Научная статья на тему 'ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВР РУҲИ ВА АҲОЛИ МЕНТАЛИТЕТИ ЎЗГАРИШЛАРИ ДИНАМИКАСИ'

ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВР РУҲИ ВА АҲОЛИ МЕНТАЛИТЕТИ ЎЗГАРИШЛАРИ ДИНАМИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

72
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юксалиш даври / давр руҳи / менталитет / тафаккур тарзи / феъл-атвор / иқтисодий фаолият / қадриятлар / барқарорлик / period of rise / spirit of the period / mentality / way of thinking / behavior / economic activity / values / stability

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Раушана Курбанбаевна Курбаниязова

Ушбу мақолада Янгиланаѐтган Ўзбекистонда давр руҳига ҳамоҳанг аҳоли менталитетининг ўзгариб бориши, жамият онгу ва тафаккури мазмунида, инсонларнинг феъл-атворида, саъй-ҳаракатларида янги қадриятлар қарор топаѐтгани, ҳаѐтга муносабатлар тизими ўзгараѐтганлиги ѐритиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DYNAMICS OF CHANGES IN THE POPULATION'S MENTALITY AND THE SPIRIT OF THE PERIOD IN THE RENEWING UZBEKISTAN

In this article, the changes in the mentality of the population in harmony with the spirit of the period in Uzbekistan, the content of the consciousness and thinking of society, the decision-making of new values in the life and efforts of people, the changing of the system of attitudes to life are highlighted

Текст научной работы на тему «ЯНГИЛАНАЁТГАН ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВР РУҲИ ВА АҲОЛИ МЕНТАЛИТЕТИ ЎЗГАРИШЛАРИ ДИНАМИКАСИ»

ЯНГИЛАНАЁТГАН УЗБЕКИСТОНДА ДАВР РУХИ ВА АХОЛИ МЕНТАЛИТЕТИ УЗГАРИШЛАРИ ДИНАМИКАСИ

Раушана Курбанбаевна Курбаниязова

Тошкент тиббиёт академиясининг Урганч филиали "Ижтимоий фанлар" кафедраси катта укитувчиси, фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори

r.kurbaniyazova57@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Янгиланаётган Узбекистонда давр рухига хамоханг ахоли менталитетининг узгариб бориши, жамият онгу ва тафаккури мазмунида, инсонларнинг феъл-атворида, саъй-харакатларида янги кадриятлар карор топаётгани, хаётга муносабатлар тизими узгараётганлиги ёритиб берилган.

Калит сузлар: юксалиш даври, давр рухи, менталитет, тафаккур тарзи, феъл-атвор, иктисодий фаолият, кадриятлар, баркарорлик

THE DYNAMICS OF CHANGES IN THE POPULATION'S MENTALITY AND THE SPIRIT OF THE PERIOD IN THE RENEWING UZBEKISTAN

Raushana Kurbanbayevna Kurbaniyazova

Doctor of Philosophy on Philosophical Science, senior teacher of the Department of "Social Sciences" Urgench branch of Tashkent Medical Academy

r.kurbaniyazova57@mail.ru

ABSTRACT

In this article, the changes in the mentality of the population in harmony with the spirit of the period in Uzbekistan, the content of the consciousness and thinking of society, the decision-making of new values in the life and efforts of people, the changing of the system of attitudes to life are highlighted.

Keywords: period of rise, spirit of the period, mentality, way of thinking, behavior, economic activity, values, stability

КИРИШ

Узбекистоннинг истиклол даври жараёнларини урганиш, уни илмий-назарий мушохада килиш, вокеликни англашдан бошланади. Бу масала эса ижтимоий онг, халк табиати, орзу-уйлари, интилишлари, маслак ва

эътикодларидаги узгаришлар жараёнлари билан узвий боглик; Шу нуктаи назардан Караганда жамиятда ахоли менталитетини узгартирмасдан туриб ислохотлар мохиятини англаш ва самарадорлигини ошириш мумкин эмас.

Жамият хаётининг барча жабхаларида таркибий узгаришлар юз бераётган, Узбекистоннинг юксалиш сари ривожланиши жараёнида давр рухига хамоханг ахоли менталитетининг узгариб бориши улкан ахамият касб этади.

Ялпи узгаришлар жараёнларининг натижасида жамият онги ва тафаккури мазмунида узгаришлар юз бера бошлади, инсонларнинг феъл-атворида, саъй-харакатларида янги кадриятлар карор топди. Хдётга муносабатлар тизими узгарди. Жамият менталитети, миллий характер мазмунида янги жихатлар таркиб топа бошлади. Бу бевосита сиёсий, иктисодий, хукукий ва маънавий сохаларда янгиланишларга, узгаришларга маънавий асос булиб хизмат килди. Мамлакатда хукукий демократик давлат куриш ва фукаролик жамиятини шакллантиришнинг узбекона тамойиллари вужудга келди. Сиёсий, иктисодий, ижтимоий баркарорликка эришилди. Маънавий-рухий покланиш, миллий кадриятларнинг тикланиши оркали янгиланаётган Узбекистон фукароси вужудга келди.

Хусусан, халк кабулхоналари, очик маълумотлар портали, виртуал мулокот марказлари, ягона дарча, электрон хукуматнинг урнатилиши жамиятни янги боскичга кутарди.

Шу нуктаи назардан Янгиланаётган Узбекистонда давр рухи ва ахоли менталитети узгаришлари динамикасини илмий-назарий мушохада килиш мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жамиятнинг тахлили билан шугулланадиган фалсафий мактаблар ва йуналишлар доирасида онг асосларини, шу жумладан ахоли менталитетини, унинг ривожланиш жараёнларини урганиш мухим урин эгаллайди. Инсоннинг узлигини анлаши, гуманистик гоялар Шаркда Ал-Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Гарбда Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза ва бошка мутафаккирларнинг асарларида уз аксини топган.

Менталитет масаласининг илмий муомалага киритилиши француз этнологи ва социал антропологи Люсьен Леви-Брюль номи билан богланган [7]. У узининг "Ибтидоий менталитет" асарида менталлик тушунчасидан социумнинг фикрий, психологик умумлашмаси сифатида фойдаланади.

"Менталитет" тушунчасининг этимологияси - (лотинча mentis - акл ва alis-бошкалар), яъни акл -идрок кобилияти ёки кучи, фикрлаш тарзи маъноларини англатади. Узбек фалсафа комусий лугатида "менталитет ( лот. mens-акл, идрок -жамият, миллат, жамоа ёки алохида шахснинг тарихий таркиб топган тафаккур даражаси, маънавий салохияти, хаёт конуниятларини тахлил этиш кучи, муайян ижтимоий шароитларда шаклланадиган аклий кобилияти, рухий куввати [9, 257], -деб таъриф берилган.

Хрзирги даврда менталитетни урганишда "жамият стандарт концепцияси"га мансуб асарлар айникса мухим роль уйнайди.

Асарларнинг ушбу гурухида менталитет хакидаги билимларга хос булган тасаввурларни янада чукуррок тахлил килиш ва кайта ишлаш амалга оширилган. Аммо бу асарларнинг узига хос хусусияти шундаки, уларда менталитетнинг коккрет тарихий шароитларда шаклланишини асословчи ижтимоий механизмлар мавхумлаштирилган. Уларда менталитет мавхум тушуниладиган, хар кандай шахсий хусусиятлардан холи индивидуал субъект фаолияти сифатида талкин килинади. Менталитет тушунчасининг мазмунига америкалик олим Р.Г.Стеренберг берган таърифда менталитетнинг бошкарув шакллари, даражалари ва типлари хамда кундалик хаёт фаолиятида шаклланувчи рухий фаолият, шунингдек илмий фаолият билан алокасига ургу берилади [8, 31]. Бу эса хозирги давр бошкарув усулларида тулик намоён булмокда.

Шу нуктаи назардан, ушбу маколанинг максади жамият узгаришлари жараёни ва унинг ахоли менталитетига таъсири ва ролини очиб беришдан иборат.

Бу тахлилнинг методологик асоси сифатида назарий мантикий, тизимли тахлил, тарихий ва киёсий тахлил каби умумилмий методлардан фойдаланилган. Менталитетнинг шаклланиши ва ривожланиши ва давр рухи таъсирида узгаришига оид Л.Леви-Брюль, Ж.Дюба, Л.Февр, М.Блок, М.Н.Абдуллаева, М.Бекмурадов, А.Бегматов, А.М.Жалолов, Ш.О.Мадаева, Ф.Атамурадова, Г.Х.Расулева, Э.Х.Расулев, Ж.Т.Туленов, А.Ф.Файзуллаев, Н.А.Шермухамедова ва бошкаларнинг илмий-тадкикот ишларига мурожаат килинган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

2016 йил 4 декабрда даврнинг рухи узгарди ва у ахоли менталитетида намоён булмокда.

Узбекистонда маънавий-рухий покланиш, миллий кадриятларни тиклаш, ворислик анъаналарига садокатли авлодни тарбиялаш ва амалиётга жорий этиш концепциясини такомиллаштириш максадида "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси" [1] эълон килинди. Мазкур Хдракатлар стратегиясида давлат ва жамият курилишини такомиллаштириш; конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килиш; иктисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш; ижтимоий сохани ривожлантириш; хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний багрикенгликни таъминлаш, чукур уйланган, узаро манфаатли ва амалий рухдаги ташки сиёсат юритиш буйича бешта устувор йуналишлар белгиланди. Бу бешта йуналиш хозирги кунда амал килмокда. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси - миллий юксалишнинг асоси хисобланади.

Бу менталитетнинг давр рухи узгаришлари жараёнида вужудга келган жамиятнинг сиёсий, хукукий, маънавий элитасининг ментал хусусиятларидаги узгаришлар булиб, жамиятдаги кескинликларни юмшатиш, баркарорликни таъминлаш, жамият онги ва тафаккурини давр рухига мослаштириш, инсонларга муносиб турмуш шароитларни яратиб бериш йулидаги саъй-харакатларидир.

2017 йилга "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили" деб ном берилди. Биз мамлакат хаётига доир хар бир карорни халкимиз билан маслахатлашиб, бевосита мулокот асосида кабул килмокдамиз. "Халк давлат идораларига эмас, балки давлат идоралари халкимизга хизмат килиши керак" [5] деган гоя бу борада фаолиятимиз мезонига айланмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг Халк кабулхоналари ва Виртуал кабулхонаси фукароларнинг мурожаатлари билан ишлашнинг узига хос демократик институти сифатида амалда узини окламокда. Зеро, Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек "Халк билан мулокот, одамларнинг орзу-интилишлари, дард ташвишлари билан яшаш давлат сиёсати даражасига кутарилаётган бугунги кунда хар бир оммавий ахборот воситаси чинакам мулокот майдонига, эркин фикр минбарига айланган такдирдагина биз уз олдимизга куйган максадларга эриша оламиз" [3, 500]. Инсон узлигини англагани, насл насабини чукуррок билгани сари юрагида Ватанга мухаббат туйгуси илдиз отиб, улгая боради.

Миллий юксалиш, миллий узликни англашнинг янги боскичида намоён булмокда. Ана шу туфайли миллатнинг рухи, менталитети узгармокда. ^амиша

уйгок халк; яратувчиликка, бунёдкорликка кодирлигини намоён килмокда. Одамларда бокимандалик рухи, мехнат килиб бой булиш истаги билан алмашмокда.

Мамлакатимизда баркарор тараккиётни таъминлаш максадида "Халк бой булса, давлат хам бой ва кудратли булади" деган тамойилдан келиб чикиб, бугунги кунда юртимизда ишбилармонлик ва тадбиркорлик мухитини тубдан яхшилаш учун янги имконият ва имтиёзлар яратилмокда. Энг мухими, бу соха минг-минглаб фукароларимиз, аввало ёшларимиз учун халол мехнат килиб, даромад топиш, эл фаровонлигини оширишда мустахкам замин булаётгани барчамизни хурсанд килади [4, 225].

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш давлатимиз томонидан хар томонлама куллаб-кувватланмокда. Ислохотлар натижасида ялпи ички махсулотда кичик бизнес ва тадбиркорликнинг улуши 56,7 фоизга етди. Бу 2000 йилга нисбатан 1,8 баробар усди.

"Бизнинг энг асосий ютугимиз - куп миллатли халкимизнинг вужудга келаётган кийинчилик ва синовларни енгишга кодирлиги, замонавий дунёкараши, сиёсий онги ва ижтимоий фаоллиги юксалиб бораётгани, атрофимиздаги вокеаларга бепарво булмасдан, аксинча, дахлдорлик туйгуси билан яшаётганидир" [3, 46].

"Бугун мамлакатимизда 130 дан ортикк миллат ва элат вакиллари бир оила фарзандларидек ахил ва инок яшамокда. Улар умумий уйимиз -Узбекистонимиз равнаки йулида бирлашиб, барча соха ва тармокларда фидокорона мехнат килмокда, ривожланган бозор иктисодиёти ва кучли фукаролик жамиятига асосланган хукукий демократик давлат куришга муносиб хисса кушмокда" [3, 296].

Бугун менталитетга чукур урнашган коррупцияга карши курашиш учун давлатимиз рахбари 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидлаганидек: "Коррупцияга карши курашишда ахолининг барча катламлари, энг яхши мутахассислар жалб килинмас экан, жамиятимизнинг барча аъзолари, таъбир жоиз булса, «халоллик вакцинаси» билан эмланмас экан, уз олдимизга куйган юксак марраларга эриша олмаймиз. Биз коррупциянинг окибатлари билан курашишдан олдин унинг барвакт олдини олишга утишимиз керак" [6,58]. Зеро йиллар давомида Узбекистонда ривожланган коррупция бир томондан ахоли менталитетининг таркибий кисмига айланган булса, иккинчи томондан у айнан давр рухи таъсирида

ривожланди. Бугун "халоллик вакцинаси"нинг хар бир фукаро онгига сингиши бу иллатни давр рухидан сикиб чикаришнинг энг мухим омили булади.

Хуллас, даврнинг рухи ва ахоли менталитети хамоханг ривожланмокда. Бу энг аввало иктисодий сохадаги ислохотларда уз ифодасини топмокда. Хусусан, Узбекистонда биргина 2017 йилнинг узида 60 дан ортик давлат ва халкаро ташкилотлар рахбарлари ва вакиллари билан учрашувлар утказилди, натижада 400 дан ортик битим ва келишувларга эришилди, карийб 60 миллиард АКШ доллари хажмидаги савдо ва сармоявий шартномалар имзоланди [5]. Бу халк хужалиги, саноат, кишлок хужалигини янада ривожлантиришга, ахолининг ижтимоий химоясини ташкил килишга йуналтирилди. Ахоли фаровонлигини ошириш максадида иш хаки, пенсия, стипендия ва ижтимоий нафакалар микдори оширилмокда. Хусусан педагог ходимларнинг иш хаки сунгги 10 йилда биринчи марта 50 фоизгача купайтирилди. Курилган чора-тадбирлар туфайли ахолининг умумий реал даромадлари 2017 йилга нисбатан 2018 йилда 12 фоизга ошди. "Обод кишлок" ва "Обод махалла" дастурлари халкимиз томонидан мамнуният билан кутиб олинди. 416 та кишлок янгича киёфага эга булди. Буларнинг хаммаси халкимизнинг турмуш фаровонлигининг яхшиланиши ва хаётдан рози булиб яшашлари учун учун килинаётган саъй-харакатлар хисобланади.

Орол денгизи буйидаги экология фалокати экологик мувозанатни бузиш кай даражада хавфли эканлигини, барча одамларда экология маданиятини шакллантириш зарурлигини англаган холда, юксак миллатпарварлик, ватанпарварликнинг рухи билан Орол буйидаги худудларнинг обод килиниши йулидаги дадил саъй харакатлар менталитетдаги бефарклик - огохлик, фаоллик билан алмашаётганидан далолат беради.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 йил 19 сен -тябрь куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сузлаган нуткида жахон хамжамияти эътиборини Орол фожиасига каратиб шундай деди: "Бугунги куннинг энг уткир экологик муаммоларидан бири - Орол халокатига яна бир бор эътиборингизни каратмокчиман. Мана, менинг кулимда - Орол фожиаси акс эттирилган харита. Уйлайманки, бунга ортикча изохга хожат йук. Денгизнинг куриши билан боглик окибатларни бартараф этиш халкаро микёсдаги саъй-харакатларни фаол бирлаштиришни такозо этмокда. Биз БМТ томонидан Орол фожиасидан жабр курган ахолига амалий ёрдам курсатиш буйича шу йил кабул килинган махсус дастур тулик амалга оширилиши тарафдоримиз" [4, 250].

Коракалпогистон Республикаси Вазирлар Кенгаши билан биргаликда Орол денгизининг суви куриган худудида 2019 йилнинг куз-киш ва 2020 йилнинг бахор ва куз-киш мавсумлари давомида жами 700 минг гектар майдонда «яшил копламалар» барпо этилиши ишларига сафарбарлик бошланди. Оролбуйидаги умумхалк хашари давлатимиз рахбари даъватидан рухланган бунёдкор халкимиз салохиятини яна бир бор тукис намоён этаётир. Мингдан зиёд хашарчи беш юздан ортик зироатчилик техникаси ва самолётлар ёрдамида денгизнинг сувсиз худудларида саксовулзорлардан яшил калкон яратишмокда. Эндиликда олдимизда турган биринчи масала - Оролбуйи худудида экологик фожиаларни мардонавор енгиб, Орол денгизи тубидаги суви куриган худудларда "яшил копламалар" - химоя урмонлари барпо этиш оркали, экологик мухитни баракарорлаштириш хамда табиий мувозанатни тиклашдир. Бу биринчи навбатда ахоли саломатлигини баркарор саклаш йулидаги саъй-харакатлардир.

ХУЛОСА

Шундай килиб, ахоли менталитети узликни англаш, мукаддас анъаналарни саклаш, халкнинг куп асрлар давомида шаклланган эзгу орзуларини, жамият олдига бугун куйилган олий максад ва вазифаларни камраб олишда намоён булади. Менталитет биринчи навбатда ёш авлодни ватанпарварлик, эл-юртга садокат рухида тарбиялаш, уларнинг калбига инсонпарварлик ва одамийлик фазилатларини пайванд килишдек олийжаноб ишларда уз ифодасини топмоги лозим. Энг мухими - куп миллатли халкимизнинг вужудга келаётган кийинчилик ва синовларни енгишга кодирлиги, замонавий дунёкараши, ижтимоий-сиёсий онги ва фаоллиги юксалиб бораётгани, атрофимиздаги вокеаларга бепарво булмасдан, аксинча, дахлдорлик туйгуси билан яшаётганидир.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги Фармони. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида (2017). Веб-сайт Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси -www.lex.uz.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. (2017). "Узбекистон" , 6.

3. Mup3ueeB ffl.M. MH.MHH TapaKKueT öynHMH3HH KaTtu^T öunaH gaBOM эттнpн6, aHrn öocKunra KyTapaMH3. (2017). ^nng 1. "Y36eKHCTOH", 500, 46, 296.

4. Mup3ueeB ffl.M. XanKHMH3HHHr po3Hnuru 6u3HHHr ^aonu^THMrora öepunraH энг ohhh öaxpgup. (2018). ^nng 2. "Y36eKHCTOH", 225, 250.

5. Y3ÖeKHCTOH PecnyönuKacu npe3ugeHTH ffl.M.Mup3HeeBHHHr OHHH Ma^nucra Mypo^aarnoMacu. (2018). http:uza.uz.

6. Y3ÖeKHCTOH PecnyönuKacu npe3ugeHTH ffl.M.Mup3HeeBHHHr OHHH Ma^nucra Mypo^aarnoMacH. (2020). "TacBup", 58.

7. .HrocbeH .HeBH Epront. (2003). nepBOÖbiTHbin MeHTanuTeT. KyntTypHoe Hacnegue, 228.

8. Sterenberg R.G. (2015). Mental self-government. A theory of intellectual styles and their development. Human Development. Vol 3,-P.31.

9. Oanca^a KOMycun nyraT. (2004). fflapK, 257.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.