Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ШАХСНИНГ ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УСТУВОРЛИКЛАР'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ШАХСНИНГ ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УСТУВОРЛИКЛАР Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
84
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / ҳаётий позиция / дунёқараш / қадрият / эътиқод / ҳаётий принцип. / personality / life position / worldview / values / beliefs / life principle.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Маматкулов, Санжар Тошпулатович

Мақолада шахс ҳаётий позициясининг мазмуни очиб берилиб, унинг таркибий тузилишига аниқлик киритилади. Ҳаётий позициянинг ижтимоий ўзгаришлар, объектив шарт-шароитлар билан алоқадорлиги таҳлил қилиниб, Ўзбекистонда фуқароларнинг ҳаётий позицияларидаги ўзгаришлар ва унинг ижтимоий оқибатлари ўрганилади. Шахсий эътиқодлар ва қадриятлар тизимидаги доминантлашув жараёни социологик тадқиқот натижаларига кўра таҳлил этилади. Шунингдек, мамлакат ахолисида конструктив ҳаётий позицияни шакллантириш ҳамда деструктив ўзгаришларнинг олдини олиш борасида муайян таклиф-тавсиялар келтирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRIORITIES OF FORMING THE LIFE POSITION OF A PERSON IN THE NEW UZBEKISTAN

The article reveals the content of a person's life position and clarifies its structure. The analysis of the relationship of life position with social changes, objective conditions, changes in the life position of citizens in Uzbekistan and its social consequences are studied. The process of dominance in the system of personal beliefs and values is analyzed according to the results of sociological research. There are also specific proposals and recommendations for the formation of a constructive position in the population of the country and the prevention of destructive changes.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ШАХСНИНГ ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УСТУВОРЛИКЛАР»

ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ШАХСНИНГ ХДЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИДАГИ УСТУВОРЛИКЛАР

с1 https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-289-301

Маматкулов Санжар Тошпулатович

Жиззах ДПИ катта укитувчиси 1984вап1 аг@шай .ги

АННОТАЦИЯ

Мацолада шахс уаётий позициясининг мазмуни очиб берилиб, унинг таркибий тузилишига аницлик киритилади. Хаётий позициянинг ижтимоий узгаришлар, объектив шарт-шароитлар билан алоцадорлиги таулил цилиниб, Узбекистонда фуцароларнинг уаётий позицияларидаги узгаришлар ва унинг ижтимоий оцибатлари урганилади. Шахсий эътицодлар ва цадриятлар тизимидаги доминантлашув жараёни социологик тадцицот натижаларига кура таулил этилади. Шунингдек, мамлакат ахолисида конструктив уаётий позицияни шакллантириш уамда деструктив узгаришларнинг олдини олиш борасида муайян таклиф-тавсиялар келтирилади.

Калит сузлар: шахс, уаётий позиция, дунёцараш, цадрият, эътицод, уаётий принцип.

ПРИОРИТЕТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ЖИЗНЕННОЙ ПОЗИЦИИ ЛИЧНОСТИ В НОВОМ УЗБЕКИСТАНЕ

Маматкулов Санжар Тошпулатович

старший преподаватель Джизакского ГПИ 1984вап1 аг@шаИ. ги

АННОТАЦИЯ

В статье раскрывается содержание жизненной позиции личности и уточняется ее структура. Анализируется связь жизненной позиции с социальными изменениями, объективными условиями, изменением жизненной позиции граждан Узбекистана и его социальными последствиями. Процесс доминирования в системе личностных убеждений и ценностей анализируется по результатам социологического исследования. Также есть конкретные предложения и рекомендации по формированию конструктивной позиции у населения страны и предупреждению деструктивных изменений.

Ключевые слова: личность, жизненная позиция, мировоззрение, ценности, убеждения, жизненный принцип.

PRIORITIES OF FORMING THE LIFE POSITION OF A PERSON IN THE

NEW UZBEKISTAN

Mamatkulov Sanjar Toshpulatovich

Senior Lecturer of Jizzakh SPI 1984sanj ar@mail .ru

ABSTRACT

The article reveals the content of a person's life position and clarifies its structure. The analysis of the relationship of life position with social changes, objective conditions, changes in the life position of citizens in Uzbekistan and its social consequences are studied. The process of dominance in the system ofpersonal beliefs and values is analyzed according to the results of sociological research. There are also specific proposals and recommendations for the formation of a constructive position in the population of the country and the prevention of destructive changes.

Keywords: personality, life position, worldview, values, beliefs, life principle.

КИРИШ

Мамлакатимиз ахолисининг хозирги холатда устувор кадриятлари хамда эътикодларини аникдаш оркали уларнинг хаётий позицияларини тадкик этиш нихоятда зарурдир. Бу бир томондан, ижтимоий жараёнларнинг шахснинг хдётий позицияси шаклланишига кай тарзда таъсир курсатаётганини тушуниш, иккинчи томондан эса, хаётий позицияни аниклаш оркали ижтимоий узгаришларнинг окибатларини олдиндан тасаввур килиш имконини беради. Зеро, хаётий позиция инсоннинг жамиятга ва аксинча, жамиятнинг инсонга таъсирини яхлит холатда ифодаловчи ижтимоий-фалсафий тушунча сифатида мухим ахамият касб этади.

Мамлакатимиз ахолисида, айникса ёшларда онгли, конструктив, фаол ва баркарор сифатларга эга булган хаётий позицияни шакллантириш жамият ва давлат олдида турган нихоятда долзарб вазифадир. Зеро, соглом хаётий позицияга эга инсонлар билангина жамият тараккиётда юкори марраларни забт этиши мукин. Шу боисдан хам мамлакатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёв "Биз учун уз долзарблиги ва ахамиятини йукотмайдиган масала, бу фарзандларимизни мустакил фикрли, замонавий билим ва касб-хунарларни эгаллаган, мустахкам хаётий позицияга эга, чинакам ватанпарвар инсонлар сифатида тарбиялаш

290

вазифасидир"[1, 103] дея масаланинг канчалик долзарб эканлигини таъкидлайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Хдётий позиция онг ва шахснинг бирлигини англатади. Бинобарин, шахс - уз позициясига, дунёкарашига, уз хаётига нисбатан онгли муносабатга эга булган инсондир, бундай инсон уз киёфасига эга булади. Шахс учун онг нафакат ташки олам хакида билимлар хосил килувчи сифатида, балки муносабат сифатида хам фундаментал ахамиятга эга. С.Л. Рубинштейннинг таъкидлашича, "онгсиз равишда муайян позицияни эгаллаш кобилиятига эга шахс мавжуд эмас"[2, 265].

Шуни алохида таъкидлаш керакки, хаётий муносабатларнинг иккита асосий тури мавжуд: дунёга булган онгли-ахлокий муносабат, бу инсоннинг бошка инсонларга ва табиатга булган муносабати оркали намоён булади хамда инсоннинг уз-узига булган муносабати, бунда субъект уз хаётини куриб чикади, уз манфаатларини бошкалар манфаатлари билан боглайди.

Рус олими В.Н. Маркиннинг фикрига кура, хаётий позиция шахсни жамият хаётида иштирок этиш усули: карашлар, эътикодлар, кадриятлар ва уларнинг шахс хатти-харакатлари билан мувофиклиги хамда атроф дунё билан муносабатларга тадбик этиш усули сифатида тавсифланади [3, 46].

"Хдётий позиция" тушунчасидаги "хаётий" атамаси умумлаштирувчи рол уйнайди, шахс хаётий фаолиятининг барча сохаларида унинг позицияларини бирлаштиради [4, 50]. Бундан ташкари, у инсоннинг турли таъсирлар, карама-карши карашлар, эътикодлар, муносабатлар каршисидаги баркарор холатини ифодалайди. Хдётий позициянинг мавжудлиги инсоннинг муайян карашлари шаклланганлигидан далолат беради [5, 31].

Шахснинг позицияси инсоннинг дунёкараши, принциплари ва хатти-харакатларини, унинг ижтимоий ва касбий фаолиятининг самарадорлигини белгилайди хамда хаётининг барча сохаларига сезиларли таъсир курсатади. Позицияни ташкил килувчи субъектив муносабатлар мажмуи хар бир лахзада шахснинг хатти-харакатларини белгиловчи ва унга дунёда мулжал олишига имкон берадиган координаталар тизими вазифасини бажаради.

Хдётий позиция - шахснинг узи, бошка кишилар ва умуман унинг хаёти доирасига тортилган барча нарсаларга нисбатан нисбий баркарор, танланган, устувор муносабатлар тизими, шахс фаолиятининг умумий йуналишини, мазмунини ва такдирини белгилаб берувчи мухим шахсий хусусиятларнинг

яхлит интеграл моделидир [6, 22]. Хдётий позициянинг ички асосини устувор эътикодлар, кадриятлар ва принциплар ташкил этади. Унинг йуналганлик хусусияти устувор манфаатлар билан белгиланади хамда фаолиятда, дунёга ва социумга булган муносабатда намоён булади.

Шахс хаётий позициясининг асосида хдётий принциплар, эътикодлар ва кадриятий мулжаллар ётади ва булар шахснинг амалий фаолият йуналиши ва усулини, хаёт кечириш тарзини белгилаб беради. Принциплар, эътикрдлар, хаётий урнатмалар (установка), кадриятий мулжаллар атроф олам хакидаги, сабаб-окибат алокалари тугрисидаги билимлар жамланмаси ва шахснинг индивидуал хаётий тажрибаси билан такозоланган [7, 118]. Шунингдек, Н.Н.Семке фикрига кура, инсоннинг хаётий позицияси асосини объектив дунё ва унда инсоннинг тутган урни хакидаги умумий карашлар тизими - дунёкараш ташкил этади.

НАТИЖАЛАР

Х,аётий позициянинг мухим компонентлари - устувор эътикодлар хамда кадриятлар ижтимоий шарт-шароитлар билан боглик равишда узгариб борувчи ходисалардир. Уз навбатида, устувор даражага кутарилган муайян эътикодлар ва кадриятлар хам ижтимоий жараёнлар динамикасига узининг таъсирини курсатади. Шу боисдан хам, шахснинг дунёкарашидаги конструктив ва деструктив узгаришларнинг манбаини кенг ижтимоий хаётдан кидирмок керак.

Шу жихатдан келиб чикиб мамлакатимиз ахолисининг устувор кадриятлари ва эътикодларини аниклаш максадида 647 нафар респондент орасида утказилган социологик суров натижаларига кура (1-жадвалга каранг), мамлакатимиз фукароларининг шахсий кадриятлари устуворлигига кура куйидаги холатни намоён этди:

кадриятлар Суров натижалари

ТуFридан Шахс Умумий

-туFри профили курсаткич

суров (индивидуал устуворлик даражаси)

Эркинлик (фикр, суз ва харакат 65,1% 35,2% 50,1%

эркинлиги)

Универсализм (табиат ва бошка 52,2% 25,4% 38,8%

инсонларга нисбатан

"Yangi O'zbekiston: barqaror ft VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 23

rivojlanishning ijtimoiy-falsafiy, q ISSN 2181-1784

iqtisodiy-siyosiy va huquqiy masalalari" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

багрикенглик, адолат ва тенглик)

Саломатлик (жисмоний ва 46,1% 14,5% 30,3%

рухий)

Х4йрихохлик (уз якинлари ва 36,5% 19,8% 28,1%

атрофдагилар хакида кайгуриш,

жамоага содиклик)

Муваффакият (ижтимоий 28,5% 17,6% 23%

стандартларга мувофик

компетенциялар оркали

эришилган шахсий

муваффакият)

Х6вфсизлик (шахсий ва 26,5% 19% 22,8%

ижтимоий хавфсизлик,

хотиржамлик)

Стимуляция (хиссий уйгониш, 18,5% 15% 17%

янгилик хисси, кийинчилик ва

синовларни енгиш)

Конформлик (уз-узини чеклаш, 14,6% 18,1% 16,4%

мавжуд тартибларга буйсуниш)

Анъаналар (миллий ва диний 14,6% 15% 14,8%

анъаналар)

Гедонизм (хар хил даражадаги 13,3% 5,1% 9,2%

0 завк ва лаззатларни олиш)

Куч-кудрат (ижтимоий мавке, 3,1% 7% 5,1%

1 обру, инсонлар ва ресурсларни бошкариш хамда хукмронлик килиш имконияти)

1-жадвал

Натижалардан куриниб турибдики, респондентларнинг аксарияти эркинлик, универсализм, саломатлик ва хайрихохлик кадриятларини узлари учун жуда мухим деб хисоблаганлар. Гедонистик ва статусли кадриятлар эса руйхатнинг охиридан урин олди. Конформизм хамда анъанавийлик кадриятлари хам нисбатан кам курсаткичга эга булди ва бу тарихан миллий анъаналар устувор булган маданиятда кузатилиши мумкин булган ноёб ходисадир.

Бизда кадриятлар устуворлашуви динамикасини аниклашга имкон берувчи аввал утказилган шундай тадкикотлар мавжуд эмас. Шундай булса-да, айтишимиз мумкинки, сунги йилларда мамлакатимизда олиб борилаётган либерал ислохотлар фукаролар хаётида уз ифодасини топиб, уларнинг дунёкарашида, кадриятий мулжалларида сезиларли узгаришларга сабаб булаётганини англаш кийин эмас. Бу, бир томондан, шахснинг суз ва виждон эркинлигини таъминлашга каратилган ислохотлар натижасида яратилаётган шарт-шароитлар билан, иккинчи томондан, фукаролар онгида тобора эркинликка булган талабнинг ортиб бораётгани билан боглик.

Мамлакатимиз ахолисининг шахсий кадриятлари иерархиясида индивидуалистик кадрияларнинг доминантлашуви сунги йилларда давлатимизнинг бозор иктисодига утишга каратилган ислохотларининг жадаллаштирилиши билан боглик. Бундай холатда, табиий равишда эркинлик хамда шахсий муваффакиятга каратилган кадриятларга нисбатан талабнинг ортиши характерлидир. Универсализм (табиат ва инсонларга нисбатан багрикенглик, адолат ва тенглик) хамда хайрихохлик (уз якинлари ва атрофдагилар хакида кайгуриш, жамоага содиклик) каби социализациявий кадриятларнинг устуворлиги эса халкимизнинг узок тарихий яшаш тарзида карор топган яхши куни-кушничилик муносабатлари, толерантлик хамда оилапарварлик фазилатлари билан узвий богликдир. Шунингдек, бозор муносабатларига утишда ижтимоий табакаланишнинг кескин ортиши хам тенглик ва адолат тамойилларини актуаллаштирувчи мухим омил эканлигини унутмаслик лозим.

Респондентларнинг 30,3% кисми саломатликни устувор кадрият сифатида тан олишлари хозирги пандемия шароити билан хам алокадор. Зеро, хозирда бутун жахонда саломатликни саклаш хаёт-мамот даражасидаги масалага айланганлиги айни хакикат. Пандемия шароитида хеч бир оила уз якинларининг саломатлиги билан боглик муаммони четлаб ута олмади. Шу сабабдан хам саломатлик уз якинларига гамхурлик килиш кадриятлари билан узвий алокадорликда актуаллашди.

Умуман мамлакатимиз ахолиси орасида эркинлик, универсализм, саломатлик хамда хайрихохлик кадриятлари мухим хаётий мулжал хамда максадлар сифатида шахс хаётий позициясининг мотивацион йуналишини акс эттиради. Бирок, шахсий кадриятлар устуворлигини аниклашга каратилган мазкур тадкикот респондентларнинг хакикий ички позициясини, хатти-харакатларининг реал йуналишини акс эттирмаслиги хам мумкин. Чунки

aKcapuaT Kumunap x,aeTga 6up HapcaHH yftnaftgH, 6om;acHHH aHTagu Ba xarra-xapaKaraap yMyMaH y3rana HycuHga onu6 Sopunumu MyMKHH. EyHH TagKHKOTHMH3HHHr KeftuHru cypoB Hara^anapu x,aM Kypcara6 Typu6gu. XycycaH, "Cu3HHHr xaeTHHrrora HHMa Kynpo; MatHo 6epagu? X,aeTHHrH3garu 6om Ma;cagHHrH3 HHMa?" Tap3uga KyftunraH caBonra pecnoHgeffraapHHHr ®;aBo6H KyftugarHHa 6yngu (2-^agBanra ;apaHr):

CH3HHHr xaeTHHrH3ra HHMa KynpoK MatHO SepagH? CypoB

X,aeTHHrH3garH Som MaKcagHHrH3 HHMa? HaTima.iapii

^HHHH эtтнк;og, guH Tana6napuHH cy3cu3 28,5%

6a^apum Ba XygoHHHr onguga MytMHH 6aHga 6ynum.

(^HHHH)

X,aeTga apaTyBHunuK (u^ogufi) ^aonuaTH 6unaH 25,6%

myrynnaHum Ba ®:aMHaT ynyH ^ofiganu umnapHH

aManra omupum. (HmuMoHH-H^ogHft)

Eofi-6agaBnaT 6ynu6 6upoBra ;apaM 6ynMacgaH 10,2%

yMp Kenupum. (HKTHcoguft)

Y3HM ynyH axaMH^Tnu 6ynraH Kac6 eKH ^aonuaT 9%

Typu 6unaH Mamryn 6ynum, Kac6uM x,aeTHM

Ma3MyHugup. (Kac6uH eKH ^aonuaTHft)

^aeTHHHr 6op xy3yp-x,anoBaTugaH ^oftganaHum, 8,8%

yMpHH 3aB;y-maB; 6unaH yTKa3um. (regoHHCTHK)

X,aMMa Ka6u ocyga x,aeT Kenupum, TapTu6- 8,2%

;ouganapra, yp$-ogaraapra Tyna aMan ;Hnum Ba

6om;anapgaH a^panu6 ;onMacnuK. (Koh^opmhcthk)

ABnognap gaBoMuftnuruHH TatMHHnam, 6,3%

$ap3aHgnap Ba Ha6upanap hk6ohhhh Kypum, ynapHHHr

6axTy-caogaTH ynyH amam. (HmuMouft-geMorpa^HK)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Bom;anapHHHr TamBumu 6unaH amam, ®:aMHaT 3,4%

MaH^aaraapu ynyH maxcuft xy3yp-x,anoBargaH Bo3

Kenu6 ^ugoKopoHa x,aeT Kenupum. (H^ogufi-

anbTpyucTHK)

2-^agBan

CypoB Hara^anapugaH MatnyM 6ynaguKH, ropTgomnapuMH3HHHr y3 xaeTnapu MatHocuHH TymyHumga TeonorHK eKH guHHH эtтнк;og 28,5%, h^thmohh-H^ogHH ^aonuaT 6unaH arnarn 25,6% KypcaTKHH 6unaH aK;on ycTyHnuKHH

курсатди. Идтисодий - 10,2%, касбий - 9%, гедонистик - 8,8%, конформистик -8,2% курсаткич билан уртача даражани эгаллади. Хаёт маъносини ижтимоий-демографик жихатдан тушуниш - 6,3%, ижодий-альтруистик эса - 3,4% билан энг дуйи даражани банд этди.

Мазкур таддидот натижалари аввалги дадриятлар устуворлиги билан мувофид эмас, вахоланки респондентлар аудиторияси бир хил эди. Масалан, шундай зидлик ядинларга нисбатан гамхурлик хамда анъаналарга содиклик дадриятлари билан диний ва ижтимоий-демографик хаёт маъноси уртасидаги тафовутда кузатилди. Шахсий дадриятлар иерархиясида ядинларга гамхурлик дилиш дадрияти юдори курсатгичга эга булган булса, шахсий маънолар тизимида худди шу дадриятга мувофид келувчи "авлодлар давомийлигини таъминлаш, фарзандлар ва набиралар идболини куриш, уларнинг бахту-саодати учун яшаш" каби хаётий мадсад (ижтимоий-демографик хаёт маъноси) энг кам курсаткичга эга булди. Шунингдек, дадриятлар тизимида анъаналар (диний ва миллий) паст даражани курсатиб, ушбу дадриятлар тизимига мувофид келувчи диний эътидод асосида хаёт маъносини тушуниш энг юдори даражани банд этди. Демак, фикримизча, аксарият инсонларда дадриятлар хамда эътидодлар тизими уртасида номувофидлик мавжуд ва буни уларнинг хаётий амалиёти хамда улар дабул дилган назарий конструкциялар уртасида тафовут борлиги билан изохлаш мумкин.

Шунингдек, таддидот суровида фудароларнинг бош хаётий тамойилларини анидлаш хам белгиланган булиб, хусусан унда "дуйидаги гоялардан дайси бири сизнинг хаётингизнинг бош тамойилига мувофид келади?" деган савол билан мурожаат дилинди (3-жадвалга даранг). Мазкур саволдан мадсад респондентларнинг улимга нисбатан позициясини хамда хаётдаги бош яшаш принципини анидлаш эди.

К^уйидаги FOялардан кайси бири Суров

хаётингизнинг бош тамойилига мувофик келади? натижалари

"Инсон улимидан сунг унинг рухи хаётини 50,5%

дандай утказганига дараб дузахга ёки жаннатга

тушади. Хдёт бу - имтихондир"

"Улимидан сунг инсон бошдалар хотирасида 32,7%

дилган ишлари, яхши амаллари билан яшашда давом

этади".

"Улимдан кейин хеч нарса булмайди, шунинг 9,9%

учун имкони булган хамма нарсани хаётдан олиб

долиш керак"

"Улимдан сунг инсон фарзандлари ва набираларида яшашни давом эттиради". 5,4%

"Инсон улгандан кейин хамма нарса йудолади, шунинг учун хар дандай харакат ва интилишлар бехуда". 1,5%

3-жадвал

Суров натижаси хаётий маъноларни ифодаловчи устувор эътидодлар билан деярли бир хил натижани дайд этди. Яъни, кишиларнинг хаёт маъноси хадидаги бош эътидодлари айни вадтда бош хаётий принципларига тула-тукис мувофид келишини хам курсатди.

Умуман респондентларнинг хаётий принциплари дуйидаги тартибда устуворликка эга эканлиги суров натижасида маълум булди: диний - 50,5%, ижтимоий-ижодий - 32,7%, истеъмолчи - 9,9%, ижтимоий-демографик - 5,4%, нигилистик - 1,5%.

Натижалардан куриниб турибдики, респондентларнинг аксарияти (50,5%) диний курсатмалар буйича хаёт кечиришни узларининг хаётий принциплари сифатида дабул дилганлар. Бундай шахслар хаётни "Худонинг синови" сифатида тушунадилар хамда диний ритуаллар буйича хаёт кечирадилар. Диий-ахлодий меъёрларга амал дилиш даражаси бундай шахсларда юдори булади. Бирод, бундай шахслар ижтимоий ижобий фаолликни доим хам намоён этмайдилар. Чунки шахсий ташаббусдан кура диний курсатмалар хамда йул-йуридлар улар фаоллиятининг асосий детерминантига айланади.

Ижтимоий-ижодий фаолият ордали ижтимоий хотирада абадиятга дахлдор булиш истаги эса иккинчиликни банд этди (32,7%). Улимга (аслида хаётга) булган бундай ёндашув инсонни ижтимоий фойдали фаолиятга, ижодкорликка ундайди. Бундай шахсларда ватанпарварлик, жамиятга нисбатан дахлдорлик хисси юдори булади, хаётий позицияси эса "ижодий фаоллик" принципига мувофид келади.

Респондентларнинг дарийб 10%и истеъмолчилик позициясини танлаган ва имкон борича хаётдан купрод нарсани олиб долиш истагини билдирганлар. Бу гедонистик дадриятлар курсаткичига мос келади (9,2%). Албатта бу кам курсаткич эмас. Бундай эгоцентрик хаётий позицияга эга булган шахслар асосан мол-дунёга уч хамда ижтимоий масъулиятни узидан содит дилишга мойил булган маргинал датламларда купрод учрайди. Жамиятда бундай шахслар салмогининг ортиб бориши миллий маънавий-ахлодий

кадриятларнинг емирилишига хамда ижтимоий узаро ишонч рухининг инкирозига олиб келиши мумкин.

Шунингдек, суров иштирокчилари орасида ижтимоий-демографик (5,4%) хамда нигилистик (1,5%) хаётий принципга эга булганлар жуда камчиликни ташкил этди.

МУХ,ОКАМА

Фикримизча, ахолимиз орасида диний принциплар буйича хаёт кечиришнинг устуворлашиб бориши сунги даврларда эътикод эркинлигини таъминлашга каратилган ислохотларнинг жадаллашуви, ислом динини миллий узликни англашнинг мухим омили сифатида тан олиш, диний онг хамда амалиётни халкнинг маънавий юксалишидаги ролини оширишга каратилган давлатнинг маънавий-мафкуравий сиёсати билан узвий богликдир. Бирок, диний эътикоднинг кескин оммалашуви диний радикаллашувнинг мухим омилига айланиши мумкинлигини хам назардан сокит килиб булмайди. Иррационал эътикод, бир томондан, фукароларда фаталистик хаётий позицияни юзага келтириб, ижтимоий пассивликка олиб келса, иккинчи томондан эса, деструктив фаолликни, хусусан диний фанатистик хамда экстремистик дунёкарашни, антиижтимоий фаол хаётий позицияни шакллантириб, окибатда назорат килиб булмайдиган ижтимоий бекарорликларни келтириб чикариши мумкин. Масаланинг айни шу жихатини тахлил этган узбекистонлик олимлар Б.М. Бобожонов ва Ш.О. Мадаевалар "Узбекистонда мафкура, маданият, фан ва дин: чегарани каерда ва кандай куйиш мумкин?" сарлавхали маколасида шундай ёзадилар: "Ислом динининг тикланиши"га факат миллий мафкуранинг бир кисми ёки маънавий компоненти сифатида умид боглаш узини окламади. Аксинча, турли доираларда ислом динини уртага куйиб гапиришга берилиш (жумладан, баъзи мансабдор шахслар тарафидан) барча, айникса мафкура ва таълим сохаларида бевосита ёки билвосита равишда тукнашуву бахсларнинг янада ортишига сабаб булмокда. Диннинг хаётимизга кайтиши билан боглик "кушимча", аммо тамомила табиий ходисалар, хусусан, ёшларимизнинг муайян кисми орасида ислом динининг экстремистик рухдаги талкинларига мойиллик борлиги, бошкарувнинг дунёвий шаклига, миллий урф-одатларга ва хоказоларга токатсизлиги хакида гапирмасак хам булади. Устига-устак, кузатишларимизга караганда, купинча биз бир кисм ёшларнинг (жумладан, ОТМларда хам) шу кадар диний маргиналлашувига дуч келмокдамизки, кенг маънода мамлакат хавфсизлиги тугрисида гапириш уринли булади" [9].

Ахолининг диний билимларини ошириш диний радикаллашувни олдини олишнинг энг тугри ечими эканлиги борасидаги бирёдлама ёндашувлар нафадат самарали эмас, балки айни дамда хавотирли хамдир. Чунки, инсонда диний билимларнинг ортиб бориши агар илмий-рационал билимлар хамда тафаккурдаги соглом скептицизм билан омухталашмаса эътидод тизимида диний билимларнинг мутлад хукмронлик дилишига олиб келади. Бу эса ижтимоий идеалларга таъсир курсатади ва натижада диний тартиб-таомиллар билан яшашга ундовчи кучли мотивларни юзага келишига замин хозирлайди. Дунёвий тартиб-доидаларга хамда хаёт тарзига нисбатан цинистик муносабатлар дарор топа бошлайди хамда Р.Мертон таснифидаги ретритистик ёки исёнчиликка мойил шахс типи шаклланади. Албатта, бу давлатчиликнинг дунёвий асосларига жиддий хавф тугдириши эхтимолига кура ижтимоий-сиёсий хавфсизликка, бардарорликка дахлдор масаладир.

Бизнингча, диний мутаассибликнинг олдини оллиш учун илмий-рационал дунёдараш, гуманистик ахлодий онг хамда худудий маданиятни юксалтиришга жиддий эътибор даратиш лозим. Бунинг учун, аввало, таълимнинг дунёвийлик характерини мустахкамлаш, унинг сифатини ошириш, ижтимоий дунёдарашни шакллантирувчи ижтимоий-гуманитар фанларни дисдартириш амалиётидан воз кечиш зарур. Таълимнинг когнитив жихатларини мустахкамлаш билан бирга, уни хиссий тарбия компонентлари билан бойитиш, бунинг учун экзистенциал педагогикани ривожлантириш хам ахамиятлидир. Шунингдек, ахоли бандлигини таъминлаш, кишиларнинг ижтимоий турмуш даражасини ошириш каби ижтимоий-идтисодий чора-тадбирлар хам ута зарурий ахамиятга эга.

ХУЛОСА

Умуман, мамлакатимиз фудароларининг устувор дадриятлари, эътидодлари хамда хаётий принципларининг жорий холатини урганиш жараёнида эмпирик-амалий маълумотларни тахлил дилиш ва илмий-назарий жихатдан умумлаштириш натижасида дуйидаги хулосаларга келинди:

- мамлакатимиз фудароларининг хаётий позициялари эркинлик, адолат ва багрикенглик каби дадриятий мулжаллар хамда диний (исломий) ва ижтимоий-ижодий йуналишдаги эътидодларнинг устуворлигига асосланганлиги маълум булди;

- шахсий дадриятлар тизимида либерал-индивидуалистик хамда консерватив-жамоавийлик дадриятларининг доминантлик учун радобати яддол намоён булмодда. Эътидодлар тизимида эса диний-авторитар хамда ижтимоий-

рационал эътикодлар ракобатлашмокда. Бунда диний эътикодларнинг доминантлашуви жамиятда диний токатсизликнинг мухим омилига айланаётганлигини алохида таъкидлаш керак;

- ахолининг шахсий кадриятлари ва эътикодлари тизими уртасида сезиларли номувофиклик мавжуд булиб, буни жамиятда хаётий позициянинг кандай модели куллаб-кувватланиши хамда ижтимоийлаштирилиши лозимлиги борасида конкрет бир концепция ва шунга мувофик йулга куйилган стратегик фаолият мавжуд булмаганлиги билан изохлаш мумкин.

Фикримизча, мамлакатимиз ахолисида ижтимоий дахлдорлик хамда юксак масъулият хисси, багрикенглик, инсонпарварлик, ватанпарварлик, мехнатсеварлик, ижодкорлик фазилатлари билан йугрилган хаётий позицияни карор топтиришда куйидаги йуналишлардаги фаолиятни кучайтириш зарур:

- таълим-тарбия узлуксизлигини таъминлашда "бутун хаёт давомида таълим" тамойилини тула жорий этиш, бунда миллий гоянинг мухим тамойилларини шахснинг хаётий максадлари, интилишлари билан мувофиклаштиришга жиддий эътибор каратиш, шахсда уз-узига, жамиятга ва келажакка нисбатан ишонч хамда толерантлик рухини шакллантириш;

- ахоли орасида ижтимоий скептик ва цинистик кайфиятнинг кучайишини, антиижтимоий хаётий позиция оммалашувининг олдини олиш учун жамиятдаги коррупцион жиноятларга карши курашишни янада кучайтириш, конун устуворлиги хамда ижтимоий адолатни таъминлаш. Бу борада кенг ахоли катламининг таашаббусларини хисобга олиш;

- шахснинг хаётий позицияси ва уни шакллантиришга оид фалсафа, социология хамда психология фанлари доирасида фундаментал ва амалий тадкикотларни кучайтириш, шунингдек мамлакатимиз ахолисининг устувор эътикодлари, кадриятлари хамда хаётий принциплари узгаришининг муттасил мониторингини олиб бориш;

- таълим-тарбия жараёнида ижтимоий-гуманитар фанларнинг урнини мустахкамлаш, уларнинг шахс эътикодини, кадриятларини, хаётий максадларини, бир суз билан айтганда, хаётий позициясини ижтимоий макбул тарзда шакллантиришдаги ахамиятини эътироф этмок, укитиш жараёнида ушбу фанларни кискартириш тенденциясига чек куймок керак.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. -Т.: Узбекистон, 2017. -Б.103. (Mirziyoev Sh.M. We will build

our great future together with our brave and noble people. -T.: Uzbekistan, 2017. -P.103);

2. Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. -М.: Изд-во АН СССР, 1957. -С.265;

3. Маркин В. Н. Жизненная позиция личности как психолого-акмеологическая категория и феномен социального самоутверждения // Мир психологии. 2005. № 4. -С.46;

4. Семке Н. Н. Активная жизненная позиция советской женщины и ее реализация в сфере общественно-политической деятельности: дис. ... канд. филос. наук. Харьков, 1983. -С.50.

5. Елютина М. Э. Методологические проблемы формирования активной жизненной позиции личности: дис. ... канд. филос. наук. -Саратов, 1984. -С.31;

6. Маматкулов, С.Т. (2020). Дунёдараш ва хаётий позиция: структуравий тахлил. Fhilosophy and life, 1(8), 22-28. (Mamatkulov, S.T. (2020). Worldview and life position: structural analysis. Fhilosophy and life, 1(8), 22-28.

7. Маматкулов, С.Т. (2020). Шахснинг хётий позицияси классификацияси.// Konsensus, 1(1), 118-126. (Mamatkulov, S.T. (2020). Classification of the life position of the person. Consensus, 1(1), 118-126.

8. Грицанов А. А. Новейший философский словарь. -Минск: Изд. В. М. Скакун, 1998. -С.425;

9. Бобожонов Б.М., Мадаева Ш.О. Узбекистонда мафкура, маданият, фан ва дин: чегарани каерда ва кандай дуйиш мумкин? https://nuz.uz/uz/zhamoat/1190672-%d1%9ezbekistonda-mafkuramadaniyatfan-va-din-chegarani-kaerda-va-kandaj-kujish-mumkin.html. (Bobojonov B.M., Madaeva Sh.O. Ideology, culture, science and religion in Uzbekistan: where and how to burn the border? https://nuz.uz/uz/zhamoat/1190672-%d1%9ezbekistonda-mafkuramadaniyatfan-va-din-che garani-kaerda-va-kandaj -kuj ish-mumkin. html).

10. Mo'minov, Sh. Memuar, bag'ishlov va marsiyalarda rahbar muloqot xulqiga xos qirralarning namoyon bo'lishi. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 689-695.

11. Муминов, С., Эхсонова, М. (2021). Linguapoetic features of English derivations in literary text. Международный журнал языка, образования, перевода, 4(2), 90 -67.

12. Муминов, Ш. C. (2022). Рахбар нутдининг таъсир утказиш усуллари. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies, 2(3), 418-426. https://doi.org/10.24412/2181 -2454-2022-3-418-426

301

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.