Научная статья на тему 'ЯККА ТАНЛАШ УСУЛИ БИЛАН ХЎРАКИ НЎХОТНИНГ ЛИНИЯЛАРНИ ЎРГАНИШДАГИ АДАБИЁТЛАРНИНГ ЎРНИ'

ЯККА ТАНЛАШ УСУЛИ БИЛАН ХЎРАКИ НЎХОТНИНГ ЛИНИЯЛАРНИ ЎРГАНИШДАГИ АДАБИЁТЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
90
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўсимлик / поя / баландлик / нўхат / нав / вариант / қайтариқ / дуккак / дон / 1000 дона дон вазни / ҳосилдорлик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Т.А. Рахимов, З.З. Зокиров

Навларнинг дон хосилдорлиги ва унинг сифат кўрсаткичлари кўп жиҳатдан экинга қўлланиладиган агротадбирларга ҳам боғлиқ. Шу сабабли ушбу тадбирларни бажарилиши энг самарали муддат ва меъёрларда, илмий асосланган бўлиши талаб этилади. Ушбу мақолада нўхотнинг ўрганиш жараёнидаги адабиётларни тахлили ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯККА ТАНЛАШ УСУЛИ БИЛАН ХЎРАКИ НЎХОТНИНГ ЛИНИЯЛАРНИ ЎРГАНИШДАГИ АДАБИЁТЛАРНИНГ ЎРНИ»

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡1т1у-и$!иЫу ]игпаП №12

ЯККА ТАНЛАШ УСУЛИ БИЛАН ХУРАКИ НУХОТНИНГ ЛИНИЯЛАРНИ УРГАНИШДАГИ АДАБИЁТЛАРНИНГ УРНИ

Т.А. Рахимов

Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти

к.х.ф.ф.д.

З.З. Зокиров

Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.7418974

Аннотация: Навларнинг дон хосилдорлиги ва унинг сифат курсаткичлари куп жихатдан экинга кулланиладиган агротадбирларга хам боглик. Шу сабабли ушбу тадбирларни бажарилиши энг самарали муддат ва меъёрларда, илмий асосланган булиши талаб этилади. Ушбу маколада нухотнинг урганиш жараёнидаги адабиётларни тахлили урганилган.

Калит сузлар: Усимлик, поя, баландлик, нухат, нав, вариант, кайтарик, дуккак, дон, 1000 дона дон вазни, хосилдорлик.

Хозирда жахон ахолисининг 815 миллион нафари оч колаётган булса, 2050 йилга бориб бу сон 2 млрд. кишига етади. Уларнинг 12,9 фоизи ривожланаётган мамлакатларда яшайди. Беш ёшгача булган болалар уртасида улимнинг 45 фоизи айнан туйиб овкат емаслик натижасида келиб чикаётир. Хрзирги кунда хар йили 3,1 нафар бола айнан шу сабаб хаётдан куз юммокда. Колаверса сайёрамиздаги хар турт боланинг бир нафари уз ёшига нисбатан усмай колгани аникланган. Мактаб ёшидаги 66 млн. угил-кдзлар дарсларга беихтиёр оч келади. Шулардан 23 млн.и Африкада истикомат килади.Дуккакли дон экинларини етиштириш кишлок хужалигидаги учта асосий муаммони хал килишга имкон беради:

1) Дон етиштиришни купайтириш;

2) Ахолининг усимлик оксилига булган талабини кондириш;

3)Тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш. Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги ва озик-овкат тармогини истикболда баркарор ривожлантириш сохада давлат сиёсатини янгича ёндошувлар асосида юритишни талаб килмокда. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси ушбу вазифаларни амалга оширишга хизмат килади.

Ертапишар, дон тулишиш даври киска кунларда утадиган нухат навларини яратиш лалми ерларда дон хосилдорлигининг ошириш хамда турли йилларда руй берадиган иссиклик ва кургокчилик каби нокулай обхаво шароитларида

"Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali №12

хам баркарор дон хосилдорлигини таъминлайди. Усув даврининг давомийлиги нухат усимлигининг генетик жихатдан ирсий тузилишига боглик булиши билан бирга, унинг кандай шароитда устирилаётганлигига, яъни тупрок-иклим шароитларига, етиштириш агротехнологиясига бевосита боглик булади. Нухат навларида усув даври давомийлиги иссикликка, кургокчиликка, зарарли хашарот ва замбуругли касалликларга чидамлилик хамда доннинг сифат курсаткичлари каби мухим белги ва хусусиятлари билан чамбарчас боглик булиб, узгармас микдор хисобланмайди ва етиштириш шароити, асосан, навнинг генетик хусусиятлари билан белгиланади. эртапишарликни белгилашда униб чикишгуллаш даврининг давомийлиги мухим ахамиятга эга хисобланади. Марказий Осиёда нухат усимлигининг эртапишарлиги асосан тули; усув даврига караб белгиланади.

Ж.Нахалбоев, Ж.Эргашев, А.Умурзаковлар Галлаорол илмий-тажриба станцияси лалмикор типик буз тупрокларда нухат 41 нав намуналари буйича олиб борган тажрибалари орасида андоза Юлдуз навига (уртача 10,9 с/га) нисбатан юкори хосилга эга булган нав намуналари танлаб олинди. Бу нав намуналар орасида андоза навга нисбатан гектаридан 1,3- 2,8 с куп дон олишга эришилган. Жумладан, андоза навга караганда FLIP 07-178с (13,7 с/га), FLIP 07-177с (13,5 с/га), FLIP 09-308с (12,3 с/га), FLIP 09-210с, FLIP 09-432с (12,2 д/га) каби куп дон хосили берган нав намуналари келгуси селекция жараёнларида урганиш учун танлаб олинди. Тадкикотлар давомида олинган натижаларга асосланиб хулоса этганда, лалмикор майдонларда нухатнинг географик жихатдан келиб чикиши турлича булган нав намуналарининг кимматли-хужалик белги ва хусусиятларини эътиборга олиб танлаш ишларини бажариш хисобига янги навлар яратишда селекция жараёнларига жалб этиш боскичларини тезлатиш, серхосил, касалик ва зараркунандаларга чидамли нухат навларини яратиш уругларини купайтириб, экин майдонларини кенгайтириш имконини беради. [1.29-б]

Нухат дуккагида асосан бир ёки иккитадан, айрим холларда 3 тадан уруг хосил булади. Дуккагининг узунлиги 1,5-3,5 см гача булиб, пишиб етилган дуккаги саргиш рангда булади. Уругининг шакли, ранги ва улчами нухатнинг навига боглик равишда узгаради. Уруги гадир-будир, киррали, куйбошсимон, кийгирбошсимон, юмалок учлик куринишда, хар хил катталикда булади. Уругининг ранги окиш, сарик, кунгир, жигарранг ва кора рангда булади [2;106-б.].

И.^амдамов ва бошкалар таъкидлашича, Самарканд вилояти утлоки-буз тупрокларида шароитида олиб борилган тажрибаларда Юлдуз ва Милютинский-6 навлари сугориб етиштирилганда нухат хосили сезиларли даражада ошганлиги кузатилган булсада, бошка курсаткичлар 1000 дона дон

Talqin va tadqiqotlar" ilmiy-uslubiy jurnali

№12

вазни, дон натураси камайганлиги кузатилиб, сугорилмаган вариантларда усимлик хужайра шираси консентратсияси юкори булиши мумкинлиги аникланган. [3.18- б]

М. Гайбуллаеванинг таъкидлашича, Фаргона вилоятининг адирли ерларида 2016 йилда олиб борилган тажрибаларида нухат усимлигини азотли угитлар билан турли меъёрларда озиклантириш натижасида туганаклар шаклланиши турлича булиши кузатилиб, соф Н70 кг азотли угит билан озиклантирилган вариантида 100 усимлик уртача туганаклар огирлиги 3,6 г/р га тенг булган булса, Hi00 кг угит билан озиклантирилган вариантида 100 усимлик уртача туганаклар огирлиги 8,3 г/р га ва Н150 угит билан озиклантирилган вариантида 100 усимлик уртача туганаклар огирлиги 10,2 г/р га тенг булганлиги кузатилди. [4.32-33 б]

А.А.Абдиев, А. Шоймурадовларнинг 2013-2015 йилларда Кашкадарё вилоятининг лалмикор тупрокларида нухатнинг 41 та нав намуналаридан вегитатсия даврининг кискалиги, ташки мухитнинг нокулай омилларига, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги, юкори хосилдорлиги ва биологик хужалик хусусиятларига, бир туп усимликдаги дуккаклар ва донлар сони, 1000 дона дон вазни, оксил микдори бахоланганда, андоза Юлдуз навига нисбатан юкори хосилдорлик курсаткичларига FLIP 03-22 С, FLIP 03-50 С, FLIP 03-99 С, FLIP 06-52 С, FLIP 06-53 С, FLIP 07-5 С, FLIP 07-182 С, FLIP 07-264 С, FLIP 07320 С, FLIP 08-36 С, FLIP 08-50 С, FLIP 08-106 С, FLIP 08-118C, FLIP 08-154 С намуналар селекциянинг кейинги боскичларида файдаланиш учун бошлангич манбаа сифатида тавсия этганлар. [5.161 - 163б]

Хулоса

Хулоса килинадиган булса лалмикор майдонларда нухатнинг географик жихатдан келиб чикиши турлича булган нав намуналарининг кимматли-хужалик белги ва хусусиятларини эътиборга олиб танлаш ишларини бажариш хисобига янги навлар яратишда селекция жараёнларига жалб этиш боскичларини тезлатиш, серхосил, касалик ва зараркунандаларга чидамли нухат навларини яратиш хамда келгусида уругларини купайтириб, экин майдонларини кенгайтириш имконини беради.

Адабиётлар шар^и:

1.Нахалбоев Ж., Эргашев Ж., Умурзаков А. Лалмикор майдонларда нухатнинг бошлангич манбаларини танлаш натижалари. // Агро илим 2017-й. №1[45] сон. 29-бет.

2. Хдмдамов И., Мустонов С., Бобомуродов З. Сугориладиган ерларда нухат етиштиришнинг илмий асослари. Монография. Тошкент-2007. - 106 б..

ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡!т1у-и$!иЫу ]игпаН

№12

3. Хамдамов И. ва бошкалар Нухат хам озика хам дори. Узбекистан к/х жур № 3. 2009. 18-бет.

4. Гайбуллаева М. Адир тупрокларда нухатнинг тупрок унимдорлигига ва азот тупловчи бактерияларга таъсири. Узбекистон к/х жур№ 4.2021.32-33б

5. Абдиев А.А, Шоймурадов А. Лалмикор майдонларида нухат экишнинг бошлангич манбалари. "Узбекистоннинг жанубий худдудларида бошокли дон экинлари селекцияси, уругчилиги ва этиштириш агратехналогияларининг холати варивожлантириш истикболлари".//Х,алкаро илмий амалий конференция материаллар тупламиДарши-2018 йил. 14-15 май.161-163 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.