Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛОМ АВЛОДНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА АҚЛЛИ ОИЛАЛАРНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИНИ ОШИРИШ ЛОЗИМ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛОМ АВЛОДНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА АҚЛЛИ ОИЛАЛАРНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИНИ ОШИРИШ ЛОЗИМ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
21
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оила / ақилли оила / ренессанс / рақамли технологиялар / инноватцион таълим / тиббиёт / соғлиқни сақлаш / оила харажатлари / Ўрта Осиё / Европа Иттифоқи (ЕИ)

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — Саидахрор Ғуломов, Мамаюнус Пардаев

мақолада Янги Ўзбекистонда соғлом авлоднинг шаклланишида ақлли оилаларнинг ўрни ва ролини ошириш лозимлиги бугунги кунда ўта долзарб масалалар эканлиги асосланди. Бугунги кунда соғлиқни сақлаш масаласидаги айрим йўналишларга эътиборни қаратиб, унинг иккита модели мавжудлиги кўрсатиб берилди. Оилаларнинг харажатлари бўйича Ўрта Осиё мамлакатлари билан Европа Иттифоқи (ЕИ) давлатларининг қиёсий таҳлилини саккизта йўналиш бўйича қиёсий таҳлилни келтирилди. Ҳар бир инсон, оила бошлиқлари ўйлаб кўрса арзигулик маълумотлар таҳлили ҳам берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛОМ АВЛОДНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА АҚЛЛИ ОИЛАЛАРНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИНИ ОШИРИШ ЛОЗИМ»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА СОFЛОМ АВЛОДНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА АЦЛЛИ ОИЛАЛАРНИНГ УРНИ ВА РОЛИНИ ОШИРИШ ЛОЗИМ

Саидахрор Fуломов - УзР ФА aкaдемиги Мамаюнус Пардаев - СaмИСИ профессори, и.ф.д

Аннотация: макколада Янги Узбекистонда соFлом aвлоднинг шaкдлaнишидa aкдли оилaлaрнинг урни Ba ролини ошириш лозимлиги 6угунги кyндa yтa долзaрб мaсaлaлaр экaнлиги aсослaнди. Бугунги кyндa соFликни сaкдaш мaсaдaсидaги aйрим йyнaдишлaргa эътиборни кдратиб, унинг иккитa модели мaвжyдлиги кyрсaтиб берилди. Оилaдaрнинг хaрaжaтлaри бyйичa Урта Осиё мaмлaкaтлaри билaн Европа Иттифоки (ЕИ) дaвлaтлaрининг киёсий тахлилини сaккизтa йyнaдиш бyйичa киёсий тахлилни келтирилди. Хдр бир инсон, оилa бошликдaри yйлaб кyрсa aрзигyлик мaълyмотлaр тахлили хам берилди.

Калит сузлар: оилa, акилли оилa, ренессaнс, ракамли технологиялaр, инновaтцион тaълим, тиббиёт, соFликни сaкдaш, оилa хaрaжaтлaри, Урта Осиё, Еврота Иттифоки (ЕИ).

Кириш. Мавзунинг долзарблиги. Хдр бир одaмнинг сaдомaтлиги, биринчи гaлдa, yзигa Ba жaмиятни фaровонлиги учун керaк. Шу тyфaйли хдр бир оддм вд уни оилдси уз сaдомaтлиги учун уз дкл- здковдтини ишлдтиши мухим. Демак, оила аъзоларининг саломатлиги учун барча оила аъзоларининг узлари ва донишманд кексаларини масъул. Хар бир оила авлодидан авладига утиб келадиган насл касалликлари билан бир биридан фарк килади. Шу туфайли бирор киши, бирорта оила узларининг саломатлигига ва насл касалликларига бефарк булишга хаклари йук.

Узимизнинг саломатлигимизга узимиз бефарк булиб, давонланмасдан насл касаликларимизни фарзандларимизга уткдзадиган булсак шифокорлар (докторлар) борку, деган куникма билан яшаш узимизга-узимизнинг душманлигимиз шу булади. Чунки, касал булсак, бебахо вакктни, топган мaблaFлaримизни бесамар сарфлашимизга ва жамиятга зарар еткдзишимизга тyFри келади. Мухими, агар унинг асорати колса, инсон хотиржам яшай олмайди, ишларида хам барака булмайди. Шу туфайли Янги Узбекистонда соFлом авлоднинг шаклланишида аклли оилаларнинг урни ва ролини ошириш лозимлиги бугунги кунда ута долзарб масалалар сирасига киради.

Тах,лил ва натижалар. Яратганнинг инояти билан берилган касблардан бири табибликдир, хозирги тил билан айтганда, акилли шифокорлардир. Уларнинг асосий вазифаси инсон саломатлигини яхшилаш, умрини узайтириш ва акл-заковатини устиришга кдратилган булиши шарт. Шу туфайли ахолининг усиши билан шунга мос равишда шифокорларнинг хам купайишини таъминлаш зарур булади. Уларни замонавий аппаратлар билан куроллантириш хам ута долзарб масалалардан бири хисобланади.

Mas^p Macana глобaл axaM^^a эгa бyлгaн мyaммолapдaн биридир. Шу тyфaйли ушбу мacanaгa дунё бyйичa кaттa axaмият берилиб кeлинмокдa. Жyмлaдaн 2022 йилнинг 21 октябрь куни Тошкент шaxpидa Дaвлaт CTaracrara кyмитacи xaмдa БМТ Хanкapо болaлap жaмFapмacи (ЮНИСЕФ)нинг Узбeкиcтондaги вaколaтхонacи xaмкоpлигидa "Myльтииндикaтоp клacтep кyзaтyвлapи"нинг (MKK) дacтлaбки нaтижanapи бyйичa тaкдимот yткaзилиб, Maa^p мacana кeнг мyxокaмa килинди.

"Myльтииндикaтоp кnacтep кyзaтyвлapи" (MKK) xaкддa aйpим мaълyмотлap. Бу дacтyp ЮНИСЕФ томонидaн ишлaб чиккилган 6ули6, уй хyжaликлapи билaн тaнлaнмa кyзaтyвлap acоcидa ишл^ди. Maкcaди: болanap Ba aёллap xолaтини тaдкдк килиб, хanкapо дapaжaдa тaккоcлaб боpaди. Maзкyp дacтyp 1995 йилдaн буён aмanгa оширилиб кeлинмокдa. X,озиpгaчa дунё бyйичa 118 тa дaвлaтдa тaдкдкот yткaзишгa мyвaффaк бyлгaн. Ушбу кyзaтyвлapдa acоcaн онa Ba болa cоFлиги, aёллapнинг peпpодyктив canомaтлиги, болaлap хукукдари Ba yлapнинг тaълим олиш дapaжacи, cоFлом Ba жиcмоний ривожлжиш кaби мухим cтaтиcтик кypcaткичnap жaмлaниб тeгишли хyлоca чикдришга acоc бyлaди. MKK кyзaтyвлapининг нaтижanapигa биноaн мaмлaкaтимиздa болanap Ba aёллap билaн боFлик мacananap бapкapоp ycишни кypcaтмокдa. Xycyca^ мaмлaкaтимиздa болanap улими кaмaйиб бормокда, мaктaбгaчa тaълим кypcaткичи кecкин ошган, болanap canомaтлиги йилдaн-йилгa яхшилaниб боpмокдa, тaълим хизмaтлapи бapчa боcкдчлapдa тaкомиллaшмокдa. Нaтижaдa 2-4 ёшдaги болaлapнинг 96 фоизи canомaтлик, укиш Ba пшхо-ижтимоий фapовонлик нукгаи нaзapидaн ноpмaл pивожлaнишгa эгa1. Бу минaтaмиздa энг юкори кypcaткич экaнлиги, anбaттa бизни Kyвонтиpaди.

Бугунги кyндa cоFликни caклaш мacanacидaги aйpим йyнanишлapгa эътиборни MapaTCa^ унинг HKKHTa модели мaвжуд э^н. Биринчиси, шифокоpлap хanкни yзлapи дaволaшaди Ba хanк кyпaйгaн capи шифокоpлap cони xaM кyпaиб бориши repa^ Лeкин яхши мanaкanи шифокоpлap дойим eтишмaйди.

Иккинчи моделдa шифокоpлap acоcий эътиборни инcонлapни тиббий мaдaниятини оширишга Ba yзлapининг cоFлигини вaлиология opKa.ni яхши^ш кyникмacигa эгa бyлишигa ёpдaм бepишaди. Бу - нacлни яхшилaш, нacл кacanликnapгa кдрши кypaшиш, acaб бyзилишлapидaн узини acpaш, яширинч очликлaргa бapxaм бepиш, тозa xaво, cyB, озикд учун кypaшиш. Сигapeтa чeкишни Ba anкaголь иcтeъмолини кaмaйтиpиш Ba yлapдaн бyтyнлaй воз кeчиш кaбилapдa нaмён бyлaди.

Оилaдa cоFлом турмуш тapзи Ba тиббий мaдaниятни юкори дapaжaгa кyтapиши лозим. Бyндaй xaёт тapзигa aмan килг^ Япония хanкд ypтaчa умр куриш дapaжacи бyйичa хозирги кyндa энг юкори булиб, 85 ёшни тaшкил кдлмокдa. Японлap оилa дapомaдлapининг acоcий кдомини caломaтликни

1 "Myльтииндикaтоp клacтep кyзaтyвлapи" нимa Ba y кaндaй нaтижa Gepi^^^. // "Хялк cyзи" гaзeтacи. 2022 йил 22 октябрь. - 3 6ex

асрашга, умрни узайтиришга, мия кобилияти ва хотирасини яхшилашга сарфлар экан. Яшашнинг асосий мезонларидан бири булган инсондаги энергия ва сув балансини саклашга хам катта ахамият берар экан. Бизда хам шифокорлар соглом турмуш тарзи ва тугри овкатланишнинг таргиботчилари булиши лозим.

Иккинчи моделда ахолининг согликни саклашга, яъни касал булиб даволанишга сарфланадиган харажатларнинг микдори камайиши ва унинг натижадорлигининг ошиб бориши билан ифодаланади. Оиланинг касалликни даволашга кетадиган харажатлар кескин кискаради. Чунки асосий эътибор касал булмаслик чораларини куришга каратилган булади. Ушбу тадбирларнинг кайтими хам самарали булиб, уртача умр куриш даражаси хар бир инсонда ва хар бир оилада узаяди, хамда интеллектуал кобилият усиш бушлайди.

Соглом турмуш тарзига риоя киладиган зиёли (интеллектуал) оилада усаётган бола инсонларнинг соглом усишига каратилган тадбирларга амал килиб яшайди. Натижасида бундай болалар миясининг гиппокамп кисмида кучли ривожланишлар кузатилар экан. Гиппокамп — миянинг хотира, мантик ва фикрни жамлашга ёрдам берувчи кисми хисобланади. Бунга эришиш учун болаларимизнинг корнини тулдириш билан эмас, балки зарур витаминлар ва микроэлементларга бой озукалар билан овкатлантириш эвазига уларнинг корнини туйдириш лозим булар экан. Албатта ушбу холат хам яшаш тарзимизни такомиллаштириш учун бир канча узгаришларни киритишни такозо килади.

Хрзирги кунда куплаб оддий оилаларни соглом турмуш тарзига риоя киладиган зиёли оилаларга айлантиришимиз лозим булмокда. Бунинг учун инновацион тиббиёт, таълим ва маънавиятни такомиллаштиришга каратилган «йул харитасини» ишлаб чикиб, амалиётга тизимли равишда жорий килиш лозим булмокда. Бу тадбир бир вактнинг узида соглом ва интеллектуал жихатдан ривожланган авлодни етиштиришимиз учун асос ва омил булиб хизмат килади.

Соглом авлодни шакллантиришда бир канча хорижий тажрибалар хам мухим. Масалан, Малазия моделида ёш оила фарзанд курмокчи булса камида 2 йил илгари шифокорлар билан маслахатлашиб, болани соглом дунёга келтириш ва интеллектуал кобилиятини ривожлантиришга мулжалланган 20-25 йиллик режасини ва йул харитасини тузиб олар ва унга катъий амал килиб яшар экан.

Мамлакатимизда Янги Узбекистонни шакллантиришда ота-оналар хаётлигида боласини 20-25 йил ичида оёкка тургазиб, узини ва оиласини урта даражада бока оладиган ва тарбия кила оладиган кобилиятга эга килиш буйича комплекс чора-тадбирларини ишлаб чикишлари лозим булмокда. Бунда шифокорлар, олимлар, таълим-тарбия масканлари мутасаддилари, махалла масъуллари имкониятларини бирлаштирган холда ишлаб чикиб, жорий килиш учун хам тизимли ишларни амалга ошириш максадга мувофик булмокда.

Булардан хам куриниб турибдики, Янги Узбекистонда янги соглом авлод шаклланиши учун жамиятимизнинг бирорта аъзосига бефарк булишга хаккимиз йук. Биз 3 йил мактабгача таълимда 11 йил мактабда камолот

ôocKHHHgarH ëm aBnogHu ysuTaMro. MaKTaönapga Tapöua $aHu yTunagu. EyHga xap öup öonaHur xapaKTepura Tamxuc Kyñum Ba 3apyp öynca aKKa TapTuöga ouna öunaH xaMKopnuKga Tapöuanam MacanacuHu Kyñum KepaK. Arap ounacu Tapöuara MyxTO^; Synca, ^aMoarnunuK Ba Max,annanapHuHr uMKoHuaTnapugaH xaM ^oñganaHum MyMKuH.

MHCOHnapHHHr amam Tap3H, Ma^cagura Kapaö ounanapga Tapöua SunaH Supra TonunraH MaönarnapHu MatnyM Ma^cagnap ynyH cap^nam TapTHÖHHH xaM Sunumu no3HM. Ey öopagaru MatnyMOTnap xan^apo экcпepтnap TOMOHugaH HHTepHeT TapMo^napuga эtnoн KunuHraH. Ey óyauna YpTa Ocuë MaMnaKarnapu öunaH EBpona httu^oku (EH) gaBnarnapuHuHr KHëcuH TaxnunuHu Typnu ñyHanumnap óyauna KenTupumHH MaKçagra MyBO^HK, geö TongHK. ^yHKu Harnea Typnuna. X,ap öup hhcoh, ouna SomnuKnapu yñnaS Kypca ap3urynuK MatnyMOTnap. EyHga caKKu3Ta HyHanum óyauna K^cuñ TaxnunHu KenTupguK.

EupuHHu xpnar, YpTa Ocuë MaMnaKaTnapuga xamoMarnu yñ-^oñ Kypumra, aBTOMamuHanapHu xapug Kunumra ouna xapa^arnapuHuHr 20 EBpona

httu^oku (EH)garu MaMnaKaTnapuga 15 umnaunap экaн. Ey xpnar öroga

amam mapouTuHu Metëp gapa^acuga ymnaö TypumgaH Kypa, yзнмнзнн Ky3-Ky3 Kunumra acocuñ эtтн6opнн KaparumuMugaH ganonargup.

HKKuHnugaH, Typnu Tyñ-MapocuMnap, nañxoHa, pecTopaH Kaöunap ynyH YpTa Ocuë MaMnaKaTnapuga 20 ouna gapoMagu cap^naHca, EH

MaMnaKaTnapuga ymöy KypcaTKun 3 $ou3hu TamKun Kunap экaн. KypuHuS TypuSguKu, 6u3HuHr MaMnaKaTnapuMu3ga ucnoMuñ axonu Kyn Synumura KapaMacgaH ucpo^rapnunuKKa ñyn Kyñum xonara Ky3aranMoKga. Eynapra xaM neK Kyñum BaKTu Kengu, geö yñnañMro.

YnuHHugaH, cnupTnu unuMnuKnap, TaMaKu, HapKoTuK Mogganap ynyH YpTa Ocuë MaMnaKarnapuga 10 ouna gapoMagu cap^naHca, EH MaMnaKaTnapuga ymöy KypcaTKun araru 2 $ou3hu TamKun Kunap экaн. ^axoH cornu^Hu ca^nam TamKunoTuHuHr TagKuKoT Hara^anapu KypcamoKgaKu, cnupTnu unuMnuKnap, TaMaKu, HapKoTuK MogganapHu ucTetMon Kunum HacnHu cycañTupaguraH oMunnapgaH öupu Ba acocuñcugup.

TypTuHHugaH, uHcoHnapHuHr uHTenneKTyan canoxuaTuHu puBo^naHTu-pum ynyH cu^arnu TatnuM, uHHoBaTopnuK, neT TunnapHu ypraram, KoMntWTep gacTypnapu Ba uHTepHeTgaH MaH^aaTnu ^oñganaHumHu yprarumra YpTa Ocuë MaMnaKaTnapuga ouna gapoMagnapuHuHr araru 2 ^orouHu umnaTca, EH MaMnaKaTnapuga ymöy KypcaTKun 10 $ou3Hu TamKun Kunap экaн. EyHu xaM TyrpunamuMro, umkoh Kagap ymöy coxara xap öup ounaga эtтн6opнн KynarnupumuMro no3uM. MaMnaKaTuMu3 pa^aMnu Ba нннoвaцнoн TexHonoruanapcu3 paKoSaTÖapgaom öyna onMañgu Ba moc paBumga öap^apop puBo^naHumHu TatMuHnamu x,aM KuñuH.

EemuHHugaH, cornuKHu caKnam, yMpHu y3añTupum, xoTupaHu MycTaxKaMnam Ba Ta^aKKyp Kunum Ba ^uKpnam Te3nuruHu KynañTupum ynyH YpTa Ocuë MaMnaKaTnapuga 3 ouna gapoMagu cap^naHca, EH

MaMnaKaTnapuga ymöy KypcaTKun 10 $ou3Hu, atHu yn öapoöapgaH 3uëgHu TamKun

килар экан. Биз асосий харажатни соглом турмуш тарзини шакллантиришдан кура, касалликни даволашга сарфлаймиз. Буни хам тубдан ислох килиш буйича "Йул харитаси"ни ишлаб чикиб, максадли шугулланишни йулга куйиш лозим булмокда.

Олтинчидан, одамларнинг, айникса ёшларнинг интеллектуал салохиятни кучайтирадиган илгор техника ва технологияларни (Notebook, iPhone, iPad) сотиб олиш учун Урта Осиё мамлакатларида 3 фоиз оила даромади сарфланса, ЕИ мамлакатларида ушбу курсаткич яна 10 фоизни, яъни бу хам уч баробардан зиёдни ташкил килар экан. Натижада болаларимизнинг аксарият кисми илгор техника ва технологиялардан максадли равишда фойдаланиш буйича анча оркада.

Еттинчидан, болаларини хорижда илгор олий укув юртларида укитишга хам оилавий маблаглар йуналтирилади. Бу буйича Урта Осиё мамлакатларида 2 фоиз оила даромади сарфланса, ЕИ мамлакатларида ушбу курсаткич 5 фоизни, яъни икки ярим баробардан зиёдни ташкил килар экан. Бу масалага хозир давлатимиз бежиз катта ахамият бераётган эмас.

Саккизинчидан, мусика, санъат, шахмат ва спорт тугаракларига катнашиб, урганиши учун Урта Осиё мамлакатларида 3 фоиз оила даромади сарфланса, ЕИ мамлакатларида ушбу курсаткич 5 фоизни, яъни карийб икки баробарни ташкил килар экан. Шунга карамасдан жуда куп мусобакаларда халкаро майдонда ёшларимиз эришган натижалар унчалик ёмон эмас. Чунки, бу масалага имкон кадар давлатимиз етарли даражада эътибор каратмокда.

Хулоса. Агар биз хам ЕИ давлатлари сингари оилаларнинг харажатларини бевосита инсонларнинг умрни узайтиришга, интеллектуал салохиятини ривожлантиришга ва инноваторларни тайёрлашга каратадиган булсак, халкаро мйдондаги турли мусобакалардаги натижа бунданда юкори булади. Янги Узбекистон ёшлари илгорликни кулдан бермасдан, аждодларимизга муносиб булиб улгайиши учун тегишли рагбат (мативация) яратилади. Бунга бугунги кунда асосан давлат катта эътибор каратмокда. Агар оилаларда хам ушбу масага катта эътибор каратса самараси янада юкори булиши табиий.

Куриниб турибдики, мамлакатимизда Янги Узбекистонга мос янги соглом авлодни шакллантириш борасида бир канча ишлар амалга оширилмокда ва уларнинг натижалари хам сезилмокда. Аммо, юкорида таъкидланганидек, купгина оилаларимизни соглом турмуш тарзига риоя киладиган зиёли, интеллектуал салохиятга эга булган оилаларга айлантириш учун хали анча ишларни амалга ошириш лозим экан.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. "Мультииндикатор кластер кузатувлари" нима ва у кандай натижа бермокда. // "Халк сузи" газетаси. 2022 йил 22 октябрь. - 3 бет.

2. www.globdwaieriritel.com

3. www.iwa-neiwork.org.

4. www.oecd.org

5. https:// www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/global/Documents/Energy-and-Resources/gx-erwatercountryprofiles.pdf.

6. napgaeB M.K^., O.M.napgaeBa, O.M.napgaeB HKTucoguëTHu crpareruK puBo^naHTupumHuHr uHHoBauuoH Mogennapu. MoHorpa^ua. - T.: "Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi"? 2022. - 228 SeT.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.