CC BY
174Scientific Journal Impact Factor
XORIJIY TIL LEKSIK BIRLIKLARNI TANLASH MEZONLARI
Vaziraxon Rustamovna Ochilova Tayanch doktorant
O'zDJTU
e-mail: vazira. ochilova@gmail .com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada xorijiy til leksik birliklarini tanlash mezonlari, olimlarning taklif, muloxazalari, so'z boyligini yanada samarali o'rganish uchun didaktik (onglilik, ravshanlilik, shaxslararo muvofiqlashtirish), lingvistik (tilni minimallashtirish, kontsentrizm), psixologik (leksik ko'nikmalar va qobiliyatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish) va uslubiy (ona tilini hisobga olish) , so'z boyligini va nutq faoliyati turlarini o'zaro bog'liq ravishda o'rgatish, so'z birikmalarini egallash maqsadiga qarab tabaqalashtirilgan yondashuv, kasbiy yo 'nalish) bir-biri bilan uzluksiz aloqada ishlash tamoyillari aytib o 'tilgan.
Kalit so'zlar: leksik birlik, didaktik, lingvistik, psixologik, uslubiy.
КРИТЕРИИ ВЫБОРА ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ В ИНОСТРАННОГО
В данной статье приведены критерии выбора лексических единиц иностранного языка, предложения, комментарии ученых, дидактические (сознание, ясность, межличностная координация), лингвистические (минимизация языка, концентризм), психологические (постепенное формирование лексических навыков и умений) и методический (с учетом родного языка), взаимозависимое обучение лексике и видам речевой деятельности, стратифицированный подход к цели овладения лексикой, профессиональная направленность) и принципы непрерывного общения друг с другом.
Ключевые слова: лексическая единица, дидактический, лингвистический, психологический, методологический.
ЯЗЫКА
Вазирахон Рустамовна Очилова
Базовый докторант
УзГУМЯ
электронная почта: vazira.ochilova@gmail.com АННОТАЦИЯ
CRITERIA FOR CHOOSING LEXICAL UNITS IN FOREIGN
LANGUAGES
Vazirakhon Rustamovna Ochilova
Basic doctoral student UzSUWL email: vazira.ochilova@gmail.com
ABSTRACT
In this article, the criteria for selecting lexical units of a foreign language, suggestions, comments of scholars, didactic (consciousness, clarity, interpersonal coordination), linguistic (language minimization, concentrism), psychological (gradual formation of lexical skills and abilities) and methodological (taking into account the native language), interdependent teaching of vocabulary and types of speech activities, a stratified approach to the purpose of mastering vocabulary, professional orientation) and the principles of continuous communication with each other.
Keywords: lexical unit, didactic, linguistic, psychological, methodological.
KIRISH
Ma'lumki, til muayyan tuzilishga ega bo'lgan ijtimoiy aloqa vositasi, uning asosini esa leksik birlik tashkil etadi. Ko'pgina tadqiqotchilar leksik birlikni bilish bilan bog'liq bo'lgan muammolarni muhokama qilganlar Gul, Laufer2, Neshin3, Shmitt4. Odatda leksik birlikni bilish turli xil elementlarni o'z ichiga oladi degan xulosaga kelishgan. Leksik birlikni bilish uning barcha xususiyatlari bilan bilishni anglatadi.
Shuningdek, rus olimlari leksik birliklarni o'rganishning har xil tipologiyalarini aniqlashgan (P.K. Babinskaya5, I.L. Bim6, V.A. Buxbinder7, N.D. Galskova va N.I.
1 Gu, Y. (2005). Vocabulary learning strategies in the Chinese EFL context. Singapore: Marshall Cavendish Academic.
2 Laufer, B. (2000). Task effect on instructed vocabulary learning: The hypothesis of 'involvement.' In AILA '99 Tokyo Organizing Committee (Ed.), Selected papers from AILA'99 Tokyo (pp. 47-62). Tokyo, Japan: Waseda University Press.
3 Nation, I. S. P. (2008). Teaching vocabulary: Strategies and techniques. Boston, MA: Heinle and Heinle.
4 Schmitt, N. (2010b). Researching vocabulary: A vocabulary research manual. Basingstoke, England: Palgrave Macmillan.
5 Бабинская П.К., Т.П. Леонтьева, И.М. Андреасян, А.Ф. Будько, И.В. Чепик. Практический курс методики преподавания иностранных языков: Учебное пособие. - 3-е издание, дополенное и переработанное. - Мн.: ТетраСистемс, 2005. - 288с.
6 Бим И.Л. Теория и практика обучения немецкому языку в средней школе/ И.Л. Бим.-М.: Просвещение, 1988. -163с
7 Бухбиндер В.А. Основы обучения лексике в средней школе (на материале немецкого языка)/ В.А. Бухбиндер.-Киев, 1971. - 558с.
Scientific Journal Impact Factor
R
Gez8, G.V. Rogova va F.M. Rabinovich9, A.N. Shamov10, N.V. Nikolayeva11). Nikolayevaning tipologiyasi keng e'tirof etildi. U ikkita mezonga asoslanadi: 1) mumkin bo'lgan aralashuvni hisobga olgan holda ona tili va chet tillaridagi so'zlarning tarkibi va shakli nisbati; 2) so'zning o'zi o'rganiladigan tilidagi tabiati.
N.V.Nikolayeva so'zlarning sakkiz turini taklif qildi. Ular quyidagilar: 1. Ikki tilda bir xil ma'noga ega bo'lgan xalqaro so'zlari. 2. Qo'shma so'zlar, shuningdek tarkibiy qismlari o'quvchilarga tanish bo'lgan so'zlarning birikmasi. 3. Hajmi ona tilidagi so'zlarning semantik hajmiga zid bo'lmagan so'zlar. 4. Tarjima qilinadigan til uchun tarkibiga xos so'zlar. 5. Ildizning ona tili bilan umumiy bo'lgan, ammo mazmuni jihatidan farq qiluvchi so'zlar, 6. Alohida tarkibiy qismlari, o'quvchilarga ma'lum bo'lsa-da, idiomatik, ammo ma'no jihatidan mahalliy ma'noga yaqin so'zlarga o'xshash bo'lmagan birikmalar va qo'shma so'zlar. 7. Lug'aviy yagona ma'no doirasi mos keladigan ona tilining ma'no doirasidan kengroq so'zlar. 8. Leksik birliklar, ularning hajmi ona tilidagi tegishli so'zlarining hajmiga teng so'zlar.
Shamovning ta'kidlashicha lug'at - bu so'zlar to'plami va ularning ma'lum bir tizimni tashkil etuvchi assotsiatsiyalarning boshlang'ich funksiyalari12.
Leksika - lug'at va leksik birliklardan iborat. Maktabda o'rganiladigan leksik birliklarning soni har xil turdagi maktablar uchun chet tili dasturi bilan belgilanadi. Ushbu hajm 450 leksik birlikdan 1200 leksik birlikgacha bo'lishi mumkin13.
Leksik birlik va so'z bir xil narsa emas. Har bir so'z leksik birlikdir. Biroq, har bir leksik birlik so'z emas. Leksik birliklar butun yoki alohida bo'lishi mumkin. Butun leksik birliklar so'zlar deyiladi14.
Leksik birlikni bilish, ehtimol yozma yoki og'zaki shaklni tanib olishni va uning ma'nosini bilishni o'z ichiga oladi. Ammo leksik birliklar ancha murakkab bo'lishi
8 Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам: Лингводилактика и методика: Учеб. пособие для студ. лингв. ун-тов и фак. ин. яз. высш. пед. учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2004. - 336 с.
9 Рогова Г.В., Рабинович Ф. М. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение,
10 Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. - Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
11 Николаева Н.В. Образовательные квест-проекты как метод и средство развития навыков информационной деятельности у учащихся // Вопросы Интернетобразования. - 2002. - № 7.
12 Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. - Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
13 Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам: Лингводилактика и методика: Учеб. пособие для студ. лингв. ун-тов и фак. ин. яз. высш. пед. учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2004. - 336 с.
14 Филатов М.В. Методика обучения иностранным языкам в основной общеобразовательной школе: Учебное пособие для студентов педагогических колледжей/ Серия «Среднее профессиональное образование». - Ростов н/Д: «Феникс», 2004. - 416с.
1991. - 287с.
mumkin, shuningdek, leksik birlikni qachon va qanday qilib to'g'ri ishlatilishini bilishni ham o'z ichiga oladi.
Richard, Malvern, Milton, Daller15 va boshqa olimlar leksik bilimlarini ajratib olish va ushbu bilimlar uch o'lchov bilan tavsiflanishi mumkinligini ta'kidlashgan. Ularning fikricha leksik bilimlarini qo'yidagicha tasniflagan: kenglik, chuqurlik va ravonlik. "Ravonlik talabaning o'zi biladigan leksik birliklarni tanlash va ulardan foydalanish qulayligi va tezligini, shunchaki leksik birliklarni tanib olish va ulardan qanday foydalanish haqida bilishidan ajratib turadi". Miltonning16 fikricha [b.150]. Tilni yaxshi bilish - bu avvalgi til bilimlariga asoslanib, hech qanday ko'rsatmalardan foydalanmasdan, erkin foydalanish haqida so'zlashish qobiliyatidir, bu esa leksik birliklarni bilishning ko'p jihatlaridan, ehtimol ongsiz ravishda xabardor bo'lishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, bu suhbat yoki yozish vazifasidagi leksik birliklarning tezligi va maqsadga muvofiqligini anglatadi.
Neshinning17 taklifi biror bir leksik birlikni bilish qo'yidagilarni o'z ichiga
oladi.
суз к,исмлари
маъноси
шакл ва маъно
тушумча ва референт
уюшма
фойдаланиш
грамматик функция
коллакация
15 Richards, B., Daller, M., Malvern, D., Meara, P., Milton, J., & Treffers-Daller, J. (Eds.). (2009). Vocabulary studies in first and second language acquisition: The interface between theory and application. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
16 Milton, J. (2009). Measuring second language vocabulary acquisition, Vol. 54, Bristol: Multilingual Matters.
17 Nation, I. S. (2001). Learning vocabulary in another language. Ernst Klett Sprachen
765
Xorijiy tillardagi yangi leksik birliklarni o'rganishni osonlashtiradigan bir nechta umumiy tamoyillar ham mavjud bo'lib buni olimlar o'zlarining ilmiy ishlarida sanab o'tishgan.
1. Dars mavzusi doirasida yangi so'zlarni o'rgatish va talabalardan yangi so'zdan foydalanishni talab qilish Ellis va Farmer18 [1996-2000].
2. Yangi leksik birliklarning to'g'ri talaffuzini eshitish va uni baland ovoz bilan mashq qildirish. Fay va Kulter19 [1977].
3. Talabalarga tez-tez uchrab turadigan leksik birliklarning qismlarini o'rgatish -ildiz so'zlari, asosiy so'zlar, prefikslar va qo'shimchalar Jones20 [1999].
4. Talabalarga so'zlarning o'zaro bog'liqligini tushuntirish va tushunishlariga yordam berish uchun turli xil klasterlardagi so'zlarni o'rgatish Marinak21 va boshqa olimlar [1997].
5. Yangi leksik birliklarning ma'nosi bilan bog'liq misollarni / ishlatilish va ishlatilmaydiganlarni aniqlash Ellis va Farmer22 [1996-2000].
6. Talabalarga yangi leksik birliklarni o'zlariga tanish bo'lgan narsalar bilan bog'lashda yordam berish Ellis va Farmer23[1996-2000].
7. Talabalarga yangi leksik birliklar bilan bog'liq bo'lgan asosiy g'oyani aniqlab olishlari va uning yanada kengroq, umumiyroq asosiy g'oyasini aniqlaydigan ba'zi ma'lumotlarni tanib olishlari uchun yangi atama ta'rifini qayta tuzish imkoniyatlarini taqdim etish Ellis va Farmer24 [1996-2000].
8. Talabalarga o'quv jarayoniga faol jalb etiladigan turli xil o'qitish metodlari va usullari yordamida yangi so'z boyliklarini oshirish imkoniyatini berish (Yellis & Farmer, 1996-2000)(Ellis & Farmer).
1986 yilda ukrainalik metodistlar "Chet tillarni o'qitish metodikasi asoslari" 25ni nashr qildirgan va u kitobda leksik birliklarni o'qitishning etti tamoyilini taklif qilishgan:
1. So'z boyligining minimal miqdorini oqilona cheklash;
18 Ellis, E. S., & Farmer, T. (1996-2000). The clarifying routine: Elaborating vocabulary instruction. [On-line]. Available: http ://www.ldonline.org/ld_indepth/teaching_techniques/ellis_ clarifying. html.
19 Fay, D., & Culter, A. (1977). Malapropisms and the structure of the mental lexicon. Linguist Inquiry, 8(III), 505-520.
20 Jones, S. (1999). Multisensory vocabulary - guidelines and activities. [On-line]. Available: http://www.resourceroom.net/myarticles/vocabulary.htm.
21 Marinak, B. A., Moore, J. C., Henk, W. A., & Keepers, M. (1997). Reading instructional handbook. [On-line]. Available: http ://langue. hyper. chubu.ac.jp/j alt/pub/tlt/98/j an/hunt. html.
22 Ellis, E. S., & Farmer, T. (1996-2000). The clarifying routine: Elaborating vocabulary instruction. [On-line]. Available: http://www.ldonline.org/ld_indepth/teaching_techniques/ellis_ clarifying.html.
23 Ellis, E. S., & Farmer, T. (1996-2000). The clarifying routine: Elaborating vocabulary instruction. [On-line]. Available: http ://www.ldonline.org/ld_indepth/teaching_techniques/ellis_ clarifying. html.
24 Ellis, E. S., & Farmer, T. (1996-2000). The clarifying routine: Elaborating vocabulary instruction. [On-line]. Available: http ://www.ldonline.org/ld_indepth/teaching_techniques/ellis_ clarifying. html.
25 Основы методики преподавания иностранных языков. Киев, 1986. С. 173.
766
2. Ta'lim jarayonida leksik birliklarning yo'naltirilgan taqdimoti;
3. Lug'aviy birliklarning lingvistik xususiyatlarini hisobga olish;
4. O'qitishning didaktik va psixologik xususiyatlarini hisobga olish;
5. Asosiy didaktik va uslubiy muammolarni kompleks hal etish;
6. Leksik qoidalarga tayanish;
7. Lug'at va nutq faoliyatini o'rgatish birligi.
A.A. Mirolyubov26 ushbu tamoyillarni tahlil qilib, ularni shakllantirish muvaffaqiyatsiz deb tan olgan. U ikkinchi va uchinchi tamoyillarni ham so'z boyligi, ham grammatika bilan bog'lash mumkin deb hisoblagan, to'rtinchi va beshinchi tamoyillar boshqa o'quv fanlari uchun xarakterlidir deb ta'kidlaydi. Ammo, shunga qaramay, taklif qilingan tasnif leksik birliklarni o'qitish uslublarini rivojlantirishda muhim qadam bo'lgan.
Neshin27 so'z boyligini o'rganishning to'rtta tamoyilini belgilab berdi:
1. Tilning minimallashtirish tamoyili;
2. leksik birliklarni o'zlashtirish maqsadiga qarab tabaqalashtirilgan yondashuv tamoyili;
3. leksik birliklar, so'z birikmalari va nutq faoliyati turlarini o'zaro bog'liq holda o'rganish tamoyili;
4. tafakkurni o'z ichiga olgan onglilik tamoyili;
Umuman olganda, V.B.Vepreva Neshinning tamoyilini inobatga olgan holda, o'zining bir nechta muhim tamoyillarni qo'shgan:
1. Ko'rinishlilik tamoyili;
2. Ona tilini hisobga olish tamoyili;
3. Konsentrizm tamoyili; (Leksik grammatik materialni til bilan taqsimlash tamoyili va tizimi, unda o'quv materiali o'qishning turli bosqichlarida turli darajadagi tarkibda bir necha marta takrorlanadi)
4. Leksik ko'nikma va malakalarni shakllantirishda bosqichma-bosqichlik tamoyili;
5. Shaxslararo muvofiqlashtirish tamoyili;
6. Ta'limning kasb-hunar yo'nalishidagi tamoyili28.
Chet tili nutqining leksik tomonini o'rgatishning mazmuni leksik bilimlarni ham o'z ichiga olishi mumkin - bu asosiy tushunchalar (ildiz, prefiks, qo'shimchalar), so'z
26 Миролюбов А.А. История отечественной методики обучения иностранным языкам. М., 2002. С. 41.
27 Nation I.S.P. Vocabulary // Practical English Language Teaching / D. Nunan ed. N.Y., 2003. P. 12
28 Вепрева Татьяна Борисовна. Лексика В Обучении Иностранным Языкам. УДК [37.012+811.111+81'373](045)
767
shakllanish turlari (so'z shakllanishi, so'z ishlab chiqarish, konversiya) haqida bilim, lug'at turlari va boshqalar.
Rogova o'z ilmiy ishlarida ta'kidlaganidek chet tili lug'atining leksik tomonlarini o'qitish tarkibidagi psixologik tarkibiy qism quyidagilarni o'z ichiga oladi.
a) talabalarning qiziqishlarini hisobga olish, nutqning ushbu tomonini o'zlashtirish motivlarini yaratish;
b) maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish, masalan, lingvistik taxminlar (so'zlarning ma'nosini ona tili so'zlari bilan taqqoslash asosida kontekst bo'yicha, so'z yasash elementlari bo'yicha aniqlash);
v) leksik ko'nikmalarning ikki turini shakllantirish - ekspresiv va retseptiv, tillar va nutq, so'z ishlatish va so'z yaratish;
d) leksik ko'nikmalarning boshqalar bilan o'zaro ta'sirining tabiati (grammatik, fonetik)29.
Shunday qilib, so'z boyligini yanada samarali o'rganish uchun didaktik (onglilik, ravshanlilik, shaxslararo muvofiqlashtirish), lingvistik (tilni minimallashtirish, kontsentrizm), psixologik (leksik ko'nikmalar va qobiliyatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish) va uslubiy (ona tilini hisobga olish) , so'z boyligini va nutq faoliyati turlarini o'zaro bog'liq ravishda o'rgatish, so'z birikmalarini egallash maqsadiga qarab tabaqalashtirilgan yondashuv, kasbiy yo'nalish) bir-biri bilan uzluksiz aloqada ishlaydigan tamoyillar.
Bim ta'kidlaganidek og'zaki nutqning leksik tomonini o'qitishdan maqsad og'zaki nutqni amalga oshirish uchun qurilish materialini, ya'ni umuman tushunchalarni, fikrlarni etkazishning bevosita vositalarini o'zlashtirishdir30.
Yuqoridagilarni umumlashtirib shuni ta'kidlash kerakki, so'z boyligi tilning nihoyatda muhim jihati bo'lib, chet tilida muloqot qilish qobiliyati leksik ko'nikma va malakalarning shakllanish darajasiga bog'liq. Lug'atni o'rganish juda katta va ko'p vaqt talab qiladigan vazifa bo'lib, uni o'qitish tamoyillarini to'g'ri qo'llash ijobiy natijani kafolatlaydi.
A. Jo'rayev ta'kidlaganidek nutq faoliyatini amalga oshirish uchun qiyinchilik tug'diradigan metodik muammolardan biri talabalarning so'zlarni noto'g'ri tanlab ishlatishlaridir. Chet tilda nutq hosil qilish jarayonida so'zni o'sha tilda gapiruvchilar
29 Рогова Г.В., Рабинович Ф. М. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение, 1991. - 287с.
30 Бим И.Л. Теория и практика обучения немецкому языку в средней школе/ И.Л. Бим. - М.: Просвещение, 1988. -163с.
kabi to'g'ri ishlata olish tilni yaxshi darajada egallashning ko'rsatkichlaridan biridir31.
Jamol Jalolov "Hozirgi zamon hind -evropa tillarida leksika yarim milliongacha so'zdan tashkil topadi. Tilda 400 - 500 ta so'z yordamida muloqot yaratish mumkin. Ma'lumotli odam og'zaki va yozma fikr bayon etish uchun 3000 - 5000 ta so'z ishlatadi32.
J.Jalolov o'zining "Chet til o'qitish metodikasi"dan ma'lumki, eng kup qo'llanadigan birinchi minglikdagi leksik birliklar o'rtacha qiyinchilikdagi matnning 80 foizi mazmunini tushunib olish imkonini beradi, ikkinchi minglik 8-10 foiz, uchinchisi 4 foiz va to'rtinchi va beshinchi minglik bu imkoniyatni atigi 2 foizga oshiradi. Asosiy ikki mingta leksik birlik matndan 85-90 foizgacha axborot olish uchun kifoya. Biroq, yuqorida ta'kidlanganidek, bu yerda gap mavjud ilmiy mezonlarga binoan maxsus tanlanadigan leksika haqida boryapti33.
Tanlash mezonlari deganda, leksikaning qiymatini aniqlashda qo'llanadigan o'lchov va ko'rsatkichlar tushuniladi. Uch toifa mezonlar bir-biri bilan bog'langan holda kullanadi:
1. hisob-kitob mezonlari
2. metodik mezonlar
3. tilshunoslik mezonlari.
Hisob-kitob mezonlari so'zlarning qo'llanishiga oid odilona ko'rsatkichlarga erishish vositasi bo'lib, ular tarkibiga ko'p qo'llanish va keng tarqalganlik mezonlari kiradi. Ko'p qo'llanish atamasining ma'nosi olingan manbada so'zlarning jami ishlatilish miqdorini bildiradi. Bu mezon birinchi bor M. Uest tomonidan ishlatilgan, elliginchi yillarda uni fransuz metodistlari R. Mishea va J. Gugeneym audiovizual metodda yanada ijodiy takomillashtirishgan). Uning asl mohiyati gapiruvchi ongida naqd (ixtiyorida) turadigan so'zlarni tanlash mezoni demakdir.
Metodik mezon esa o'qitish maqsadi va nutq mavzularini mo'ljallab qo'llaniladigan mezonlardir. Ular orasida mavzularni hisobga olishdan tashqari tushunchalarni tasvirlash va semantik ahamiyatdagi mezonlarni uchratish mumkin.
Tilshunoslik mezonlari so'zlarning birikishi, so'z yasash imkoniyati, ko'p ma'nolilik, uslub jihatidan chegaralanmaganlik, sinonimlarni chegaralash (yakkalash) va gap tuzishdagi ishtiroki. Birikish mezoniga ko'pa tanlangan so'z boshqalari bilan iloji boricha ko'prok birikmaga kira oladigan bo'lishi talab qilinadi. So'z yasash
31 А.Х.Жураев. Испан Тилида Талабалар Коммуникатив Малакаларини Такомиллаштириш. Автореф. дис....докт. пед. наук. - Т.,2019.
32 Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Ук,итувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
33 Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Ук,итувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
769
mezoniga binoan ulardan xosila birliklar miqdori ko'p sonli bo'lishi kerak. Ko'p ma'noli so'zlarni tanlashga xam alohida e'tibor beriladi. Uslubda chegaralanmaganlik degani, tor doirada qo'llanadigan emas, balki nutq faoliyati turlarining barchasida va turli mavzularda ishlatiladigan so'zlarni tanlash mezoni tushuniladi. Sinonim so'zlardan ayrimlarigina yoki sinonimik qatorning bir a'zosigina tanlanadi. Chet til jumlalarining tuzilishi uchun zaruriy hisoblanadigan yordamchi so'zlarni tanlash ham tavsiya etiladi34[b. 150]
A.N.Shamov o'z ilmiy ishlarida ta'kidlaganidek, talaba o'rganayotgan leksik minimum o'z mazmuni bo'yicha bir hil emas. U aktiv leksik minimum, passiv leksik minimum va potensial so'z boyligidan iborat.
Aktiv (samarali) lug'at - bu talabalar og'zaki nutqda fikrlarini ifoda etish uchun foydalanishi kerak bo'lgan leksik birliklar. Passiv (retseptiv) lug'at - bu chet tilidagi nutqni o'qish va tinglash paytida talabalar tushunishi kerak bo'lgan leksik birliklar. Potensial lug'at - bu leksik birlik bo'lib, uning mazmuni talabalar o'zlarining ona tili bilan o'xshashligi, so'z yasash elementlari bo'yicha kontekst asosida taxmin qilishlari mumkin bo'lgan leksik birliklardir35[299 b.].
O'zbek metodist olimlaridan biri J.Jalolovning ta'kidlashicha aktiv lug'atni tanlashda hisob-kitob mezonlari va metodik guruxdagi mezonlar va tilshunoslik mezonidagi sinonimlarni chegaralash, so'zlarning birikishi, co'z yasash imkoniyati va ko'p ma'nolilik mezonlari asos buladi36 [b. 150].
I.V. Raxmanovning ta'kidlashicha aktiv lug'at ma'lum prinsiplar asosida tanlanadi: chastota; tarqalishi; so'zlarning dasturlarda belgilangan mavzularga tegishliligi; so'zlarning birlashtirilishi; so'z hosil qilish qiymati; so'zning noaniqligi; uslubiy cheksizlik; so'zning harakat qobiliyati (I.V. Raxmanov).
Passiv lug'atni tanlash chog'ida esa hisob-kitob mezonlari va semantik qiymatga egalik va co'z yasash imkoniyati, ko'p ma'nolilik xamda mavzuiy aloqadorlik mezonlaridan foydalaniladi. Lug'at minimumni shakllantirish jarayonida ko'psatilgan mezonlar o'zapo bog'liq bo'lishi shart37 [b. 150].
Metodik tadqiqotlardan ma'lumki, chet til leksikasi tushunish qiyinchiliklarini hisobga olgan holda uchta guruhga bo'linadi: 1) oson so'zlar; 2) deyarli qiyin so'zlar; 3) qiyin so'zlar. Nutq mashqlarini tanlashda shu tamoyillariga ham tayandik.
34 Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Ук,итувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
35 Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. - Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
36 Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Укитувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
37 Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Укитувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
770
A.XJo'raevning fikricha bir leksik birlikni o'zlashtirish bir necha turga bo'linadi:
a) eshitganda leksik birlikni tushunish va uni talaffuz eta olish;
b) leksik birlikning yozuv shaklini bilish va uni yoza olish;
v) leksik birlikning morfologiyasini to'g'ri ifodalay bilish;
g) leksik birlikning bir necha ma'nolarini bilish va kontekstga moslab to'g'ri ishlata olish;
d) leksik birlikning grammatik kategoriyasini bilish;
ye) leksik birlikning so'z birikmasi va gap tuza olishini bilish;
j) leksik birlikni ma'no (sinonimlar, omonimlar) jihatdan ishlata olish;
z) leksik birliklarni birikmalarda ishlata olish;
i) leksik birlikning tez-tez ishlatilish sohasini bilish;
k) leksikbirlikning qanday madaniy axborotni yetkaza olayotganligini bilish;
l) leksik birlikning boshqa tillardagi ekvivalentlarini bilish38.
V. A. Buxbinder esa o'z ilmiy ishlarida leksik birliklarni o'rganishni quyidagicha tasniflaydi: a) leksik birlik semantikasiga oid bilimlar; b) so'z ma'nosining tuzilishini bilish; v) so'z shakllarini shakllantirish va ushbu so'z shakllarini o'zgartirish qoidalarini bilish; d) leksik birliklarni bir-biri bilan birlashtirish qoidalarini bilish (leksik va grammatik valentlik); e) ro'yxatdan o'tish qoidalari (uslubiy farqlash), ya'ni leksik birliklarning ta'riflari / ko'lami; f) chet tilidan foydalanishning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirib beradigan tillararo leksik qoidalar; g) leksik tushunchalarni bilish39.
2009 yil MA leksik birliklarni o'rganish strategiyasini tasniflashda muqobil jarayonga yo'naltirilgan yondashuvni taklif qilingan. U leksik birliklarni o'zlashtirish bosqichlarini quyidagicha umumlashtirdi:
1. Yangi leksik birlik turli xil kontekstlar orqali uchraydi;
2. Leksik birliklarning ma'nosi aniqlanadi;
3. Leksik birliklarning ma'nosi va shaklining turli jihatlari o'rganiladi;
4. Leksik birlik haqidagi ma'lumotlar yozib olinadi yoki tartibga solinadi;
5. Leksik birlik ba'zi bir strategiyalar yordamida yodlanadi;
6. Leksik birlik xotirada saqlanib qolishini ta'minlash uchun qayta ko'rib chiqiladi;
38 А.Х.Жураев. Испан Тилида Талабалар Коммуникатив Малакаларини Такомиллаштириш. Автореф. дис....докт. пед. наук. - Т.,2019.
39 Основы методики преподавания иностранных языков/Под ред. В. А. Бухбиндера, В. Штрауса. - Киев: Вища школа, 1986. - 335 с.
7. Leksik birlik yana uchrashganda, u yana takrorlanadi;
8. Leksik birlikni xotirada mustahkamlash uchun ishlatiladi40. (164-bet)
Tadqiqotimizda Jamol Jalolov ta'kidlagan leksikani tanlash (tanlash manbai)
tushunchasiga amal qildik.
2004 yil Fol o'z ilmiy ishida Martinning(1984) shunday so'zlarini ta'kidlaydi, har qanday tilda so'zlashuvchilar o'zlarining so'z boyliklarini tinglash va o'qish orqali kontekstdan oladi, chunki ular "vaqt o'tishi bilan turli xil mazmunli sharoitlarda so'zlarga ta'sir qilishning hashamati"ga ega41 (73-bet).
Leksik birlik bo'yicha ma'lumot va o'qishni tushunish bir-biri bilan chambarchas bog'liq: so'z boyligi bo'yicha chuqur ma'lumotga ega bo'lgan talabalar matnlarni yaxshiroq tushunishadi va shu bilan birga o'qish so'z boyligini oshirish manbalaridan biridir. Muvaffaqiyatli talaba bo'lish uchun talaba o'qishda uchraydigan noma'lum so'zlar bilan shug'ullanishi kerak. Kontekstdan so'zlarni o'rganishi talabalarga o'qishdan yangi so'zlarni tushunishga va tez o'zlashtirishiga yordam beradi.
Leksik birlik yordamida nutqning mazmun tomoni uzatiladi va idrok qilinadi. Leksik birlik bizning nutqimizning asosiy qurilish materialidir, shuning uchun xorijiy tilni o'zlashtirish uchun leksik birlikning o'rni fonetika va grammatika kabi muhim ahamiyatga ega.
Talabalar leksik birliklarning ma'nosi va shakllarini o'rganishlari va ulardan og'zaki va yozma nutqning turli vaziyatlarida foydalana olishlari kerak, ya'ni, gapirish va yozish paytida hosil bo'lgan matnni leksik ravishda tuzish ko'nikmalarini o'zlashtirish; leksik birliklarni o'qish paytida tushunishni o'rganishlari lozim.
Ivanovaning ta'kidlashicha yetarlicha leksik birlikni o'rgangan talaba nutq va yozishni amalga oshirishda quyidagi ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak.
a) samarali ko'nikmalar;
b) qabul qilish qobiliyatlari (tinglash, o'qish);
v) so'z boyligi sohasidagi ijtimoiy-madaniy bilim va ko'nikmalar;
d) lug'at sohasidagi lingvistik bilimlar42.
40 Ma, Q. (2009). Second language vocabulary acquisition. Bern: Peter Lang AG, International Academic Publishers.
41 Folse, K. (2004). Vocabulary myths: Applying second language research to classroom teaching. Ann Arbor: University of Michigan Press.(pp 73)
42 Иванова Т.В., Киреева З. Р., Сухова И.А. Технологии и методики обучения иностранным языкам: учебное пособие для студентов направления «Филологическое образование». Часть 1 [Текст]. - Уфа:Издательство БГПУ , 2009. - 196с.
Колесникова И.Л., Долгина О.А. Англо-русский терминологический справочник по методике преподавания иностранных языков. Спб.: Изд-во «Русско -балтийский информационный центр «БЛИЦ»», «Cambridge University Press», 2001. - 224с.
Rogova G. V. leksik birliklarni o'qitish tartibining uchta tarkibiy qismini ajratib ko'rsatdi.
1. Lingvistik komponent;
2. Psixologik komponent;
3. Metodik komponent43 ;
Belyaevning ta'kidlashicha, leksik bilimlar nutq faoliyatining barcha turlari asoslarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishni ta'minlaydi. Leksik bilim nafaqat chet tili so'zi haqida lingvistik ma'lumotlar to'plami, balki so'z bilan harakat dasturlarini bilishdir. Og'zaki nutqni (tinglash va gapirish) va o'qishni o'zlashtirish "nutq qobiliyatisiz mumkin emas". Ushbu jarayonda leksik ko'nikmalar alohida ahamiyatga ega. Mashqlar natijasida avtomatizmga olib kelingan lingvistik hodisaga ega bo'lgan mahorat-harakat. Leksik komponentning etakchi roli umuman chet tilini o'qitish mazmuni tarkibida belgilanadi44.
Nutq faoliyatining har xil turlari leksik ko'nikmalarini tahlil qilish ularning ma'lum bir ierarxik tuzilishga ega ekanligini ko'rsatadi. Ushbu tarkibiy tuzilmalarda leksik ko'nikmalarga asos bo'lgan umumiy, har xil va o'ziga xos operatsiyalarni ajratish mumkin. Bunday operatsiyalar majmui leksik ko'nikmalar turiga, nutq faoliyati turiga bog'liq bo'lib, ular semantik tarkibiy qism sifatida ishlaydi.
Shamov ta'kidlaganidek, leksik ko'nikmalar kuchli va barqarordir, qachonki ular ustida o'zaro bog'liqlikda va tizimda ishlansagina45. Leksik ko'nikmalarning mustahkamligi va barqarorligiga nafaqat ko'nikmalarning bir-biri bilan o'zaro ta'siri, balki leksik ko'nikmalarning boshqalar bilan o'zaro ta'siri (fonetik va grammatik) ham ta'sir qiladi.
Talabalarning intellektual rivojlanish darajasining oshishi bilan nutq qobiliyatlari, shu jumladan leksik ko'nikmalarini yaxshilash uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda.
Shatilovning fikricha talabalar leksik ko'nikmalarni rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarni bosib o'tadi: a) orientatsiya-tayyorgarlik; b) stereotip-situasion; c) o'zgaruvchan-vaziyatli46.
R.K. Minyar-Beloruchevning ta'kidlaganidek, leksik ko'nikmalarni shakllantirish 3 bosqichdan o'tadi: 1) tanishtirish 2) o'qitish va 3) nutq amaliyoti.
43 Рогова Г.В., Рабинович Ф. М. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение, 1991. - 287с.
44 Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранным языкам/ Б.В. Беляев. - М.: Просвещение, 1965. -227с
45 Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. - Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
46 Шатилов С.Ф. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение, 1986. - 223с.
773
Scientific Journal Impact Factor
R
Birinchi bosqich, kirish, yangi leksik birliklarning kiritilishi. Leksik ko'nikmalami shakllantirish bo'yicha mashg'ulotlaг yangi leksik biñiklaming allaqachon o'matilgan aloqalarini mustahkamlash, shuningdek ularni kengaytirish maqsadida amalga oshiriladi47.
E.I. Passov leksik ko'nikmalami shakllantirishning oltita bosqichini ajratib ko'гsatgan. U yangi leksik biriikni o'гganishning oltita bosqichini ko'гib chiqadi48:
1. so'zni talaffus qilganda, uning ishlash jarayonida so'zni idгok etish;
2. so'z ma'nosidan xabaгdoг bo'lish;
3. so'zni alohida yoki gap ta^ibida taqlid qilish
4. so'z bilan belgilanadigan ob'ektlami belgilash, o'z nomini beгish
5. kombinatsiya (so'z yangi birikmala^a kiгadi);
6. so'zning turli xil sharoitlarda ishlatilishi49.
Ishlab chiqaгuvchi va qabul qiluvchi xarakterdagi leksik ko'nikmalami rivojlantirish jarayoni bilan bir qatorda talabalarda leksik kompetensiya shakllanmoqda - talabalaг so'zning kontekstual ma'nosini aniqlash, uning hajmini ikki tilda taqqoslash va unda o'ziga xos milliy, xarakterii xususiyatlami aniqlash qobiliyati shakllanadi va ushbu tilda so'zlashadigan odam^ madaniyatini yaxshiгoq o^ganishga imkon beгadi.
Sifatli shakllangan leksik ^'^kma^ chet tilida muvaffaqiyatli muloqot qilishning kalitidiï, chunki ulaг chet tilini o'qitish mazmunining zaïw elementidir
Leksik ko'nikmalaг nutqning leksik tomonini ifodalaydi, ula- nutq ko'nikmalaгining ajamas qismi bo'lib, tilning aloqa vositasi sifatida foydalanilishini ta'minlash uchun zamin yaгatadi.
Shunday qilib, so'z boyligi tilning nihoyatda muhim jihati bo'lib, chet tilida muloqot qilish qobiliyati leksik ko'nikma va malakalaming shakllanish darajasiga bog'liq. Lug'atni o'гganish juda katta va ko'p vaqt talab qiladigan vazifa bo'lib, uni o'qitish tamoyillarini to'g'ri qo'llash ijobiy natijani kafolatlaydi. So'z boyligini yanada samarali o'qitish uchun didaktik (ong, ravshanlik, mavzulaгaгo muvofiqlashtirish), lingvistik (tilni minimallashtirish, konsentrizm), psixologik (leksik ko^kmato va qobiliyatlami bosqichma-bosqich shakllantirish) va uslubiy
47 Миньяр-Белоручев Р. К. Методика обучения французскому языку. -М.: Просвещение, 1990. - 11 с.
48 Пассов Е.И.Сорок лет спустя или сто и одна методическая идея. - М.: Глосса-Пресс, 2006. - 240 с.
49 Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). - М.: ИКАР, 2009. - 448 с.
XULOSA
(ona tilini hisobga olish) zarur, so'z birikmasi va nutq faoliyati turlarini o'zaro bog'liq ravishda o'rgatish kerak.
Shuningdek, tanlash mezonlari, leksikaning taqsimoti va leksikaning tasnifini hisobga olinib, ishchi dastur hamda fan dasturlarida 1-2 kurslarning kommunikativ leksika darslarining mavzulariga mos ravishda leksik birliklarini tanladik va shu leksik birliklar asosida mashqlar tizimini ishlab chiqdik. Chet tilni o'qitishda markaziy o'rinni mashqlar egallaydi. Mashqlarni to'g'ri tanlash va ishlatishdan chet tilni amaliy egallashning samaradorligi kelib chiqadi.
REFERENCES
1. Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). - М.: ИКАР, 2009. - 448 с.
2. Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. -Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
3. Шатилов С.Ф. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. -М.: Просвещение, 1986. - 223с.
4. Миньяр-Белоручев Р. К. Методика обучения французскому языку. -М.: Просвещение, 1990. - 11 с.
5. Пассов Е.И.Сорок лет спустя или сто и одна методическая идея. - М.: Глосса-Пресс, 2006. - 240 с.
6. Иванова Т.В., Киреева З. Р., Сухова И.А. Технологии и методики обучения иностранным языкам: учебное пособие для студентов направления «Филологическое образование». Часть 1 [Текст]. - Уфа:Издательство БГПУ , 2009. - 196с.
7. Колесникова И.Л., Долгина О.А. Англо-русский терминологический справочник по методике преподавания иностранных языков. Спб.: Изд-во «Русско-балтийский информационный центр «БЛИЦ»», «Cambridge University Press», 2001. - 224с.
8. Рогова Г.В., Рабинович Ф. М. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение, 1991. - 287с.
9. Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранным языкам/ Б.В. Беляев. - М.: Просвещение, 1965. - 227с
10. Folse, K. (2004). Vocabulary myths: Applying second language research to classroom teaching. Ann Arbor: University of Michigan Press.(pp 73)
11. А.Х.Жураев. Испан Тилида Талабалар Коммуникатив Малакаларини
Такомиллаштириш. Автореф. дис....докт. пед. наук. - Т.,2019.
775
12. Основы методики преподавания иностранных языков/Под ред. В. А. Бухбиндера, В. Штрауса. - Киев: Вища школа, 1986. - 335 с.
13. Ma, Q. (2009). Second language vocabulary acquisition. Bern: Peter Lang AG, International Academic Publishers.
14. Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Укитувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
15. Ж.Жалолов. "Чет тил укитиш методикаси"."Укитувчи"нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент 2012
16. Jones, S. (1999). Multisensory vocabulary - guidelines and activities. [On-line]. Available: http://www.resourceroom.net/myarticles/vocabulary.htm.
17. 1Marinak, B. A., Moore, J. C., Henk, W. A., & Keepers, M. (1997j. Reading instructional handbook. [On-line]. Available: http: //langue. hyper.chubu.ac.jp/j alt/pub/tlt/9 8/j an/hunt. html.
18. Gu, Y. (2005). Vocabulary learning strategies in the Chinese EFL context. Singapore: Marshall Cavendish Academic.
19. Laufer, B. (2000). Task effect on instructed vocabulary learning: The hypothesis of 'involvement.' In AILA '99 Tokyo Organizing Committee (Ed.), Selected papers from AILA '99 Tokyo (pp. 47-62). Tokyo, Japan: Waseda University Press.
20. Nation, I. S. P. (2008). Teaching vocabulary: Strategies and techniques. Boston, MA: Heinle and Heinle.
21. Schmitt, N. (2010b). Researching vocabulary: A vocabulary research manual. Basingstoke, England: Palgrave Macmillan.
22. Бабинская П.К., Т.П. Леонтьева, И.М. Андреасян, А.Ф. Будько, И.В. Чепик. Практический курс методики преподавания иностранных языков: Учебное пособие. - 3-е издание, дополенное и переработанное. - Мн.: ТетраСистемс, 2005. - 288с.
23. Бим И.Л. Теория и практика обучения немецкому языку в средней школе/ И.Л. Бим.-М.: Просвещение, 1988. - 163с
24. Бухбиндер В.А. Основы обучения лексике в средней школе (на материале немецкого языка)/ В.А. Бухбиндер.- Киев, 1971. - 558с.
25. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам: Лингводилактика и методика: Учеб. пособие для студ. лингв. ун-тов и фак. ин. яз. высш. пед. учеб. заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2004. - 336 с.
26. Рогова Г.В., Рабинович Ф. М. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: Просвещение, 1991. - 287с.
Scientific Journal Impact Factor
R
27. Шамов А.Н. Методика преподавания иностранных языков. Общий курс. -Издание второе, переработанное и дополненное. -Н. Новгород: НГЛУ им. Н.А. Добролюбова, 2005.-299 с.
28. Николаева Н.В. Образовательные квест-проекты как метод и средство развития навыков информационной деятельности у учащихся // Вопросы Интернетобразования. - 2002. - № 7.
