CC BY
11XX йез башы
татар мэдэни тормышында Эхмэтгэрэй Хэсэни
Татар халкыныц тарихи язмышы гаять катлаулы, фа^игале, кар-шылыклы. Шул беек миллэтне юкка чыгудан, исеме эзсез югалудан, иц беренче чиратта, аныц белемле, зыялы, фидакарь уллары саклап калган. Алар арасында киц ^эмэгатьчелегебезгэ билгеле булмаган, ничектер, кулэгэдэ кала биргэн куренекле шэхеслэр бар. Шундыйларныц берсе — ^эмэгать эшлеклесе, нашир, тэр^емэче Ьэм эдип Эхмэтгэрэй Хэсэни. Г. Тукай, Ф. Эмирхан, Г. ИбраЬимов, С. Рэмиев, М. Гафури, Щ. Вэлиди, Г. Гобэйдуллин, Г. Рэхим, М. Хэнэфи кебек атаклы исемнэр рэтендэ, Ьичшиксез, аныц исе-ме дэ торырга тиеш. Элеге шэхеснец тормыш Ьэм и^ат юлы белэн уз вакы-тында Э. Кэримуллин, М. МэЬдиевлэр кызыксына, лэкин, кызганычка каршы, алар беек мэгърифэтчене тиешенчэ ейрэнеп бетерергэ елгермичэ калалар. Бу ^аваплы миссия килэчэк буыннар-га кучэ. Э ейрэнерлек, эзлэнерлек, ха-лыкка чыгарырлык эйберлэр бихисап куп. Э. Хэсэни ^итэкчелегендэ чыккан мэшЪур «Ац» журналы узе бер хэзинэ, эдэбият Ьэм вакытлы матбугат тарихы кузлегеннэн караганда, бэЬасез ядкарь.
Эхмэтгэрэй Сибгатулла улы Хэсэ-нов 1883 елныц 15 декабрендэ хэзерге
Этнэ районы Тубэн Кеек авылын-да, сэудэгэр гаилэсендэ деньяга килэ. 1888 елны элеге гаилэ Казанга кученэ. Эхмэтгэрэй заманы ечен ^итеш бе-лем ала, татар яшьлэре арасында рус-ча мэгълуматлы булуы белэн таныла. 1910 елда ул басмаханэ эшен ейрэнеп, Европа буйлап йери: Швейцария, Польша, Германия, Франциядэ була, анда-гы иц алдынгы газета Ьэм журналлар эшчэнлеге белэн таныша. Э. Хэсэни, татар Ьэм рус теллэреннэн тыш, терек, алман теллэрен камил белэ, гарэп Ьэм француз теллэре белэн яхшы таныш була. Элеге киц эрудицияле шэхес татар, рус, терек, француз эдэбиятларын кызыксынып укый, ейрэнэ.
Татар мэгърифэтчелеге традиция-лэрендэ тэрбиялэнгэн Э. Хэсэни, эти-сенец ризалыгы белэн, бетен гомерен татар халкын агарту, аныц мэдэниятен Ьэм сэнгатен камиллэштеру эшенэ ба-гышлый.
1907 елда Э. Хэсэни дусты Г. Рэх-мэтуллин белэн «Гасыр» китап нэш-риятын оештырып ^ибэрэлэр. Элеге нэшрият 153 татар китабын басма-га эзерли. Аларныц зур купчелеге тэрбияви характерга ия булган фэнни-популяр китаплар, рус язучыларыныц тэр^емэлэре. Басу эше исэ, Э. Хэсэни
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
Э. Хэсэни. Датасыз.
Э. Хэсэнинец хатыны Зэйнэп ханым. Датасыз.
заказы буенча, И. Н. Харитонов, берту-ган Кэримовлар, бертуган Шэрэфлэр типографиялэренэ тапшырылган була.
«Гасыр» нэшриятынын продукци-ясе узенен югары сыйфатлы кэгазьдэ басылуы, куп терле иллюстрациялэргэ бай булуы белэн шул чор басмала-рыннан купкэ естен торган. Басма-га эзерлэнгэн китаплар билгеле бер сериядэ чыкканнар. Мэсэлэн, «Театр мэж;мугасы» сериясеннэн Г. Ильяс (Э. Хэсэнинен псевдонимы), С. Рэмиев, Гали Рестэм (Г. Рэхмэтуллинньщ
Э. Хэсэнинен этисе С. Хэсэнов. Датасыз.
псевдонимы), Г. Камал, Ф. Эмирхан, Г. Кариев, Исхак Казаков, А. С. Пушкин, Ф. Шиллер пьесалары, «Эдэбият мэж;мугасы» сериясеннэн Ф. Кэрими, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, И. С. Тургенев, М. Горький эсэрлэре басыла. «Хыйффэте сыйххэт» сериясе медицина белеме буенча куп кенэ рус галимнэренен, мэгърифэтчелэренен хезмэтлэреннэн тэрж;емэлэр бирэ. Монда беренче ярдэм курсэту, акушер-лык, педиатрия елкэлэренэ караган, скарлатина, дифтерия авырулары ту-рында Е. Кутелев, А. Фёдоров, В. Пи-негин, А. Караваев, Ш. Рашкович Ьэм башкаларнын хезмэтлэрен курэбез.
«Гасыр» нэшрияты еч томлык фольклор эсэрлэре ж;ыентыгын, татар грам-матикасына кагылышлы хезмэтлэр, татар язучыларынын портретлары тешкэн почта открыткалары Ьэм, хэтта, татар матбагачылык тарихында беренче тап-кыр, аш-су эзерлэргэ ейрэтуче китап бастырып чыгара.
Нэшриятнын авторлары Ьэм тэрж;емэчелэре исемлегендэ Г. ИбраЬи-мов, Г. Камал, Г. Колэхмэтов, Ф. Эмир-хан, С. Рэмиев кебек татар эдэбияты
хх иеэ БАШЫ ТАТАР МЭДЭНИ ТОРМЫШЫНДА
ЭХМЭТГЭРЭЙ ХЭСЭНИ
классиклары, Г. Алпаров, Х. Бэдигый, Г. Рэхим, С. Рахманколов, Ш. Эхмэдиев, Г. Карами кебек галимнэр, педагог-лар бар. Гомуман алганда, «Гасыр» нашрияты шул чор татар ж;амгыятенда искиткеч зур, аИамиятле, мартабале урын тоткан була.
Эдабиятта Э. Хасани «Г. Ильяс» псевдонимы астында билгеле. Анын 1907 елда чыккан, рус адабиятындагы мотивлар буенча язылган бер актлы «Денщик Гали», «Хат болгатты» исем-ле комедияларе алеге псевдоним белан чыга. Бу комедиялар куп еллар татар театр труппаларынын репертуарында була.
1914 елда Э. Хасанинен халык акиятларе мотивлары буенча языл-ган «Батыр тегуче Ьам уги ана» дип исемланган балалар ечен хикаялар ж;ыентыгы басыла.
«Гасыр» нашриятынын эшчанлеге купмедер ж;айга салынгач, Э. Хасани узенен хыялын тормышка ашыру — татар теленда адаби журнал чыгару эшена кереша. «Ан» дип исемланган алеге журнал 1912 елнын 15 декабреннан 1918 елнын мартына кадар, айга ике мартаба, адаби, фанни, саяси Ьам иж;тимагый басма буларак чыга. Анын барлыгы 113 саны денья кура. Журнал либераль-демократик рухтагы, Ьар ж;аЬаттан тепле, абруйлы, милли маданият манфагатьларен кыйбла иткан популяр матбугат органы була. Аньщ тирасенда Г. Тукай, Г. ИбраЬимов, Ф. Эмирханнан торган «ечлек» бар-лыкка кила. Журналнын беренче саны Г. Тукайнын «Ан» шигыре белан ачыла. Э. Хасанинен исталекларена караганда, анын шагыйрь белан дуслыгы да «Ан» журналында эшлау даверенда ныгый. Г. Тукайнын еш кына Э. Хасаниларнен Васильево бистасенда урнашкан дача-ларында ял итуе билгеле. Элеге дача татар адабият-сангать аЬелларенен ж;ыелу, фикер алышу, иж;ат иту урыны булган.
Г. Тукай улем тушагенда яткан-да, еметсез авыруны ин сонгы бу-лып куручеларнен берсе да Э. Хасани була. Шагыйрь улем белан ахыр-гача кераша, бирешерга телами, Клячкин шифаханасена дустынын,
Э. Хасани гаиласе белан. Датасыз.
коллегасынын хален белерга дип килган Э. Хасанидан журналнын сонгы корректураларын сорый. Тик ул, кор-ректуралар азер булуга карамастан, Г. Тукайнын кызганыч хален куреп, саламатлегена тагын да зыян сал-мас ечен, аларны «иртага азер була» дип, бирми калдыра. Накъ мена «Ан» сахифаларенда Г. Тукайнын сонгы шигырьларе басыла.
Журналнын эшчанлегенда М. Га-фури, К. Тинчурин, Ш. Бабич, Ф. Бурнаш, Н. Исанбат, С. ^алал, С. Сунчалай, Н. Думави, Фатих Сайфи-Казанлылар да актив катнаша. Журнал битларенда М. Ю. Лермонтов, А. П. Чехов, И. С. Тургенев Ьам башка рус, азарбайж;ан, украин, осетин, инглиз, поляк, француз, гарап, терек адабияты урнакларе басыла, татар театр труппалары спектакльларена рецензиялар, татар артистлары иж;аты турында очерклар урнаштырыла. «Ан» беренчелардан булып татар укучы-сын денья сынлы сангате шедеврла-ры — скульптура, графика, архитектура урнакларе белан таныштыра: Леонардо да Винчи, Рафаэль, И. Айвазовский, В. Верещагин, А. Куин-джи, К. Маковский, И. Репин, А. Сав-
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
расов, И. Шишкин картиналарыннан кучермэлэр, Франция, Италия, Греция, Теркия, Мисырнын атаклы архитектура Ьэйкэллэре сурэтлэре басыла. Журнал эдэби тэнкыйтькэ зур эЬэмият бирэ. Бу ^эЬэттэн Нэ^ип Хэлфиннын эдэбият Ьэм сэнгатьнен узенчэлеклэре турындагы мэкалэлэре кызыклы. Шулай ук элеге басма эдэбиятта унай герой проблемасын кутэреп чыга, эдэби характерларны бер яклы гына итеп сурэтлэуне тэнкыйтьли. Э С. Рэмиев, С. Сунчэлэй, Г. Ибра-Ьимов, М. Акъегетзадэ, Ш. Мехэм-мэтов эсэрлэренэ язылган рецензиялэр бугенге кендэ дэ эЬэмиятлэрен югалт-мый.
«Ан» журналы битлэрендэ яшь ав-торлар Европа фэлсэфэсе тибындагы яна ейрэтмэ, яшэеш хакында милли концепция табарга телилэр. Бу елкэдэ ин кызыклы материал дип М. Хэнэфинен «Ан» журналында 1913 елда басыла башлаган «Хэят вэ фэлсэфэ» циклын курсэтергэ була.
Гомумэн алганда, «Ан» журналы татар укучысын денья мэдэниятендэ барган процесслар белэн танышты-руны махсус башкара, проблема-га терле яклап якын килэ. Мэсэлэн, 1913 елда Э. Хэсэни, «Г. Ильяс» псевдонимы белэн, рух гыйлеменэ (психологиягэ) караган «Гакыл Ьэм ка-леб» исемле язмасын бастыра. Анда Ф. Ницшенын «Эхлакый идеал» кита-бындагы «яхшы кеше»не тэнкыйтьлэу нигезендэ кешенен иреген, хис Ьэм акыл тешенчэлэренен яшэештэге ролен шэрехлэу бирелэ. Кешенен иреген ике куэт идарэ кыла дип, шул кечлэр була-рак, акыл Ьэм хисне курсэткэн мэкалэдэ
Фотолар Р. Хэсэнованын шэхси архивыннан.
аларнын керэше яшэешне алга ^ибэру механизмы кебек анлатыла.
Э. Хэсэни «Ан» журналы битлэрендэ узен матур эдэбият эсэрлэренен тэр^емэчесе була-рак та курсэтэ. Анын тэр^емэсендэ А. Амфитеатровнын «Укучы дус», А. Апинянскийнын «Кинлек», Анатоль Франснын «Бин Бэшир» хикэялэре денья курэ. Э. Хэсэни, нигездэ, ке-шелекне борчыган проблемаларны кутэргэн эсэрлэрне тэр^емэ иткэн. Нэкъ менэ шул китаплар аша ул деньянын фани, тормышнын хыял Ьэм алдакчы булуын, кешелэрнен га-кыллары шашкан, ялганны чынга Ьэм кабэхэтлекне матурлыкка хисаплаула-рын курэ.
Гомер буе татар миллэтенен ал-гарышы хакына искиткеч куп иге-лекле эшлэр башкарган Эхмэтгэрэй Ьэм анын хатыны Зэйнэп Хэсэнилэр ечен инкыйлабтан сонгы еллар тоташ мэхшэргэ эйлэнэ. 1934 елны 50 яшьлек Эхмэтгэрэй Хэсэни шэхес культы кор-баны була. Аны Ак дингез — Балтыйк каналы тезелешенэ эшкэ ^ибэрэлэр. Лэкин ул канал тезелешеннэн срогын тутырып кайтканда, эллэ икенче урын-га эшкэ кучерелгэндэме, юлда тиф белэн авырып, вафат була. Свердловск (хэзерге Екатеринбург) шэЬэрендэ кумелэ. Кабере билгесез.
Совет хакимияте елларында татар тарихыннан бетенлэй сызып ташланган мэшЬур мэгърифэтче Э. Хэсэни шэхесе тарихыбызда зур урын алып тора. Буген безнен изге бурычыбыз — элеге шэхеснен эшчэнлеген, и^ат Ьэм тор-мыш юлын, мирасын барлау Ьэм анын исемен халыкка кайтару.
Ландыш Йвзмвхэммэтова, КДУ студенты
РЕЗЮМЕ
Статья Л. Юзмухаметовой посвящена известному татарскому просветителю начала XX в., издателю А. Хасани, деятельность которого была тесно связана с творчеством классика татарской литературы Г. Тукая.
хх иез БАШЫ ТАТАР МЭДЭНИ ТОРМЫШЫНДА
ЭХМЭТГЭРЭЙ ХЭСЭНИ
