлapни кaнжидa мaвжyд укилиш тypи, cемaнтикacи вa ëзилиш тapтибини чaлкaшликлap билaн беpигaн жaвoбигa куйилди.

"^oникapcиз" бax,o - иеpoглифлapнинг нaзapий вa aмaлий ax,aмиятини тушунган x,oлдa, тaлaбaлapнинг кaнжидa мaвжyд укилиш тypи, cемaнтикacи вa ëзилиш тapтибини бaжapa oлмaгaнлиги, беpилгaн caвoллapгa жaвoб oлинмaгaнлиги учун куйилди. Юкopидa жaдвaлдaги кypcaткичлapнинг ушбу бax,oлaш мезoнигa ^pa дacтлaбки нaтижaлapни тaкcимлaймиз (3.14-жaдвaлгa кapaнг):

3.14- жадвал

Бахолаш мезонига кура дастлабки натижаларнинг та^симланиши

Таълим муассаса-лари Назорат гурухи Тажриба гурухи

Синовда катнашган талабалар сони Аъло- 5 Яхши- 4 3 -и л §■ к и н £ 2 -з и с & к и н £ Синовда катнашган талабалар сони Аъло- 5 Яхши- 4 3 -и л §■ к и н & 2 -з и с §■ к и н &

Тошкент давлат шаркшунослик университета 50 3 10 16 21 50 4 12 18 17

Самарканд давлат чет тиллар института 55 3 8 15 21 55 4 10 17 16

Узбекистан давлат жахон тиллари университети 45 4 9 18 22 45 4 11 20 17

Жами 150 10 27 49 64 150 12 33 55 50

Ушбу натижалар статистик усуллар оркали тахлил килииди. Математик статистика усуллардан бири Фишер мезони оркали юкоридаги жадвал маълумотларига кура олинган натижалар тахдил килииди. Бунда Фишер критериясининг эмпирик кийматини хдсобловчи формуласи .

Бу ер да Р^Рз узлаштириш курсаткичлари. лар мое равишда

иазорат ва тажриба гурухидаги талабалар сони, <РкрИТ(0.05) = 1.64

Ушбу мезон асосида куйидаги статистик гипотезани илгари сурамиз. По гипотеза сифатида яъни (р3„п < <РефИТ олинган натижаларда фарк йук,

П1 гипотеза сифатида эса <рзмп < <РкрИт яъни олинган натижаларда фарк мавжуд

ва у самарадорликка эга деб оламиз.

Дастлабки танлаб олинган гурухлар ва олий таълим муассасалари талабаларининг узлаштириш курсаткичларига кура таклиф этилган мезонларга

мое равишда эмпирик кийматларни хиеоблаймиз. Дастлабки олинган натижаларга кура талабаларнинг узлаштириш куреаткичлари (фоиз хиеобида)га тухталамиз.

Тошкент давлат шаркшуноелик универеитетида назорат ва тажриба гурух,идаги узлаштириш куреаткичлари Р1=34,4%, Р2=50,5%, п1= 10,п2 = 15

га тенг, юкоридаги формула аеоеида эмпирик кийматни хиеоблаймиз

рэмп = |2аге8шл/0,344 - 2аге8шА/0,505| •

10-15 10 +15

= 0,31

Демак <рзмп = 0,31 < <ркрит (0.05 ) = 1.64 булганлиги учун По гипотезани

рад этишга аеое йук. Шунинг учун тажриба ва назорат гурухдаридаги узлаштиришлар ораеида фарк йук. Хцеоблаш ва уларнинг барча боекичлардаги натижаларини юкоридаги жадвал аеоеида куйидаги жадвалда келтириб утамиз (3.15- жадвалга каранг):

3.15- жадвал

Таълим муассасаларининг критерий хулосаси

№ Таълим муассасалари р эмп Ркрит Критерий хулосаси

1 Тошкент давлат шаркшуноелик универеитети 0,31 1,64 Н0

2 Самарканд давлат чет тиллар инетитути 0,25 1,64 Н0

3 Узбекиетон давлат жахон тиллари универеитети 0,66 1,64 Н0

Жами 1,22 1,64 Н0

Жадвал хулоеаеига кура даетлабки натижалар барча таълим муаееаеаларининг танлаб олинган йуналишларидаги талабаларнинг иероглифларни билиш даражаеи узлаштириш куреаткичлар натижаларига кура билим даражалари бир хил эканлиги етатиетик уеуллар оркали иеботланди.

Тажриба якунидаги натижаларини кайта ишлашда математик етатиетика уеулларидан фойдаланилди.

Тажриба ва назорат гурухларининг узлаштиришларини таккослаш максадида гурухларда узлаштириш бахосининг уртача киймати х - Ех'т' Деб

N

олинди. Бу ерда х; - узлаштириш курсаткичи (бахо киймати) булиб, улар 3 (куйи), 4 (урта), 5 (юкори) кийматларни кабул килади. mj- бахоларнинг такрорланишлар сони, N - тажрибада иштирок этаётган талабаларнинг сони.

Биз куйидаги математика статистик формулалардан фойдаланиб тажриба ишларини олиб бордик (3.16- жадвалга каранг):

3.16-жадвал

Математик статистик формулалар

№ Параметлар Формулалари

1. уртача кийматлар аниклаш курсаткичлари С! - .10000; сн - '10000; т X '^н х

2. стандарт хатоликлар 3т —д^ ^н —3н

3. танланма дисперция 3 2 — ^ Е т (( - х)2 1

4. укув жараёни самарадорлигини бахоловчи самарадорлик коэффициенти * & — х^ . Л V* Бу ерда Хт - тажриба гурухи бахоларининг Ан уртача арифметик киймати. Хн* - назорат гурухида узлаштириш бахоларининг уртача арифметик киймати.

5. ишонч ораликлари ат е ан е нормалла аникла Xт 1- ; Хт* 1 1- т лЩТ т т т хн !-3н; хн ' 1-3 _ н ^ н н шган четланиш ишонч эхтимоли нади. Масалан, р=0,95 деб олсак, г - н р асосида г=1,9б.

6. педагогик гипотеза Урта кийматларнинг тенглиги хакидаги н0 : ат — ан гипотезани, унга карама-карши (альтернатив) н : ат Ф ан гипотеза олинди.

7. CTbKweffr cтaтиcтикacи т хт хн ST | SH № Nh Arap т > то 95 (k ) ô^ca, H1 кaбyл килинaди, aкc xoлдa эca H g кaбyл килинaди.

8. Cтьюдeнт кpитepийcи oзoдлик f С2 о2 Л2 Sт + sh Nт NH к = l т2 h ; 2 f C2 Л2 f C2 Л2 Sт sh l nt J Д nh J Nt -1 Nh -1

Taжpибa cинoвдa кaтнaшгaн тaлaбaлapнинг юкopидaги бax,oлaш

мeзoнигa ^pa oлингaн нaтижaлapи жaдвaлдa кypcaтилгaн. (3.17- жaдвaлгa ^apam);

3.17-жaдвaл

Taжpибa якyнидa бaxoлaш мeзoнигa Kypa oлингaн нaтижaлapи

Taълим мyaccacaлapи Ha3opaT lypyxn Taw;pii6a lypyxn

Cинoвдa кaтнaшгaн тaлaбaлap coни Aълo- 5 Яхши- 4 m -и л §■ и и н o & 2 n и c & и и н o ^ Cинoвдa кaтнaшгaн тaлaбaлap coни Aълo- 5 Яхши- 4 3 -и л §■ и и н o 2 n и c §■ и и н o

Toшкeнт дaвлaт шapкшyнocлик yнивepcитeти 5G 4 12 18 17 5G 8 18 24 G

Caмapкaнд дaвлaт чeт тиллapи инcтитyги 55 4 1G 17 16 55 9 19 22 G

Узбeкиcтoн дaвлaт жaxoн тиллapи yнивepcитeти 45 4 11 2G 17 45 8 17 25 G

Жaми 15G 12 33 55 5G 15G 25 54 71 G

Haтижaлapигa ^pa cтacтиcтик x,иcoблaш ишлapини бapчa тaълим мyaccacaлapи учун yмyмлaшгaн нaтижaлap бyйичa кyйидaгичa oлиб

бopилди.Taжpибa Ba нaзopaт гypyx,лapидaги тaлaбaлapнинг ypтaчa

yзлaштиpиш киимaти.

3

X = -Упй = —(S -32 + 140 - 4+ 131-3) = — (160 + 560 + 393) = ^^ = 3,67

л_и f ' L ППП ^ ЗПЗ H', } *

riL—1 1=1

303

1113 303

Дeмaк, тaжpибaдaн oлдинги ypтaчa yзлaштиpиш тaжpибaдaн кеИинги нaтижaдaн кaттa экaн. X>Y

X,ap иккaлa тaнлaнмa учун тapкoклик кoэффициeнтини x,иcoблaш мaкcaдидa тaнлaнмa диcпepcиялap x,иcoблaнaди.

БУ нaтижaлapдaн ypтaчa квaдpaтик чeтлaнишлap тoпилaди.

Бyлap acocидa x,ap 2 тaнлaнмa учун вapиaция кypcaтгичлapи тoпилaди.

Агар статистик аломатнинг кийматдорлик даражаси а = 0,05 деб

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

олииса, у х,олда Лаплас функцияси жадвалидан статистика учун киритик нукта гкр .

Тенгликдан аникландики tkv =1,64. Бундан бах,олашнинг ишончли

четланишлари топилади.

Вт 0,64 0,64 1,04

17,4 17.4

га тенг.

Тажрибадан олдингиси эса

и

0,44

0,44

СГ

Ан= "-р = 1,64 ■ -¡= = 1,64 - 0,04

л[п

л/300

17,3

Олинган натижалардан тажрибадан кейинги х,олат учун ишончли

интервал топилади:

Я,

Я.

X " ^ — ах — X + '

3,67 - 0,06 < ах < 3,67 + 0,06 3,61 < < 3,73

Тажрибадан олдинги х,олат учун ишончли интервал

Я

Я.

уп

3,15 - 0,04 <ау< 3,15 + 0,04

3,11 <ау < 3,19

Бу геометрик тасвирда куйидагича акс этади:

Демак, х=0,05 кийматдорлик даражаси билан айтиш мумкинки, тажрибадан кейинги уртача бахо тажрибадан олдинги холатдаги баходан юкори.

Юкоридаги натижаларга асосланиб, тажриба-синов ишларининг сифат курсаткичлари хисобланади: X = 3,67 ¥ = 3,15 Ат= 0,06 Дн= 0,04

га тенг

Бундан сифат курсаткичлари:

Олинган натижалардан адабий таълим жараёнида талабаларни иншо ёзиш самарадорлиги мезони бирдан катталиги ва билиш даражасини бахолаш мезони нолдан катталигини куриш мумкин. Бундан маълум буладики, тажрибадан кейинги холат тажрибадан олдинги холатдан юкори экан. Демак, умумий урта таълим мактаблари талабалари иншо ёзиш даражасини орттиришда яхши натижаларга эришилган дейиш мумкин.

13%

X У 3,67 3,15 0,52

- ■ 100%— — = —--100--^— ■ 100 = ——

3 3 4 4 4

Утказилган тажриба-синов ишлари натижалари "Асосий шарк тили (япон тили)" иерогифларини бакалавр таълим йуналишида ишлаб чикилган КИМ ларини республика микёсида оммалаштириш мумкинлигини курсатди.

Бaкaлaвp тaълим Иyнaлишидa "АгашИ шapк тили ^oh тили)" фaни бyИичa укув дacтypлapининг тaълим-тapбиягa oид вaзифaлapини caмapaли aмaлгa oшиpишгa ^И дapaжaдa мoc келишини aниклaш вa уни ятдг тaкoмиллaштиpиш мухим мacaлaлapдaн хиcoблaнaди, Шу нукгаи нaзapдaн, мaзкyp фaн бyИичa ишчи дacтyp дaвлaт тaълим cтaндapти тaлaблapигa жaвoб беpиши зapyp.

Taжpибa-cинoв жapaëнидa КИМ лap хар б^ дapc мaвзycининг дaвлaт тaълим cтaндapтигa мocлиги, тaлaбaлap yзлaштиpишининг cифaт кypcaткичлapи, мaвзyлapapo узвиИлик, yзлyкcизлик вa тaдpижиИликнинг тaъминлaнгaнлиги хaмдa yзлaштиpилиши киИин булган иеpoглифлapни КИМ acocидa етapличa ëpитилгaнлиги хaкидa тaлaбaлapнинг фикp-мyлoхaзaлapи aниклaб бopилди хaмдa дapc жapaëнигa вa ишчи дacтypгa aИpим тyзaтишлap киpитилди.

Taжpибa-cинoв мaИдoнлapидaн oлингaн нaтижaлap илмиИ-метoдик

&

нукгаи нaзapдaн чyкyp тaхлил килинди.

Юкopидa келтиpилгaн мaълyмoтлapгa вa нaзapиИ тaхлилгa acocлaниб бугунги кyндa тaлaбaлapнинг иеpoглифлapни ypгaнишгa булган тaлaбнинг дoлзapблиги зaмoнaвиИ тaълим тизимидaги чет тилини укитиш метoдикacидaги yзгapишлapнинг нaтижacи деcaк мyбoлaFa бyлмaИди. Бугунги кун тaълим тизимидa мoдеpнизaция жapaëни тaлaбaлapнинг тaълим фaoлиятлapидa биp кaнчa yзгapишлapгa caбaб булди вa тaлaбaлapгa KyИилaдигaн тaлaблapнинг yзгapишигa oлиб келди. Бу эca, уз Уpнидa, чет тилини yзлaштиpишдa иеpoглифлapни Уpгaтиш метoдикacидa хaм янги ëндaшyвлapни тaкaзo этaди. Xyлoca килиб aИтгaндa, иеpoглифлapни хap тoмoнлaмa мyкaммaл Уpгaниш, яъни унинг укилиш тypи, cемaнтикacи вг ёзилиш тapтибигa aхaмият беpиб, кoмплекc тapздa yзлaштиpишдa кoмпьютеp имитaциoн мoделлapдaн фoИдaлaниш вa кУллaш метoдикacини тaкoмиллaштиpишгa ëpдaм беpaди. Taжpибa-cинoв нaтижaлapигa кypa, кaИтa Уткaзилгaн aнкетa cypoвнoмaлapи вa теcт нaтижaлapи тaжpибa гypyхининг кypcaткичлapи нaзopaт cинфидaн 13 фoиз юкopилигини кypcaтди.

Тажриба-синов ишларининг асосий натижаси сифатида ишлаб чикилган "Асосий шарк тили (япон тили)" фанининг иероглифларидан яратилган КИМдан фойдаланиш учун тажриба-синов майдончаси ташкил килинган ва шу асосда ишлаб чикилган имитацион моделларда фаннинг ривожланиш боскичларига мос дидактик имкониятлар (мультимедиа дарсликлар, электрон тренажёрлар, интерфаол плакат ва моделлар, ижтимоий тармок ресурслари)дан фойдаланиш назарда тутилди. Такдим этилган методикани тажриба-синовдан утказиш жараёнида аникланган маълумотлар математик-статистик тахдил килинди. Олинган натижалардан укитиш самарадорлигини бахолаш курсаткичи бирдан катталиги ва билиш даражасини бахолаш нолдан катталиги, яъни тажриба гурухидаги узлаштириш даражаси назорат гурухидаги узлаштириш даражасидан юкори эканлиги маълум булди. Демак, тавсия этилаётган "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан укув дастурига доир тажриба-синов ишлари натижалари самарали ва ишончли эканлиги аникланди.

Юкорида келтирилган маълумотларга ва назарий тахлилга асосланиб бугунги кунда талабаларнинг иероглифларни урганишга булган талабнинг долзарблиги замонавий таълим тизимидаги чет тилини укитиш методикасидаги узгаришларнинг натижаси дейиш мумкин. Бугунги кун таълим тизимида модернизация жараёни талабаларнинг таълим фаолиятларида бир канча узгаришларга сабаб булди ва уларда куйиладиган талабларнинг узгаришига олиб келди. Бу эса, уз урнида, чет тилини узлаштиришда иероглифларни ургатиш методикасида хам янги ёндашувларни таказо этади.

Тажриба-синов ишларининг асосий натижаси сифатида ишлаб чикилган "Асосий шарк тили (япон тили)" фанининг иероглифларидан яратилган КИМ фойдаланиш учун тажриба-синов майдончаси ташкил килинган ва шу асосда ишлаб чикилган имитацион моделларда фаннинг ривожланиш боскичларига мос дидактик имкониятлар (мультимедиа дарсликлар, электрон тренажёрлар, интерфаол плакат ва моделлар, ижтимоий тармок ресурслари, виртуал

лабораториялар)дан фойдаланиш назарда тутилди. Такдим этилган методикани тажриба-синовдан утказиш жараёнида аникланган маълумотлар математик-статистик тахлил килинди. Олинган натижалардан укитиш самарадорлигини бахолаш курсаткичи бирдан катталиги ва билиш даражасини бахолаш нолдан катталиги, яъни, тажриба гурухидаги узлаштириш даражаси назорат гурухидаги узлаштириш даражасидан юкори эканлиги маълум булди. Демак, тавсия этилаётган "Асосий шарк тили (япон тили)" фанидан укув дастурига доир тажриба-синов ишлари натижалари самарали ва ишончли эканлиги аникланди.

Л*

о

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, япон тили дунё тиллари орасида мураккаб тиллардан бири булганлиги боис, ундаги иероглифларнинг маъносини методика асосида билим, малака ва куникмаларини такомиллаштиришнинг яхлит тизими тузилиши кераклиги аникланди. Япон тилини укитишда мнемотехник схема асосида компьютер технологияларидан фойдаланиб иероглифларни образлар куринишида тасвирлаш педагогика сохасига оид муаммо эканлиги асосланган. Япон тилини компьютер имитацион технологиялардан фойдаланиб укитиш борасида олиб борилган хорижий ва махаллий илмий-тадкикотлар тахлил килинди. Шуни таъкидлаш жоизки, ишлаб чикилган ишланмалар иероглифларнинг укилиш турига айнан морфемик бирликларни бошлангич даражада узлаштирилишига эътибор берилмаган ва тадкик этилмаган.

Япон иероглифларнинг укитишда мавжуд морфемик бирликларни образли тарзда хикоя асосида миллий контекстда ишлаб чикиш ва компьютер имитацион модел оркали талабага такдим этиш оркали укув жараёнини кулай ва самарали ташкил килиш амалий жихатдан асосланган. Шу оркали малакали кадрлар тайёрлашда мухим омил хисобланган таълим сифатини ва самарадорлигини ошириш, олий таълим муассасаларида булажак мутахассисларни билим, малака ва куникма хосил килиш жараёнида мустакил таълим мазмунини ишлаб чикиш ва педагогик изланишлар олиб бориш долзарб.

1. Япон тилидаги оддий, бир ва ундан ортик укилиш турига эга булган иероглифлар учун .^Н) 13 та, урта мураккаб, икки ва ундан ортик укилиш турига эга булган иероглифлар учун

8 та ва мураккаб уч ва ундан ортик иероглифлар учун Т^^ В) 7 та компьютер имитацион моделлар ишлаб чикилди.

2. Япон тили йуналиши талабаларининг иероглифларни ёзиш ва укиш куникмаларини ривожлантириш жараёни компьютер имитацион моделлари

(БНраСНр уа Slideshow арр$1аг1) ёрдамида дидактик (медиа таълим, медиа хостинг воситаларидан фойдаланиб талабаларга япон тили иероглифлари лексикасига оид белги ёки сузга боглик бирликларни масофадан туриб ургатишни ташкиллаштириш) тамойилларга устиворлик бериш асосида аниклаштирилди.

Япон тилида хар бир иероглиф икки ва ундан ортик укилиш турига эга. Бу тилда иероглифлардаги мавжуд морфемик бирликларни эсда саклаш ва амалда куллаш мураккаб хисобланади. Мнемотехника усули ёрдамида хар бир иероглифнинг мантикий шакл тизимини ёритиш ва ундаги мавжуд морфемик бирликларни узбек тили талаффузига ухшаш суз билан уйгунлашган холда маъноли гап ясаш оркали тушунтириб бериш учун компьютер имитацион моделлари ишлаб чикилди. Япон тили буйича амалий куникмаларни компьютер моделлари ёрдамида ривожлантиришга, касбий-методик тайёргарлигини оширишга каратилган укитувчилар малакасини ошириш тизими укув дастурига медиа таълим, медиахостинг воситаларини киритиш, талабалар фаолиятида ижодий мазмундаги имитацион моделларни яратиш асосида такомиллаштирилди.

ФOЙДAЛAHИЛГAH AДAБИËTЛAP PУЙXATИ

I. Hopмaтив-xyкyкий xy^^araap Ba мeтoдoлoгик axaмиятгa мoлик

Haiiip.iap

1. Узбекистан Pеcпyбликacининг Koнcтитyтцияcи. -Toшкент, Узбекистан, 2014.-76 б.

2. Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Baзиpлap Maxдaмacининг 2013-йил 8-мaйдaги 'y^yrero тaълим тизимининг чет тиллap бyйичa дaвлaт тaълим cтaндapтини тacдиклaш тyFpиcидa"ги BMK;-124-coн K^apopn

3. Mиpзиëев Ш.M. Япoниянинг бoш вaзиpи Cиндзo Абэ жaнoби oлийлapигa //Хглк cyзи, 2017 йил 27 янвapь.-№20 (6684)-coн.

4. Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Пpезидентининг 2017 йил 7 февpaлдaги "Узбекистан Pеcпyбликacини янaдa pивoжлaнтиpиш бyйичa Xapararaap cтpaтегияcи тyFpиcидa"ги ПФ-4947-coн Фapмoни.

5. Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Пpезидентининг 2017 йил 20 aпpелдaги "Олий тaълим тизимини янaдa pивoжлaнтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПФ-2909-шн Фapмoни.

6. Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Baзиpлap Max,кaмacининг 2017 йил 11 aвгycтдaги "Taълим мyaccacaлapидa чет тиллapини укитишнинг cифaтини янaдa тaкoмиллaштиpиш чopa тaдбиpлapи" тyFpиcидaги BMK;-610-coн K^apopn

7. Шaвкaт Mиpзиëев. Mиллий тapaккиëт йулимизни ^таият билaи дaвoм эттиpиб, янги бocкичгa кyтapaмиз. 1-тoм. -T.: Узбекиcтoн HMИУ, 2018 . - 501 б.

8. Узбекистан Pеcпyбликacи Пpезидентининг 2019 йил 8 oктябpдaги "Узбекистан Pеcпyбликacи oлий тaълим тизимини 2030 йилгaчa pивoжлaнтиpиш кoнцепцияcи" ПФ-5847-coн Фapмoни.

9. Узбекистан Pеcпyбликacи Пpезидентининг 2020 йил 16 aпpелдaги "Шapкшyиocлик cox,acидa кaдpлap тaйëpлaш тизимини тyбдaи тaкoмиллaштиpиш вa илмий caлox,иятни oшиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПK-4680-coн K^apopn

10. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 29 октябрдаги "Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-6097-сон Фармони.

11. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 майдаги "Узбекистон Республикасида хорижий тилларни урганишни оммалаштириш фаолиятини сифат жихатдан янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-5117-сон Карори.

12. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 19 майдаги "Хорижий тилларни урганишни оммалаштиришни самарали ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ВМ^-312-сон Карори.

II. Монография, илмий макола, патент, илмий тупламлар

13. Александр С. Кандзи Ландия: (Обучающие игры и тексты). Книга -1. - Лисичанск: Изд-во Исток, 2013. - 405 с.

14. Ахмедова Л.Т. Теория и практика обучения профессиональной русской речи студентов-филологов. -Т.: Фан ва технология, 2013. -200 с.

15. Войтишек Е.Э. Место интеллектуальных карточных игр в традиционной духовной культуре Японии. Автореф. дисс. ..д-ра исторических наук.-Новосибирск, 2002. -38 с.

16. Воробьёва Г. Сказки об иероглифах. Часть.1. ОсОО Лакпринт, 2007. -182 с.

17. Воробьева Г. Анализ структуры иероглифов и его использование в преподавании // Материалы научно-методической конференции "Японскый язык в вузе: актуальные проблемы преподавания". Выпуск 18.- М., Издательство "Ключ-С", 2018. - С. 39-48.

18. Воробьев В., Воробьева Г. О разработке электронного учебника по иероглифике для начинающих // Материалы научно-методической конференции "Японскый язык в вузе: актуальные проблемы преподавания". Выпуск 4. - М., издательство "Ключ-С", 2020.-С.75-86.

19. Вуль В.А. Электронные издания. Мультимедиа и ее роль в современных информационных технологиях. Учебник. Московский государственный университет печати. -Санкт-Петербург: БХВ-Петербург, 2002. -560 с.

20. Джуманова Д.Р. Фонологическая модель слова в условиях языкового контактирования. Дис. ... докт. фил.наук. -Т., 2016. -266 с.

21. Зеленяк Д. А., Мисник А. А. Секреты мнемотехники метод сжатия информации. - М.: «Юный ученный», 2019. -201 с.

22. Зиганов М.А. Мнемотехника. Запоминание на основе визуального мышления. - Москва: Наука, Школа рационального чтения, 2000. -170 с.

23. Кадзуаки Судо. Японская письменность от истоков до наших дней: - Москва: АСТ, Восток-Запад, 2006. -139 с.

24. Калиш Е. Е. Использование принципов педагогической мнемотехники в преподавании иностранного языка // Baikal Research Journal. № 1- 2017.- Т.,— DOI: 10.17150/2411-6262.2017.8(1). P.19.

25. Катышев П. А., Мартемьянов Е.А. Использование мнемотехнических приёмов при запоминании китайских иероглифов: учебное пособие. -Томск: Москва: 2016.-120 с.

26. Карпека Д.А. Грамматика японского языка.-Санкт-Петербург: Восточный-экспресс, 2018. -573 с.

27. Лапидус Б.А. Проблемы содержания обучения языку в языковом вузе. Учеб. Пос. - Москва: Высшая школа, 1986.-144 с.

28. Маевский Е.В. Графическая стилистика японского языка. - М.: Муравей-Гайд, -2010. - 116 с.

29. Маюми С. Метод активного изучения «карта кандзи» как преодоление пассивного изучения // Ассоциация преподавателей японского языка Кыргызкой Республики. № 2. 2018- -С.1-14.

30. Маюми С. С какого времени следует изучать морфемики в качестве стратегии изучения иероглифов// Ассоциация преподавателей японского языка Кыргызкой Республики. № 4. 2020-С.40-50.

31. Паюсова Н.Г. Методика обучения иероглифике: Дис.канд.фил.наук. - Москва., 1954. - 241 с.

32. Резаненко В.Ф. Семантическая структура иероглифической письменности. - Киев: КГУ, 2002. -132 с.

33. Радислав П.М. Применение Информационных технологий в обучении иностранным языкам и культуре. - Москва: Вестник ТГУ, 2012.217 с.

34. Санакулов У. Фонографик ёзувлар ва уларнинг шаклланиш тарихи.-Самарканд: СамДУ, 2017. -87 б.

35. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. - Тошкент: УМЭ, 2008. - 318 б.

36. Сергееев А.Г., Немонтов В.А., Баландина В.В. Введение в электронное обучение// Монография.- Владимир: Изд-во ВлГУ, 2012. - 182 с.

37. Сиземина А.Е. Методика развития лексической компетенции студентов лингвистического вуза на основе формирования мотивационной базы обучения: Дис. ...канд.пед.наук. - Нижний Новгоро., 2009. - 150 с.

38. Стрижак У.П. Система обучения иероглифической письменности (японский язык): Автореф.дис.. .д-ра пед.наук.- Москва, 2005. - 32 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

39. Сыромятников Н.А. Классический японский язык: - М.: Восточная Литература РАН, 2002.-40 с.

40. Стаут, Тимоти Г. Японские иероглифы для начинающих / Т. Г. Стаут, К. Хаконэ; пер. с англ. Н. В. Надёжкиной. - Москва: Издательство АСТ, 2019. - 320 с.: ил. - (Школа японского языка).

41. Тихоненко М.А., ЛазининаЕ.В. Мнемоникав рамках иностранного (английского) языка: Перспективы Науки и Образования. - Москва, 2018. -186 с.

42. Ушаков Д.Н. Тольковый словарь русского языка. -Москва: Альта-Принт, 2005. -1216 с.

43. Френсис И. Искусство памяти: Интернет-школа мнемотехники . -Москва, 2002. //Mnemotexnika.narod.ru

44. Frellesvig B. A History of the Japanese Language. Cambridge, U.K.: -Cambridge University Press. 2010. pp 436. // doi.org/10.1017/CBO9780511778322

45. HamakawaY. : The Japan Foundation., Japanese language center, -Tokyo: 2010. - 250p.

46. Ito H., Ishi Y., Maeda S., Yamashita M. Making of Kanji Animation for One's Enjoyment//Journal Japanese language Education Methods, - № 22 (3), -P.30-31.

47. Ikeda Y. A case study on non-kanji learners' view of kanji: E-collections Repository of Open access Scholarly. - Ibaraki, Japan, - 2007. - P.40.

48. Jalolov J.J. Chet tili o'qitish metodkasi: chet tili oily oquv yurtlari talabalari uchun darslik. - Toshkent: O'qituvchi, 2012.- 432 b.

49. Kaiser Stefan. Approaches to Kanji Learning (3): mnemonics-based approaches / University of Tsukuba International Student Center. 1999-02-20. -P.29-43. http://hdl.handle.net/2241/11173

50. Kaiser S. Teaching Methods and Teaching Materials Approaches to Kanji Learning: Tsukuba University International Student Japanese Education Center, Tulips Repository. - Tokyo, 1999. -P.110.

51. Lin N., Kajita Sh., Mase K.Collaborative story-based kanji learning using an augmented tabletop system JALTCALL, 2009. -P.44.

52. Lin, N., Kajita, S., Mase, K.

CALL // The JALT

CALL Journal, 5(1 & 2), 25-44. https://doi.org/10.29140/jaltcall.v3n1-2.34

53. Mayer, Robert, KoMntroTepHaa Moment o6yneHHfl c H3MeHaro^HMca K03^^HUHeHT0M 3a6tiBaHHfl (December 10, 2013). InternationalJournalof Open Information Technologies, Vol 2, No 1, 2014, pp. 12-16. , Available at SSRN https://ssrn.com/abstract=2377899

54. Mei-Yan Lu, James M. Webb, David J. Krus and Laura S. Fox Using Order Analytic Instructional Hierarchies Of Mnemonics to Facilitate Learning Chinese and Japanese Kanji Characters// The Journal of Experimental

Education Vol. 67, No. 4 (Summer, 1999), pp. 293-311. https://doi.org/10.1080/00220979909598485

55. Nur Alifah MD Yunus rfftl^^^Tfcl??!^

- 2016. -Р.110-120.

56. Oomori M. 7 ollV У—Х2 Ш^ёШЮ^^Ш: - Tokyo: Alc Press Inc, 2013. -150p.

57. Rasiban L.V. Understanding The Basic of Kanji's Meaning through Mnemonic Method Learning.- ASSEHR, 2017. - P.22-29.

58. Suzuki M., Satoshil. Kanj ipattern recognition for beginner Japanese learners: Hokkaido University Collection of Scholarlyan Academic Papers: HUSCAP. - Hokkaido, 1999. -113р.

59. Tomizawa S., Matsumoto K., Endo M. Effective Chinese and Japanese Character Instruction Using an Etymological CALL Approach: MultiTasks, Multi Skills, Multi Connections. - Arkansas, 2013. - 71р.

60. Shinjo A. Computer-assisted Japanese language education: - Osaka University Knowledge Archive, - 2011. -Р.42.

61. li^iL&T^^^^a

ЙДЙ^, ШТ^д // Journal Japanese language Education Methods, 2016 Volume 22 Issue 3 Pages 30-31.https://doi.org/10.19022/jlem.22.3 30

III. Фойдаланилган бошка адабиётлар

62. Альпатов В.М. Язык и общество.-М.: Муравей, 2003.-208 с.

63. Амирова Т.А. Функциональная взаимосвязь письменного и звукого языка. - М.: Наука,1985.-192 с.

64. Бакиева Г.Х. Узбекский язык для стран СНГ.-Москва: МГЛУ, 2012.- 120 с.

65. Головнин И.В. Грамматика современного японского языка. Наука. -М.: Изд-во Московского университета, 1986. -320 с.

66. Миролюбов А.А. Сознательно-сопоставительный метод обучения иностранным языкам. М.: МГЛУ, 1991. - 69 с.

67. Назарова С. Хитой тилига укитишда талабаларнинг чет тили лексик компетенциясини такомиллаштириш. Автореф. ... канд. пед. наук. - Т.: 2018.-43 б.

68. Санакулов У. Кадимги ёзувлар ва эски узбек алифбоси. - Т.: Фан, 1990. -160б.

69. Саттаров Т.К. Формирование профессиональных умений будущего учителя иностранного языка на практических занятиях по специальности (на материале английского языка): Автореф.дис...д-ра пед.наук.-Ташкент, 2000. -32 с.

70. Старостин,С.А. Алтайская проблема и происхождение японского языка.-Москва: Наука, 1991. -190с.

71. Таджиев Д.Б. Муаллифлик технологиялари.-Т.: Молия, 2019.-188 б.

72. Талышханов А.И. Путь бесхвостой птички, или эффективный метод запоминания знаков японской письменности. - М.: Филоматик, 2003. -526с.

73. Умарова, М. Поддержка изучения иероглифов на начальном уровне: о занятиях по преподавателя Дона и об учебных материалах. // Ассоциация преподавателей японского языка Кыргызкой Республики. 2020. № 4.-С.110-113.

74. Ушаков Д.Н. Тольковый словарь русского языка. -Москва: Альта-Принт, 2005. -1216 с.

75. Чориев М. Инглиз тили лексикасини укитишнинг лингводидактик асослари. - Карши, 2004. -124 б.

76. Шамов А.Н. Методика обучения лексической стороне иноязычной речи, для изучающих немецкий язык. - Нижний Новгород: НГЛУ, 2011. -119 с.

77. Alprin S. Teaching kanji with components: Using an element-based approach in class. Retrieved October 26, 2008, http://www.sabotenweb.com/bookmarks/about/scott.html

78. Basic Kanji Book. Vol. 1-2. Bojinsha, 1990. -315p.

79. Eri Banno, Yoko Ikeda and so on Kanji look and learn: 512 kanji ith illustrations and mnemonic hints.-Tokyo: The Japan Times Ltd, 2009.-270p.

80. Heisig J. W. Remembering Simplified Hanzi Book 1: How Not to Forget the Meaning and Writing of Chinese Characters. - Honolul: 2009. -170 p.

81. Haruna M., Ohta Y. Kanji for beginners. -Morimoto: 2000. - 155p.

82. Hitosugi, C. I., & Day, R. R. (2004). Extensive reading in Japanese. Reading in a Foreign Language, 16(1). Retrieved June 18, 2007 from http://nflrc.hawaii.edu/rfl/ April2004/hitosugi/hitosugi.html.

83. Houser, C., Yokoi, S., & Yasusa, T. (2002). Computer assistance for reading and writing Japanese as a foreign language. CALICO Journal, 19(3), 541549.

84. Hothorn, T., & Hornik, K. (2006). Exact Rank Tests: Exact distributions for rank and permutation tests. R package version 0.8-15.

85. Hsu, H.-M., & Gao, L. (2002). Computer-mediated materials for Chinese character learning. CALICO Journal, 19(3), 533-536.

86. Haruka M., Ohta Y., Takigami. Kanji for Beginners 300. Kurosio Pub. 2008.- 344 p http s://storykanj i. jimdo. com/

87. Joyce, T. Two-kanji compound words in the Japanese mental lexicon. Retrieved June 18, 2007 from

http://www.valdes.titech.ac.jp/~terry/2kcw.html.

88. Jin Q. Intelligent learning system and advancements in computer-aided instruction. Waseda University, Japan: Information Science Reference. 2012.

89. Kawaguchi T. Inputting Japanese from the Keyboard//Journal of Information Processing. 1990.-Vol.13, №1. -P.10-14.

90. Komori, S., & Zimmerman, E. A critique of web-based kanji learning programs for autonomous learners: Suggestions for improvement of WWKanji. Computer Assisted Language Learning, 14(1), 2001. -P.43-67.

91. Kondo-Brown, K. Affective variables and Japanese L2 reading ability. Readingin a Foreign Language, 75(1). Retrieved June 18, 2007 from http://nflrc.hawaii.edu/ rfl/ April2006/kondobrown/kondobrown.html.

92. Kuo, M. A., & Hooper, S. The effects of visual and verbal coding mnemonics on learning Chinese characters in computer-based instruction. Educational Technology Research and Development, 52(3), 2004. -P.23-38.

93. Kitao N., Hatta T., Ishida M., Babazono Y., Kondo Y. Concreteness hieroglyphicity and familiarity of Kanji. The Japanese Journal of Psychology, 48.1999. -P.105-111

94. Kubawara Y. Imagery values of shape of Kanji. Bulletin of the Department of Teaching Japanese as a Second Language, Hiroshima University,8.1998. -P 59-76

95. Kubawara Y. Effect of imagery mediation strategy on learning Kanji: Paired-associate learning of Kanji and English word. The Japanese Journal of Educational Psychology, 48. 2000. -P 389-399.

96. Li, X. Hypercharacters: A pilot study in computerized learning of Chinese characters. CALICO Journal, 74(1), -P 77-94

97. Lin N., Kajita S., Mase K. Mobile user behavior and attitudes during story-based kanji learning. The JALTCALL Journal, 4(1), 2008. -P. 3-18

98. Lin N., Kajita S., Mase K. An audio-based approach to mobile learning of Japanese kanji characters. In MLearn Book of Abstarcts 5th Word conference on Mobile learning. Banff: Athabasca University, 2006. -P.107-108

99. Lin N., Kajita., Mase K. A Multi-Modal Mobile Device for Learning Japanese Kanji Characters through Mnemonic Stories. In Proceedings of the 9th International Conference on Multimodal Interfaces, Nagoya, Japan, November 2007. -P.335-338

100. Matsubara S. Studies of kanji introduction methods for non-kanji Japanese language learners through eye movement//Sekai-no nihongo kyo:iku, 7, 1995. -P. 48-51.

101. Mayer R., Anderson R.B. The instructional animation: helping students build connections between words and pictures in multimedia learning. Journalof Educational Psychology,84(4), 1994. -P 444-452

102. Matsunaga, S. (2003). Effects of mnemonics on immediate and delayed recalls of hiragana by learners of Japanese as a foreign language. Japanese Language Education around the Globe,13, -P 19-40.

103. Mori, Y., Sato, K., & Shimizu, H. (2007). Japanese language students' perceptions on kanji learning and their relationship to novel kanji word learning ability. Language Learning, 57(1), -P .57-85.

104. Matsumi N., Morikawa K., Kubawara Y. Effects of keyword method on memory of words in second language. Bulletin of the Department of Teaching Japanese as a Second Language, Hiroshima University. 8. 1998. -P .107-114

105. Noguchi M. Component analysis of kanji for learners from non-kanji using countries// Sekai-no nihongo kyo:iku, 10. 1995. -P. 32-41.

106. Okita Y. Kanji Learning Strategies and Verbal and Visual Learning Style Preferences. Honolulu, University of Hawaii, 1996. -P105

107. Okita Y. Kanji learning strategies and student beliefs on Kanji learning. Japanese-Language Educational around the Globe, 5. 1995. -P.105-123 (In japanese)

108. Richmond S. A re-evaluation of kanji textbooks for learners of Japanese as a second language. Journal of the Faculty of Economics, KGU. 15. 2005.-P. 43-71.

109. Rose, H. L2 learners' attitude toward and use of mnemonic strategies when learning Japanese kanji. The Modern Language Journal, 97,4,2013.

DQI:10.1111/j.1540-4781.2013.12040.x

110. Rieber, L.P. Animation, incidental learning and continuing motivation. Journal of Educational Psychology, 83(3), -P.318-28

111. Sabine K.

6, 2014. -P.68-74

112. Sadatoshi, T. Effective Chinese and Japanese Character Instruction Using Etymological CALL Approach // MultiTasks, MultiSkills, MultiConecctions.2013.-P.72-86.

113. Shimizu H., Green K. Japanese language educators' strategies for and attitudes towards teaching kanji. The Modern Language Journal, 86(2), 2002. -P.

114. The Japan Foundation Teaching Japanese Series 3.,Teaching Characters and vocabulary.: The Japan Foundation, 2008. // https://www.ipf.go.ip/e/

115. The Japan Foundation., Marugoto: Japanese Language and Culture Starter A1.: Sanshusa Publishing Co., Ltd, 2013

116. https://www.iica.go.ip/index.html

117. https://www.ipf.go.ip/e/

227-241

itprtop ru/index.html

120. https://www.lex.uz;

121. http://library.ziyonet.uz/

МУНДАРИЖА

КИРИШ...................................................................................................................3

I БОБ. ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ ^ИКОЯЛАР (МНЕМОТЕХНИКА) АСОСИДА КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ УЦИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МЕТОДИК АСОСЛАРИ....................................................................................8

1.1-§. Япон тили иероглифларининг идеографик ёзув билан муносабати ва шаклланиш даври

1.2-§. Япон тили иероглифларининг укитилиш усуллари ва ривожланиш тенденциялари

1.3-§. Япон тили иероглифларини мнемотехника асосида компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб укитишнинг узига хос хусусиятлари. Биринчи боб буйича хулосалар

II БОБ. КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ, МНЕМОТЕХНИКА АСОСИДА ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ УЦИТИШ МЕТОДИКАСИ.....................................49

2.1-§. Оддий бир ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларни компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб, мнемотехника асосида укитиш методикаси

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2.2-§. Уртача мураккаб икки ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларни компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб, мнемотехника асосида укитиш методикаси

2.3-§. Мураккаб В уч ва ундан ортик укилиш турига эга иероглифларни компьютер имитацион моделлардан фойдаланиб мнемотехника асосида укитиш методикаси

2.4-§ Компьютер имитацион моделлар ёрдамида иероглифларни медиа таълим асосида укитиш

Иккинчи боб буйича хулосалар

III БОБ. ЯПОН ТИЛИ ИЕРОГЛИФЛАРИНИ КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ, МНЕМОТЕХНИКА АСОСИДА УЦИТИШГА ЙУНАЛТИРИЛГАН ТАЖРИБА-СИНОВ НАТИЖАЛАРИ...........................................................92

3.1-§. Япон тили иероглифларини у^итиш буйича утказилган тажрибавий машгулотлар

3.2-§. Педагогик тажриба-синов ишини ташкил этилиши ва унинг самарадорлик натижалари

Учинчи боб буйича хулосалар

Хулоса ва таклифлар........................................................................................129

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ......................................131

а

о-

о

I want morebooks!

Buy your books fast and straightforward online - at one of world's fastest growing online book stores! Environmentally sound due to Print-on-Demand technologies.

Buy your books online at

www.morebooks.shop

Kaufen Sie Ihre Bücher schnell und unkompliziert online - auf einer der am schnellsten wachsenden Buchhandelsplattformen weltweit! Dank Print-On-Demand umwelt- und ressourcenschonend produzi ert.

Bücher schneller online kaufen

www.morebooks.shop

о-

о

о-

о

о-

о

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.