CC BY
35
СС. Т. Жацбырбаева, Г. А. Кэшмова, С. Г.Те , Е. А. Еремеева, Ж. А. Нуржанова НАРКОЛОГ ЖЭНЕ ПСИХИАТР ДЭР1ГЕРЛЕРДЕГ1 ЭМОЦИОНАЛДЫК БЕР1ЛУ
Макалада авторлардыч эмоционалдык берiлудiч мачызды мэселелерiне катысты ой-толрамдары мен кезкарастары келтiрiлген, булар дэрiгердiк кэсiби Kb3MeTiHe Tepic эсерш тигiзедi жэне пациенттерге ете мукият карым-катынас жасауды талап етедi. Осындай бузылуларра жол бермеудiч усынымдары мен эдiстерi берiлген.
Н. Шидерхан, М. А. Сисембина, А. С. Турль^улова, Г. А. Какимова, С. Т. Жацбырбаева
¥ЙКЫ ЖЭНЕ ОНЬЩ МАЦЫЗЫ
КММУ психология, психиатрия жэне наркология кафедрасы, Темiртау каласы Психиатриялык диспансер ММ, Облыстык психоневрологиялык диспансер КМК.М
Бурынры заманнан берi психикалык бузы-лыстардыч туындауы мен оныч уйкы бузылы-сымен байланысы бар екендИ анык болран. Адамзат румырыныч Yштен бiрi уйкымен ететш-дiгiн ескерсек оран мэн бермеу мYмкiн емес. ¥йкыныч аркасында адам тынырып, демалып, кYш кайраты калпына келедi. Ойшыл Генри Лонгфелло бул орайда: <^нде демалу кукыры кYндiз кYш жумсаура, iстi аяктаура мYмкiндiк бередЬ>, - дейдг
1981-1985 жылдар аралырында АК,Ш-та 7954 субьектiге сауалнама жYргiзгенде психикалык бузылыстары барлардыч арасында уйкы бузылысыныч басым салмакпен кездесетiнi аныкталран, ярни олардыч iшiнде инсомния жардайы 40 пайызды, гиперсомния 46,5 пайызды, ал уйкы бузылысына шарымданбарандар тек 16,4 пайыз рана кездескен [1].
2003 жылы жарыкка шырарран M. Ohayon T. Roth зерттеулерi бойынша Великобритания, Германия, Италия жэне Португалияныч 15 тен 100 жас аралырындары 14 915 туррынын зерттеу барысында зерттелушiлердiч 28 пайызында психикалык сыркаттыч бар екендИ, ал 25,6 пайызында бурын бастарынан уйкыныч бузылысыныч болрандыры аныктаран. Осы авторлардыч айтуы бойынша инсомния жардайы сарыуайымра шалдыккандардыч 40 %-ы, наукастардыч тары бiр белИнде аффект патологиясымен катар YPейлiк бузылыстардыч инсомниямен кабаттасуы 38% жардайды кураран [18] . Maixner S., Tandon R., Eiser A. 1998 жылры жарык керген зерттеуiнде инсомния жардайы аныкталран наукастардыч 21% -ында ауыр сарыуайымныч белгiлерi бар екендiгi ал 13 %-ында жYЙелi YPейлiк бузылыстары бар екендiгi аныкталран [17]. Кешнп жылдардары Я.И.Левин, С.И. Посохов, И.Г. Хануновтардыч зерттеулер1 бойынша сарыуайым немесе депрессиялык жардайында уйкы бузылысы 83-100 пайыз жардайда, ал объективт полисомнографиялык зерттеу жYргiзген кезде бузылыстыч бар екендiгi 100 пайызды керсеткен.
Тек шетелдеп зерттеулер емес, кYнделiктi психиатр дэрiгерлердiч тэжiрибесiнде психикалык бузылыстардыч аскына тYCiп, декомпенсация туындау жардайы, алдын ала уйкы бузылысыныч пайда болуымен жYретiн зачдылырын байкау киын емес.
2010 жылдыч 2 жартысында Караганды каласы Облыстык психоневрологиялык жэне наркологиялык диспансерiнде кечес алура келген наукастармен клиникалык сухбаттасу барысында уйкы бузылысында шарымданрандар саныныч ете жорары дечгейi аныкталды. Мысалы психиатриялык кемек алура келген тYрлi психикалык бузылысы бар 100 наукастыч 86 пайызы, наркологиялык кызмет алура келген 86 наукастыч 90 пайызы уйкыныч тYрлi бузылысына шарымданды.
Есте устайтын бiр нэрсе, уйкы бузылысы дегенiмiз ол оныч сапасыныч темендеуi, уйкыныч азаюы рана емес керiсiнше шектен тыс уйкышыл-дык жардайы туындауы жэне т.б., мше булардыч барлыры уйкы бузылысы ретшде оныч тепе-течдiк калпыныч бузылрандырыныч керсеткiшi [3, 5, 10, 11]. 6рi карай такырыпта жекелеген психикалык аурулар кез^деп уйкы бузылысыныч ерекшелИ жэне оны емдеу жолдары карасты-рылады [1].
Аффект бузылыстары кечiл-кYЙдiч бiресе темендеп кетiп, кешн ол керiсiнше себепсiз кетерiчкiлiгiмен алмасып отыратын тураксызды-рымен сипатталатын жардай, эрi бул бузылыска кейде кезечдтк тэн болуы мYмкiн. Ауыр депрес-сиялык эпизод кезiнде наукастыч ^ш-кайраты азайып, кечiл кYЙi жабырып, уйкышылдык, тамак-ты кеп iшу, эаресе нан тарамдарын Yстей жеп, салмак косу байкалады. Шамамен наукастардыч 2/3 пайызы инсомнияра (уйыктап кете алмау, тYн ортасында жиi-жиi ояна беру немесе тым ерте ояну, оянран соч кайта кез iле алмау), ал шамамен 15 пайызы керiсiнше гиперсомнияра (тым уйкышылдыкка) шарымданады. Сарыуайымра шалдыккандарда уйкы бузылысы ^нделкт бо-лып, наукастар тым уйкышылдыкка немесе уйкы-сыздыкка шарымданады. Жас адамдарда кез тт уйыктап кету киындаса, ал жасы улрайрандарда кайта-кайта ояну жиi болады. Бiр ерекштИ кайталап ауыр сарыуайымра шалдыру мYмкiндiгi тым уйкышылдыкка шалдыккандарра караранда, уйкысыздыкка ушырарандарда 2 есе жорары болады екен [8,12].
Дистимиялык бузылыстарра кебiне 96 пайыз жардайда ^ш-куаттыч кемiп, элсiздiктiч пайда болуы, кечшше алач кiру мен езше сеым-сiздiк 88 пайыз, ез^ темен баралау 80 пайыз, тэбет^ч темендеуi немесе керiсiнше жорарылауы
69 пайыз, ечсес тYCiп, ештечеден Yмiт купеу 42 пайыз, ал инсомния немесе гиперсомния жардайы 77 пайыз жардайда кездеседi [1, 2].
Yрейлiк бузылыстар да уйкы бузылысымен катар жYредi. Мундай уакытта наукастар бэсеч-сiткiш жэне уйыктататын заттарды аталран бузы-лыспен кYресу Yшiн [1, 2] шектен тыс кабылдау-мен эуестенуi мYмкiн. Мундай наукастар тYн ор-тасында кенеттен оянып кетiп, бойларын коркы-ныш билеп, жYЙкесi катты козады да кайта уйыктап кету очайра тYCпейдi [1, 2]. Yрейлiк ша-буылдар кезiнде инсомниядан баска уйкы кезш-дегi салдану мен гипногагикалык елестер керу жэне коркынышты тYCтер керу мен сомнамбулизм жардайы да кездеседi [16]. Yрейлiк шабуыл-дар уйыктап кеткен бетте сирек туындайды. Буран карамастан Yрейлiк бузылыстарды стандарт-ты жолмен емдеу тшмдтИ темен болрандыктан косымша инсомнияны да калпына келтiретiн ем тарайындаран жен [13].
¥йкыныч бузылысы шизофрения кезшде де туындайды. 6сiресе айтарлыктай ауыр психоз-дардыч барлыры уйкы бузылысымен кабаттаса жYредi. Осы жардайларда уйкы бузылысы уйыктап кетудщ киындауымен катар, жартылай немесе толырымен уйкыныч кYнмен тунге алмасуы немесе полифазалык уйкы байкалады. Шизофрения кезiндегi уйкы бузылысы кебше уйкыра кетудiч киындауы мен тун ортасында жиi оянумен сипат-талады [2, 6].
S Maixsner зерттеуi бойынша наукастарды нейролептикалык препараттармен емдегеннен кейiн 3,5 аптадан соч кайта тексергенде уйкы керсетюштершщ айтарлыктай калпына келуi, бiрак онымен коса калыпты керсеткiштерге караранда кейбiр ауыткыран керсеткiштердiч болуы байкалран [2].
Психиканы белсендiргiш заттарды шектен тыс колдану кезiнде де ете жи уйкы бузылыста-ры туындайды. Осыран байланысты кейбiр зерт-теушiлер, балалык шакта уйкысы нашар адамдар-дыч, ересек кезде психиканы белсендiргiш заттарды немесе наркобарыныштылык тудыратын заттарды шектен тыс колдану мYмкiндiгi жорары болады деген дэлел кел^ршедг Алкогольдi кеп мелшерде кабылдау кезшде туннiч алрашкы жар-тысында 3-4 сарат бойы уйкы катты болады да, тYннiч екiншi жартысында уйкы мазасыз болып, бiрнеше сарат бойы тYC керумен жалрасады. Мас-^немдктен зардап шегетiндер арасында инсомния жардайы 36-72 пайыз жардайда кездеседк Бэсечсiткiш заттарды Yнемi колданранда уйкыныч Yздiксiздiгiне езгерiс кiредi. Тэуелдiлiк дамып Yл-гергендерде алкогольдi кабылдауды бiрден ток-татканда басты уйкы бузылысы оныч беткейлiгi жэне Yздiктiлiгiмен сипатталады. Алкоголизмнiч екiншi жэне Yшiншi сатысында туындайтын алко-гольдiк делбелер алдымен спирттiк iшiмдiктi кабылдауды токтатканнан кейiн, 3-4 тэулiк бойы кез шмей, артынша еч мен тYCi аралас тYрлi елестер кере бастаумен жалрасады. Калыпты жардайда уйкыныч тез жэне баяу фазасын белед^ баяу
фазасы кезiнде ми тынырып, ондары тiркелетiн ыррактар амплитудасы темен болады, ал тез фазасында адам тYрлi тYCтер керiп, мидан амплитудасы жорары ыррактар ояу отырран-дарыдай керсетюштермен течдес болады, ярни алкогольдiк делбелер кезшде уйкыныч баяу фазасы ^рт кыс-карып, жылдам фазасы тым басым болуы себе-бiнен ми тыныкпай, еч мен тYC айыррысыз болып елестер керетiн себебi осымен тырыз байланысты деген болжам бар [2, 10].
Серптюш заттарды шектен тыс колдану. Орталык стимуляторларра фенилэтиламиндар (амфетамин, эфедрин), кокаин, тиреоидтык гормон жэне ксантин туындылары (кофеин, тео-филлин) жатады. Оларды кабылдау барысында уйкы азайып, кейiн кабылдауды токтаткан кезде уйкышылдык туындайды. Аталран орталык серпт-кiштердi кабыларанда белсендiлiк арта тYCiп, тiптi гипоманиакальдык жардайра дейш барып, сез-шечдiк, сандырактык ойлар мен стереотитж iс эрекеттер туындайды. Белсендiргiш касиетiне тезiмдiлiк калыптасу барысында алдымен серпт-кiш заттардыч кабылау мелшерiн арттыру болады да, шаршап шалдырудан оныч арасында уйкы басу байкалады. Жедел токсикалык эсерлерi жу-рек ыррарыныч бузылысы, мира кан куйылу, ты-рысулар мен тыныс алудыч токтауымен керiнуi мYмкiн. Амфетаминдi кабылдауды токтаткан кезде астениялык синдром бiрнеше кYнге созылатын дисфорияра, элсiздiк, жарымсыз, анык тYCтер керу жэне инсомния немесе гиперсомния жардайы, тэбетщ артуы мен психика жэне козралыстыч тежелуi туындайды.
Бэсечатюш, уйыктататын жэне анксилоти-калык заттарды шектен тыс колдану кезшде шектен тыс уйкышылдыкпен катар инсомния жар-дайы оларды кабылдауды токтатканда немесе тезiмдiлiк калыптаскан кезде байкалады. Бэсеч-сiткiш, уйыктататын заттарды узак уакыт шкен-нен кейш кабылдауды кYрт токтатканда инсомния, уйкы кыскару, айтарлыктай Yрей билеп, аяк колдыч дiрiлi мен атаксия туындауы эбден мYмкiн.
Дэрi-дэрмектер мен психиканы белсендiр-гiш заттардыч уйкыра эсерш карастырсак, оларды жиi колдану мен кабылдауды токтаткан кезде уйкыныч курылымына эсерш тигiзедi. Yш-циклдi атидепресанттарды колданранда кYндiзгi уакытта уйкышылдык туындауы мYмкiн. Ал флуоксетин мен сертралин, пароксетин - Yйкы-дары бруксизмдi (тiстi кайрау) кYшейтуi мYмкiн, сондыктан оны косымша буспирон беру аркылы басура болады.
Кечiл-кYЙдi турактандыррын препараттар-ра литий жэне антиконвульсанттар жатады. К,ос-жакты (биполярлык) бузылыстар кезшде колда-нылатын антиконвульсанттар катарына натрий вальпроаты, карбамазепин, топирамат, габапен-тин, ламотриджин, тиагабин, зонизамид жатады. Вальпрой кышкылы уйкыныч Yздiксiздiгiне эсерш типзсе, карбамазепин уйкы тиiмдiлiгiн арттыра-ды.
Антипсихотикалык препараттар уйкыра эр-тYрлi эсер етедi. Стандарттык нейролепиктер (дофаминыч антогонистерi [D2/D3] галоперидол мен торазин) уйкыра кету мен оныч тиiмдiлiгiн жаксартып, аяк колдыч козраласын туындатуы мYмкiн. D2 - рецепторлардыч антогонисi болып табылмайтын жача антипсихотикалык препарат-тар клозапин, оланзапин, рисперидон седативтк эсер кврсетiп, бiрак олар да ара-тура уйкы Y^rn-де аяк козралысын шакыруы mym^k Оланзапин мен клозапин метоболикалык взгерiстердi айтар-лыктай туындататын болса, рисперидон мен кве-тиапин аралык орын алып, ал зипрасидол мен арипипразол минимальды метаболикалык взге-рiстер туындатады [4].
Корытындылай келгенде психикалык бузылыстардыч кай тYрiнде болмасын уйкыныч тYрлi бузылыстарыныч катар туындайтынын бай-кадык. Мундай кабаттаса жYрген бузылыстар эрине наукастардыч вмiр сапасын твмендетiп, бейiмделу кабiлеттерiн кемiтедi. Сондыктан уйкы бузылысын дер кезiнде аныктап, оны емдеу баска да емдеу тэсiлдерiмен катар аса мачызра ие болып, аурудыч аскынысын курыктаура вз кезепнде квп квмегiн тигiзедi [7, 8].
Медицинаныч тарихында уйкыны зерттеу кейiннен рана калыптаса бастаран (1936 жылы бiрiншi рет уйкы кезечдер^ч жiктелуi усыныл-ран). К,азiрri тачда уйкы бузылыстарыныч сан алуандыры мен оларды реттеудiч, емдеудiч ду-рыс жодарын тачдаранда наукас денсаулырыныч калпына келетiндiгi дау турызбайды. ¥йкы бузы-лыстарын тиiмдi емдеуге СиПАП-терапия мен ме-латонин кодану, тYрлi релаксациялык тэсiлдер, медитация, аутотренинг, биологиялык ^i бай-ланыс т.б. емдеу тэсшдер вз кезегiнде арзаныч калпына келу касие™ жорарылатады [3]. Еч бас-тысы халык даналырындары уйкыч тыныш бол-сын десеч сол кYндi урыс-керiссiз тыныш, дурыс вткiз, аппак арычды твсекке алып жат дегендi еске устау мен оны еске салу аса кажетп нэрсе.
ЭДЕБИЕТ
1. Полуэктаров М.Г., Левин Я.И. Расстройства сна и их лечение. Журн. неврологии и психиатрии 2010; 9: 70-75.
2. Абад В., Гийемино Х. Сон и психиатрия: Журн. неврологии и психиатрии 2009; 9: 102-107.
3. Вейн А.М. Медицина сна. Терапевтический архив 1992; 10: 4-6.
4. Левин Я.И., Ковров Г.В., Полуэктаров М.Г. и др. Инсомния, современные диагностические и лечебные подходы. М: Медпрактика. М.; 2005.
5. Armitage R., Hoffmann R.F., Emslie G.J. et al. Sleep microarchitecture as a predictor of recurrence in children and adolescents with depression. Int J. Neuropsychopharmacol 2002; 5: 217-228.
6. Azumi K., Takahashi S., Tcikahashi K. et al. The effects of dream deprivation on chronic schizophrenics and normal adults: a comparative study. Folia Psychiat Neurol Jpn. 1967; 21: 205-225.
7. Bernal Lafuente M., Valdizan J.R., Garcia Campayo J. Nocturnal polysomnography study in children with attention deficit hyperactivity disorder. Rev Neurol 2004; 38: Suppl 1: 103-S110.
8. reslau N., Roth T., Rosenthal L., Andreski P. Sleep disturbance and psychiatric disorders: a longitudinal epidemiological study of young adults. Biol Psychiat 1996; 39: 411-418.
9. Breslau N., Roth T., Burduvali E. et al. Sleep in lifetime posttraumatic stress disorder: a community-based polysomnography study. Arch Gen Psy-chiat 2004; 61: 508-516.
10. Brower K.J. Insomnia, alcoholism and relapse. Sleep Med Rev 2003;7: 523.
11. Buysse D.J., Hall M., Tu X.M. et al. Latent structure of EEG sleep variables in depressed and control subjects: descriptions and clinical correlates. Psychiat Res 1998; 79: 105-122.
12. Buysse D. Psychiatric disorders associated with disturbed sleep and circadianrhythm. Available at: www.websciences.org/sieepandhealth/ buysse.html. Accessed 8 September 2005.
13. Cervena K., Matousek M., Prasko J. et al. Sleep disturbances in patients treated for panic disorder. Sleep Med 2005; 6: 149-153.
14. Chervin R.D., Archbold K.H., Dillon J.E. et al. Associations between symptoms of inattention, hy-peractivity, restless legs, and periodic leg movements. Sleep 2002; 25: 213-218.
15. Chervin R.D., Archbold K.H., Dillon J.E. et al. Inattention, hyperactivity, and symptoms of sleep-disordered breathing. Pediatrics 2002; 109: 449.
16. Craske M.G., Lang A.J., Mystkowski J.L. et al. Does nocturnal panic represent a more severe form of panic disorder? J Nerv Ment Dis 2002; 190: 611618.
17. Maixner S., Tandon R., Eiser A. et al. Effects of antipsychotic treatment on polysomnographic measures in schizophrenia: a replication and extension. Am J Psychiat 1998; 155: 1600-1602.
18. Ohayon M.M., Roth T. Place of chronic insomnia in the course of depressive and anxiety disorders. J Psychiat Res 2003; 37: 9-15
Поступила 05.03.2011
N. Shiderkhan, M. A. Sisembina, A. Turlygulova, G. A. Kakimova, S. T. Zhanbyrbaeva SLEEP AND ITS ROLE
The article presents the thoughts and opinions of the authors dealing with such pressing problems as sleep disturbance and its relation to mental disorders, and suggests how to correct them.
Н. Шидерхан, М. А. Сисембина, А. С. Турлыгулова, Г. А. Какимова, С. Т. Жанбырбаева СОН И ЕГО РОЛЬ
В статье приводятся размышления и взгляды авторов, касающиеся таких актуальных проблем, как нарушение сна и их связь с психическими расстройствами, также приведены способы их коррекции.
Е. Ж. Отаров
КАЗ1РГ1 КЕЗДЕГ1 ХРИЗОТИЛ-АСБЕСТ 6НД1Р1С1НДЕГ1 Ж¥МЫСШЫЛАРДЫЦ ЕЦБЕК ЖАРДАЙЫНДАРЫ МЕХАНИКАЛЫК ТОЛКЫНДАРРА ГИГИЕНАЛЫК БАГА БЕРУ
Караганды мемлекетпк медицина университетiнiч санитарлык-гигиеналык рылыми-зерттеу лабораториясы
2000-2004 жж аралырында енеркэсiп ендЬ рiсiндегi ечбек жардайын зерттеу корытынды-лары бойынша зиянды жэне кауiптi ечбек жар-дайларында жумыс жасайтын 1,2 - 1,3 млн адам ^ркелш, олардыч арасынан санитарлык-гигиеналык талаптарра сай емес жардайларда жумыс жасайтындардыч Yлес салмары, тиесiнше 20%-ра дейiн Yнемi еап отырран, олардыч iшiнде шу мен дiрiлдiч шамадан тыс дечгейiнiч эсершде жумыс iстейтiндердiч 5,2-6,8%-ра дейiн жеткен [1].
Сочры уакыттары тау-кен ендiрiсi жар-дайында шу мен дiрiл мэселесi езектi болып отыр. Себеб^ зерттеушiлер кен ендiрiсiндегi механизм-дердiч жумысы кезiнде жумыс аймарына каркын-ды шу мен дiрiл тарайтындырын керсетсе [2], аталмыш экономика саласындары ездiгiнен журе-тiн келiктердiч машинистерi мен жургiзушiлерi арасында кэсiби сыркаттанушылыкка талдау жYр-гiзгенде жалпы дiрiлдiч эсерiмен байланысты кэсiби закымдану кауп айтарлыктай екендiгiн жэне азаймай отыррандырын алра тартады [3].
Жумыстыч максаты - пайдалы казбаларды ашык эдкпен алу кезiндегi технологиялык Yрдiстерге сипаттама бере отыра, жумысшыларра дiрiл факторыныч эсер ету дечгейiне байланысты жумыс ауысымы мен жумыс етiлдерi бойынша жуктеменi баралау.
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН 8Д1СТЕР1
Келiктердегi дiрiл тYзетiлген, эквивалент^ дечгейi жэне мелшерi аныкталынып, алынран мэлiметтер «Дiрiл кездерiмен жумыс жардайында санитарлык-эпидемиологиялык талап» кужатына сэйкес бараланды.
Дiрiлдi елшеу трактiсiнiч курамына «Брюль жэне Къер» шу елшегiш куралдары жэне 949 маркалы санды шу елшегiшi колданылды.
Дiрiлдiч эквивалент дечгейi мен мелшерiн есептеу Yшiн ечбек жардайыныч мынадай куры-лымдары: ечбек Yрдiсiнiч операциялары, олардыч ауысымдылыры мен узактыры, дiрiл эсер ете-тiн уакытты хронометраждау, жумыс пен демалыс жэне Y3iлiс пен микроYЗiлiс арасындары интервалдар тiркелдi.
Ж¥МЫСТЫЦ Н6ТИЖЕС1
Кен орындарын ашык эдiспен алу кезiнде келесiдей жумыс этаптары орындалады: карьер алачы беткейiн дайындау, кен орнын кептiру мен беткейлi сулардан коршау, негiзгi тау жумыстары, аршу жэне алу жумыстары.
Тау жыныстарыныч Yчгiмелерiне жарыл-рыш заттарды салу СБШ-250 шар тэрiздi кашау-лары бар айналмалы буррылау кондыррылары-ныч кемегiмен жасалады. Айналмалы буррылау кондыррысыныч Yчгiмелердi буррылау мYмкiншi-лИ кеч аукымды, буррылау кондыррысыныч мYм-кiншiлiгi тау жынысыныч берiктiгiне жэне буррылау куралыныч айналу жылдамдырына байла-нысты.
Буррылау кондыррысыныч машинистi мен машинист кеме^а жумыс кYнi бойынша ендiрiс-тiк ортаныч жарымсыз факторларыныч эсерiнде болады. Ал кондыррыныч сыну кезшде немесе жендеу жумыстары кезшде, коршаран ортаныч жарымсыз факторларына коса, айтарлыктай дене жуктемесi эсер етедк Буррылау Yрдiсi кезiнде кондыррыныч машинист мен машинист кемекшiсiне эсер ететш ендiрiстiч жарымсыз факторларыныч дечгейк буррылаудыч жылдамдырына, тау жыны-сы мен руданыч берiктiгiне жэне буррылау кондыррысыныч техникалык жардайына байланысты болады. Карьердеп тау жыныстарын ашык эдк-пен казып алу жэне тиеу, пайдалы казбаларды ашык эдкпен ендiру технологиясында негiзгi Yр-дiстердiч бiрi болып саналады. Казып алу жэне тиеу машиналарыныч тYрiн тачдау, машиналар-дан талап етiлетiн еымдтк дечгейi, карьердiч не-гiзгi техникалык-экономикалык керсеткiштерiне байланысты. ЖiтiкарадаFы хризотил-асбест кен орнында енiмдi ашык эдiспен ендiретiн карьерде ЭКГ маркалы экскаваторлар кемепмен тау масса-ларын тиейдi. Экскаватордыч жумысына жердi ожаумен казу, экскаватор ожауыныч келiк шана-Fыныч Yстiнде бурылуы, келiкке ожаудаFы заттарды тегу жэне кендi кайтадан забойдан алу Yшiн экскаватордыч ожауымен бурылуы юредк Экскаватордыч жумысы кезiнде машинист ез^ч жумысын тиянакты кадаFалап отырады. Руданыч Yлкен белшектерi экскаватордыч ожауын сынды-рып жiберуi мYмкiн. Ожауды кетеру дечгейi мен экскаватордыч айналу жылдамдь^ы езгергенде, келiк бортын тш кетуi мYмкiн. Сондыктан да экскаватор жумысы кезшде машинислч керу мYшесi туракты тYрде кернеулiкте болады, эаресе тYнгi ауысымда. Кабинаныч Yздiксiз 100-180° бурылуы экскаватор машинистi мен машинист кеме^сше керi эсер етедг Экскаватор кабинасындаFы ал-дычFы немесе капталдаFы терезенiч ортачFы жар-масы кеп жаFдайда ашык болады. ОртачFы жар-мактыч узак уакыт ашылып туруы салдарынан,
