Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИНГ ҲАЁТИЙ МАҚСАДЛАРИ МАСАЛАСИНИ ИЖТИМОИЙФАЛСАФИЙ ЖИҲАТДАН ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЁШЛАРНИНГ ҲАЁТИЙ МАҚСАДЛАРИ МАСАЛАСИНИ ИЖТИМОИЙФАЛСАФИЙ ЖИҲАТДАН ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

143
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ёшлар / мақсад / ҳаётий мақсад / эҳтиёж / манфаат / детeрминант / ижтимоийлашув / шахс / қадриятлар / омил / таълим / ижтимоийлашиш омиллари / youth / purpose / life goals / need / interest / determinant / socialization / personality / values / factor / education / socialization factors

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Санжар Синдорқулович Каримов

Мазкур мақолада мақсад ва ҳаётий мақсад тушунчаларининг мазмун моҳияти ва бу тушунчаларни ижтимоий-фалсафий жиҳатдан ўрганишнинг аҳамияти, шунингдек, ёшларда ҳаётий мақсадлар шаклланишининг ўзига ҳос жиҳатлари ҳамда ҳаётий мақсадларнинг ёшлар фаолиятини йўналтирувчи омил сифатидаги моҳияти ижтимоий-фалсафий жиҳатдан таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF SOCIO-PHILOSOPHICAL STUDY OF YOUNG PEOPLE'S LIFE GOALS

This article analyzes the socio-philosophical meaning of the concept of goal and life goals, the peculiarities of the formation of life goals in young people, and the importance of life goals as a driving force for youth activity

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИНГ ҲАЁТИЙ МАҚСАДЛАРИ МАСАЛАСИНИ ИЖТИМОИЙФАЛСАФИЙ ЖИҲАТДАН ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ»

ЁШЛАРНИНГ ХДЁТИЙ МАЦСАДЛАРИ МАСАЛАСИНИ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ ЖИХДТДАН УРГАНИШНИНГ АХДМИЯТИ

Санжар Синдорцулович Каримов

Жиззах давлат педагогика институти катта укитувчиси haqiqiysanjar@maiL ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада максад ва хаётий максад тушунчаларининг мазмун мохияти ва бу тушунчаларни ижтимоий-фалсафий жихатдан урганишнинг ахамияти, шунингдек, ёшларда хдётий максадлар шаклланишининг узига хос жихатлари хамда хаётий максадларнинг ёшлар фаолиятини йуналтирувчи омил сифатидаги мохияти ижтимоий-фалсафий жихатдан тахлил килинган.

Калит сузлар: ёшлар, максад, хаётий максад, эхтиёж, манфаат, детeрминант, ижтимоийлашув, шахс, кадриятлар, омил, таълим, ижтимоийлашиш омиллари.

THE IMPORTANCE OF SOCIO-PHILOSOPHICAL STUDY OF YOUNG

PEOPLE'S LIFE GOALS

Sanjar Sindorkulovich Karimov

Senior teacher of Jizzakh State Pedagogical Institute haqiqiysanjar@mail.ru

ABSTRACT

This article analyzes the socio-philosophical meaning of the concept of goal and life goals, the peculiarities of the formation of life goals in young people, and the importance of life goals as a driving force for youth activity.

Keywords: youth, purpose, life goals, need, interest, determinant, socialization, personality, values, factor, education, socialization factors

КИРИШ

Мамлакатнинг келажакдаги тараккиёти уша давлатда ёшлар таълим-тарбияси ва келажагига бериладиган эътибор даражасига чамбарчас боFликдир. Шу маънода, Узбекистонда ёшлар масаласи давлат сиёсатининг энг устувор йуналишларидан бири хисобланади. Бу хусусда тухталар экан Узбекистон

Республикаси Президента Ш.М.Мирзиёев "...ташаббускор ислохотчи булиб майдонга чикадиган, стратегик фикр юритадиган, билимли ва малакали янги авлод кадрларини тарбиялашимиз зарур"[1], деб таъкидлайди. Шу нуктаи назардан олиб олиб каралганда, ахолисининг ярмидан купроFи ёшлардан иборат[2.89] булган мамлакатимизда ёшларни мустахкам хаётий позиция ва хаётий максадларга эга фаол шахс килиб тарбиялаш илм -маърифат сохаларининг мухим вазифаларидан бири хисобланади. Зеро, янгиланаётган Узбекистон шароитида ёшларнинг хаётий максадлари ва фаолиятининг умуммиллий манфаатлар ва жамиятнинг максадларига нечоFлик хамоханг шаклланиши ижтимоий тараккиётнинг кафолати булиб хизмат килади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Ёшлар шахс сифатида ижтимоийлашар экан уз хаётини маълум бир максад ва мулжал асосида ташкил килади ва фаолият юритади. Ёшларнинг жамиятдаги урни, мавкеи ва фаоллигининг асосий детерминанти ва йуналтирувчи омили сифатида хаётий максад тушунчасини урганиш шу жихатдан мухим ахамият касб этади. Ёшларда хаётий максадни шакллантиришнинг фалсафий жихатларини урганиш буйича фундаментал тадкикотлар амалга оширилмаганлиги мазкур йуналишда илмий изланишлар олиб бориш заруриятини вужутга келтиради ва шу оркали ёшларда хаётий максадларни тарбиялашнинг замонавий услубларини яратиш асносида ёшларнинг шахс сифатида шаклланиши ва ижтимоийлашувида алохида урин тутади.

Умуман олганда, "хаётий максад" категорияси, унинг структураси, ёшларда хаётий максаднинг шаклланиш жараёни, бунга таъсир курсатувчи омиллар ва шарт-шароитлар масаласини урганиш куйидаги жихатларга кура мухим хисобланади:

биринчидан, жамиятимизда юз бераётган янгиланишларга мос равишда илм-маърифат ва Fоявий сохада кенг куламли вазифалар юзага чикмокда. Айникса, ёш авлодни янги замон талабларига мос фикрлайдиган, узининг аник хаётий позицияси ва максадларига эга кадрлар сифатида тарбиялашга булган эхтиёжнинг ортиши;

иккинчидан, хаётий максад тушунчаси, унинг шахс баркамоллиги ва фаоллигига таъсири масалалари фалсафий жихаттан яхлит урганилмаганлиги сабабли, шахс камолотида хаётий максаднинг урнини асослаш ва ушбу масаладаги янги тадкикотлар натижаларини ёшлар ижтимоий киёфасини

шакллантиришга йуналтириш оркали бугунги куннинг долзарб тарбиявий вазифаларини хал килишга йуналтириш зарурати;

учунчидан, мамлакатимизда демократик ислохотларни чукурлаштириш, фукаролик жамиятини ривожлантириш ва мамлакатни модернизациялаш жараёнида ислохотлар муваффакияти бевосита алохида шахснинг хаётий максадларининг умуммиллий манфаатлар ва жамиятнинг максадларига нечоFлик хамоханг шаклланиши билан боFлик эканлиги;

туртинчидан, шахс ижтимоийлашуви ва ижтимоий фаоллик жараёнида хаётий максаднинг урни, шунингдек, ёшларда хаётий максад шакллантиришнинг фалсафий жихатларини урганиш буйича фундаментал тадкикотлар амалга оширилмаганлиги мазкур йуналишда илмий изланишлар олиб бориш ва хаётий максадни тарбиялаш замонавий услубларини яратишни такозо этмокда.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Х,аётий максад" тушунчаси хозирги куннинг илмий контекстида кенг кулланувчи тушунчалар каторида булмаса хам, шахс ва жамият алокаларини урганувчи куплаб ижтимоий-гуманитар фанлар сохасидаги тадкикотларда ушбу тушунчага нисбатан узига хос ёндашувларни топиш мумкин. Куйида уларнинг баъзилари билан танишамиз.

"Х,аётий максад инсон уз хаётида руй беришини хохлайдиган энг асосий натижалар ёки вокеаларни уз мазмунига бирлаштирган ва инсоннинг мавжудлигини асослайдиган FOяни уз ичига олади [8,317]". Ушбу ёндашувда шахснинг асосий манфаатларини акс эттирадиган кенг куламли максадларга хаётий максадлар сифатида келтирилади. Киска муддатли, осон эришиладиган максадлардан фаркли уларок, инсоннинг хаётий максадлари узок муддатли максадлардир. Улар инсоннинг "хаёт йуналишини стратегик режалаштириш жараёнида шаклланадиган ва уларни амалга ошириш бир неча ун йиллар давом этиши хам мумкин"[4,336], албатта. Инсоннинг фаолияти алохида мазмунли турли-туман операциялар, харакатлар ва уринишларнинг йотиндиси булгани каби, хаётий максадлар хам - уткинчи ва оралик максадлар занжирини тулдирадиган инсоннинг энг умумий, якуний максадларидир. Айнан хаётий максадлар шахсни фаолиятга ундовчи сабаб хисобланади [9,65].

Х,аётий максадлар жамиятдаги кадриятлар ва ахлокий идеаллар каби инсон фаолиятининг энг умумий ва йуналтирувчи омиллар каторида шахснинг

узок муддатли хаёт дастури сифатида шахснинг харакат килиш иктидорини намоён этувчи омил [5,43] сифатида куриб чикилади.

Бир катор тадкикотларда "хаётий максадлар шахснинг узок муддатли узини узи дастурлашнинг тартибга солувчи ролини бажарадиган шахснинг мотивацион-максадли сохасининг энг юкори субструкцияси"[6] сифатида белгиланган.

Шахс хаётий максадларининг мухим хусусиятлари сифатида файласуф олим И.О. Мартинюк куйидагиларни курсатади:

а) хаётий максадлар муайян хаёт тарзи доирасида хаётий фаолиятнинг узига хос усули сифатида шаклланади;

б) хаётий максадлар жамиятда устувор булган Fоялар, максадлар ва кадриятлар намоён булишининг индивидуал шакли булиб, шахснинг фаолиятини вокеликни узгартиришга, хаётнинг барча сохаларини кайта куришга йуналтиради;

в) хаётий максадлар умумлаштириш, интеграциялаш, баркарорлик хусусиятларга эга булади ва шахснинг фаолиятига узок муддатли таъсир курсатадиши билан ажралиб туради;

д) хаётий максадлар куп жихатдан шахснинг ижтимоий мавкеига, унинг ижтимоий роллари тизимидаги урнига, шунингдек унинг дунёкарашига, кизикишлари, эхтиёжлари, кобилиятлари, хаётий тажрибаларига боFлик булади; [7,41]

Аммо бу ёндашувдаги хаётий максадга нисбат берилаётган баркарорлик хусусияти нисбий хусусиятга эгадир. Чунки шахснинг хаётий максадлари динамик хусусиятга эга булиб, улар шахснинг хаётий тажрибалари, билим даражаси ва савиясига мувофик холатда узгариши мумкин.

Юкорида хаётий максадларнинг мухим белгилари буйича келтирилган позицияларини куйидагича умумлаштириш мумкин:

биринчидан, улар умумлаштирувчи, пировард, туб, узок муддатли, максадлардир;

иккинчидан, улар мутлак мазмун касб этиб, инсонда унданда асосийрок максад булиши мумкин эмас;

учинчидан, улар киска ва оралик максадларни амалга ошириш билан боFлик кетма-кет вазифаларнинг натижаси булган якуний максадни ифодалайди;

туртинчидан, инсон хаётидаги куплаб киска, уткинчи ва шахсий максадларга маъно ва мазмун бахш этади.

Демак, хаётий максад - инсон уз хаёти давомида амалга оширишга интиладиган энг асосий натижаларни бирлаштирувчи, инсон фаолиятининг йуналиши, мазмуни ва узок муддатли мулжалларини белгилаб берувчи энг асосий, туб, пировард максаддир.

Хаётий максадлар шахс фаолиятининг регулятори ва детерминанти сифатида унинг бутун умри давомида ахамиятли булсада, айникса ёшлик даври учун алохида ахамиятли хисобланади. Шахс хаётининг турли ёш боскичларида уни фаолиятни йуналтирувчи регуляторларнинг у ёки бу кисми устуворлик касб этади ва шу ёш даври учун узига хос ахамият касб этади. Хусусан, юкори успиринлик ёшидан бошлаб, хаётий максадлар шахснинг йуналишини тавсифловчи асосий компонентга айланади ва устуворлик касб эта бошлайди.

Бошкача айтганда, "усмирлик даврида хаёт максадлари алохида ахамиятга эга булади, бунда инсон узининг касбий ривожланиш йуналишини белгилаб, шахсий хаётини тартибга солади. Бу ёшда инсоннинг келажаги хакидаги тасаввурлари унинг кейинги ривожланишини белгилайди, шахсий хаётининг индивидуал режаси сифатида шакллана бошлайди" [10,89]. Усмирлик даврида хаётий максадларнинг ролини аниклаш учун турли ёш гурухларини (10-13 ёшдаги болалар, талабалар, 30-45 ёшдаги мутахассислар, нафакахурлар) таккослаш асосида утказилган экспериментал тадкикотлар шуни курсатдики, болаларнинг 80 фоизи ва нафакахурларнинг 65 фоизи хаётга нисбатан аник нуктаи назарга эга эмаслар, яъни, келажак хакидаги фикрлар ноаник. Талабаларнинг 75 фоизида хаёт истикболлари 52 фоиз мутахассисларда булгани каби когнитив равишда тузилганлиги аникланган [3,40]. Шу сабабли биз, инсон айнан усмирлик даврида хаётий максадларга катта эътибор беради, уларни аник ва изчил тарзда ифодалайди, деган хулосага келишимиз мумкин. Шу нуктаи назардан, хаётий максадлар муаммосини ёшлар билан боFлик холда урганиш жуда мухимдир.

ХУЛОСАЛАР

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, ёшларнинг жамиятдаги урни, мавкеи ва фаоллигининг асосий детерминанти ва йуналтирувчи омили булган хаётий максад тушунчасини фалсафий жихатдан урганиш куйидаги жихатлардан мухим хисобланади:

биринчидан, ёшларда хаётий максадларни шакллантиришнинг фалсафий жихатларини урганиш буйича фундаментал тадкикотлар амалга ошириш ва ёшларда хаётий максадни тарбиялашнинг замонавий услубларини яратиш

оркали ёшларнинг юксак билимли, замонавий фикрлайдиган, катъий позицияга эга шахс сифатида шаклланиши, бошкача айтганда уларнинг позитив асосларда ижтимоийлашувини таъминлаш мумкин;

иккинчидан, хаётий максадлар инсон хаётининг мазмунини ташкил этувчи ва йуналтирувчи, хатти-харакатларини тартибга солувчи асосий омиллардан бири хисобланиб, улар шахснинг онгли равишда узини узи тартибга солиш жараёнида этакчи рол уйнайди;

учунчидан, хаётий максадларнинг мазмуни шахснинг фаолияти ва хатти-харакатларида, уларни амалга ошириш усули ва воситаларида бевосита акс этади. Унинг шахсий кизикишлари, эхтиёжлари ва кадриятларидан келиб чикиб, хаётий шахснинг жамият хаётининг турли сохаларидаги фаолиятида намоён булишида;

туртинчидан, хаётий максадлар ёшлар учун алохида ахамиятга эга булади, чунки инсон айнан шу ёш даврида узининг касбий ривожланиш йуналишини белгилаб, шахсий хаётини тартибга солади ва умуман олганда келажак хакида тасаввур хосил килади.

бешинчидан, хаётий максадлар - бу ижтимоийлашиш жараёнида инсон томонидан кабул килинадиган ва унинг келажакдаги хаётининг мазмунини аник акс эттирадиган асосий хаётий кадриятларнинг намойишидир;

олтинчидан, мустакил хаёт йулини танлаш ва узок муддатли ижтимоий хулк-атворнинг шакллари ва муайян мулжалларини кабул килиш факат шахснинг ижтимоий хулк-атворининг асосий регулятори булган кадриятлар тизими ва хаётий максадлар тупламининг бирлашуви билангина билан амалга ошиши мумкин;

еттинчидан, шахснинг хаётий максадларини урганиш жараёнида шахсга турли хил эхтиёжлар, мотивлар, кизикишлар, эътикодлар, дунёкараш тизимларининг куп даражали таъсирини хисобга олиш лозим, бу эса уз навбатида шахснинг ижтимоий борликнинг биркисми сифатида мавжут булишидан келиб чикади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 4.01.2020.https://prezident.uz/uz/lists/view/3324

2.Мирзиёев. Ш. М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент. «Узбекистон». 2017.-596 б.

3.Абульханова-Славская К.А., Березина Т.Н. Время личности и время жизни: Науч. изд. — Рос. акад. наук. Ин-т психологии. — СПб.: Алетейя, 2001.-299 с.

4.Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Курс лекций. М., 1996.336 с

5.Казакина М.Г. Ценностные ориентации школьников и их формирование в коллективе : Учеб. пособие к спецкурсу. - Л.: ЛГПИ, 1989. - 83 с

6. Мартынюк И.О. Гуманизм жизненных целей социалистической личности. -Автореф. дисс. канд. философ, наук 09.00.02 Киев, 1985. - 15 с.

7.Мартынюк И. О. Жизненные цели личности: понятие, структура, механизмы формирования. - АН УССР, Ин-т философии. - Киев : Наук, думка, 1990.-119 с.

8.Психология. Учебник для гуманитарных вузов / Под. Общ. Ред. Дружинина Г.В. Спб.: Питер, 2002. - 347 с.

9. Сохань Л.В. Жизненный путь личности: - Киев: Наук, думка, 1987.-277 с

10.Ядов В.А. Саморегуляция и прогнозирование социального поведения личности // Методологические проблемы социальной психологии. -М.: Наука, 1975. https://megapredmet.ru/1-64060.html

11. Sindorkulovich, K. S. (2020). The significance of socio philosophical study of young people's life goals. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(4), 523-527.

12. Khotamov, A., & Sindorkulovich, K. S. (2020). The study of the problem of life goal in the history of philosophy. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9(4), 34-42.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.