CC BY
0XORIJIY TAJRIBALAR ASOSIDA INKLYUZIV TA'LIM VA
INKLYUZIV MADANIYAT KO'NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
G'oziyeva Sh.B
Qori Niyoziy nomidagi O'zPFITI 2-bosqich tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11186625
Annotatsiya. Maqolada xorijiy tajribalardan olingan ma 'lumotlar asosida inklyuziv ta 'lim va inklyuziv madaniyatning shakllantirilishida o'ziga xos xususiyatlar ko'rsatilgan. Xorijiy tajribalardan olingan ta'til va ta'lim modellarining O'zbekistonda amaliyotga kiritilishini o'rganish bu jarayonning muhimligini belgilab beradi. Maqolada tan olinadigan muhim ta'lim tizimini rivojlantirishning asosiy yo'llari va qadriyatlar aks ettiriladi.
Kalit so'zlar: inklyuzivlik mafkurasi, inklyuzivlik ta 'lim, integratsiya va inklyuziya.
Zamonaviy sharoitda inklyuziv ta'lim barcha bolalar uchun istiqbolli ta'lim shaklidir, chunki inklyuziv ta'lim jarayoni har bir bolaning ta'lim ehtiyojlarini qondiradigan ta'lim faoliyatini yetarli darajada tashkil etishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, o'quvchilarni ijtimoiylashuv imkoniyatlari, ularning jamiyat bilan aloqa qilish usullari sezilarli darajada kengayadi, har bir bolani jamiyatga qo'shish uchun zarur shart-sharoitlar shakllantiriladi.
Ta'lim olish huquqi insonning eng muhim ijtimoiy-madaniy huquqidir, chunki ta'lim inson taraqqiyotiga eng katta ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ijtimoiy hayot sohasidir. Hozirgi vaqtda nogironlarning ta'lim olish huquqini amalga oshirish imkoniyatlari huquqiy, tashkiliy, texnik, moliyaviy va ijtimoiy xarakterdagi barcha muammolar mavjudligi bilan bog'liq.
Ko'plab yillar davomida inklyuziv ta'limning global maqsadi - uning asosini inklyuziv madaniyat tashkil etgan chinakam gumanistik jamiyat sifatida inklyuziv jamiyatni yaratishga hissa qo'shadigan inklyuziyaning nazariy asoslarini amaliy tatbiq etishning samarali strategiyasini topish muammolari ko'plab xorijiy ilmiy va pedagogik munozaralar bo'lib kelgan. Hozirgi kunga qadar samarali xalqaro hamkorlik va o'qituvchilarning ilmiy-amaliy faoliyati natijasida inklyuziv ta'limni insoniyatning global rivojlanishining muhim bosqichi sifatida amalga oshirishda umumiy samarali yo'nalishlar ishlab chiqilgan.
Dunyo mamlakatlarida nogironligi bo'lgan, ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalarni tarbiyalash, ularning jamiyatda o'ziga munosib o'rinni egallashlariga ko'maklashish masalasiga alohida e'tibor qaratiladi. Birlashgan Millatlar tashkilotining "Nogironlar huquqlari to'g'risida"gi Konvensiyasi, "Ta'lim hamma uchun" reja-dasturi to'g'risidagi Dakar deklaratsiyasi va boshqa xalqaro miqyosda qabul qilingan me'yoriy-huquqiy hujjatlarning asosiy maqsadi nogiron bolalarni himoyalashga qaratilgan bo'lib, ta'lim jarayoniga inklyuziv yondashuvni samarali joriy etish ham shular jumlasidandir. Mazkur chora-tadbirlarni amalga oshirish umumiy o'qitish tizimi bilan inklyuziv ta'limni integratsiyalash, o'quv-tarbiya jarayonini optimallashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Inklyuziv ta'limni o'rganish pedagogika fanida yangi, eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Muammoga doir tadqiqot ishlarini o'rganish, ularni ilmiy jihatdan tahlil qilish asosida ma'lum bo'ldiki, imkoniyati cheklangan yoshlarning tarbiyaviy muhiti hamma vaqt yaxshi, mo'tadil bo'lishi, hamisha alohida e'tiborda tutilishi, kattalarning nazaridan chetda qolmasligi lozim.
G'arbiy Yevropa mamlakatlari va AQShda inson psixologik xususiyatlari bilan bog'liq tajribalarga asoslangan ilmiy nazariya va yo'nalishlar vujudga keldi. Odam psixik tabiatini turlicha talqin qilinishiga qaramay, bu nazariyalar ma'lum darajada imkoniyati cheklangan bolalarning pedagogik psixologiyasining rivojlanishiga turtki bo'ldi. Bu borada, Dj.Bruner1, J.Piaje2, A.Vallon3, S.Xoll4, K.Byuler5, Ye.Dyurkgeym6, D.Lokk7 va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarini e'tirof etish mumkin.
Umumjahon miqyosida alohida e'tiborga muhtoj bolalarning ruhiy holatini inobatga olgan holda psixologik korreksiyalash metodlari, oila, jamoa va guruhlarda insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish, texnologik ko'maklashuvchi vositalar imkoniyatlarini oshirish borasida samarali ilmiy, ilmiy-texnik, ilmiy-pedagogik tadqiqotlar olib borilmoqda. Umumiy o'qitish tizimida inklyuziv ta'limning pedagogik psixologik jihatlari, nogironligi bo'lgan bolalarning ta'limiy ehtiyojlarini qondirish, ularning huquqiy tengligi sharoitini yaratish, jamiyat a'zosi sifatidagi o'rnini mustahkamlashga oid muammolar bu izlanishlarning asosini tashkil etib, ular nogiron bolalarning individual xususiyatlari va adaptiv imkoniyatlarini inobatga olish, ijtimoiy moslashuvini texnologik ta'minlash hamda qo'llab-quvvatlash, o'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning pedagogik tizimini takomillashtirishda alohida o'rin egallamoqda.
Olib borilgan tahlillar shuni ko'rsatmoqdaki, xorijiy mamlakatlarning inklyuziv ta'limni omalga oshirishga bosqichma-bosqich o'tish jarayoni nogiron bolalarga nisbatan jamiyat mafkurasining o'zgarishi, ularning ta'lim masalalariga e'tiborning kuchayishi va rivojlanish darajasini bilan bog'liq.
Inklyuzivlik mafkurasi, bir tomondan, insonlar xilma-xilligi va odamlar o'rtasidagi farqlarning qadr-qimmatini anglash natijasida shakllangan. Boshqa tomondan, inklyuziya konsepsiyasi mazmunining ta'rifiga "individual model" deb belgilangan oldingi yondashuvdan farqli o'laroq, inklyuziyaning "ijtimoiy modeli" deb nomlangan toifali apparat sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Inklyuzivlik har bir insonning ta'limga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo'lib, jismoniy salomatlik bilan bog'liq mumkin bo'lgan cheklovlardan qat'i nazar, potensialni ochishga yordam beradi. Inklyuziv ta'lim (Inclusif- shu jumladan, Include - men xulosa qilaman, o'z ichiga oladi, jalb qilaman) ta'lim tizimini modernizatsiya qilishni o'z ichiga oladi, bu nogironlar jamiyatdagi faol faoliyatga jalb qilinishi mumkin va bo'lishi kerak degan tushunchaga asoslanadi.
Inklyuzivlik siyosati har qanday boshqa shaxsning (boshqa irq, din, madaniyat, nogiron) jamiyatga jalb etilishini ta'minlaydigan jamiyat va ijtimoiy institutlarni o'zgartirish zarurligini e'lon qiladi. Shu bilan birga, institutlarning bunday o'zgarishi jamiyatning har bir a'zosining (shu jumladan alohida ehtiyojli shaxslarning) ehtiyojlarini qondirishga, ularning huquqlari tengligini ta'minlashga va hokazolarga yordam beradi deb taxmin qilinadi.
1 Bruner J. S. Personality dynamics and the process of perceiving. In: R. R. Blake & G. V. Ramsey (eds.). Perception: an approach to personality. New York: Ronald, 1951, 121—147.
2 Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. — Педагогика - Пресс, 1999. — С. 173.
3 Wallon, H. (1957/1968). La mentalite'primitive et la raison dans l'oeuvre de Levy-Bruhl. Enfance,21, 111-117.
4 Холл С. История одной кучи песку // Холл С. Очерки по изучению ребенка. - Б. м.: Пучина, 1925. С.125-141.
5 Bühler, Karl, Psychologe, *Meckesheim (Rhein-Neckar-Kreis) 27. 5. 1879, f Los Angeles (Kalifornien) 24. 10. 1963
6 Émile Dürkheim // Indiana Philosophy Ontology Project
7 John Locke: Problems and Perspectives, ed. J. W.Yolton. Cambr, 1969.
"Inklyuziv ta'lim" tushunchasi xorijiy adabiyotlarda turli pozitsiyalardan kelib chiqqan holda ko'rib chiqiladi:
falsafiy kategoriya sifatida, uning fundamental asoslari jamiyat va maktab tomonidan har bir bolaning individual farqidan qat'iy nazar o'ziga xosligi va qadr-qimmatini tan olishdir (A.Renzaglia)8;
nogiron o'quvchilar va ularning tengdoshlari, shuningdek, o'qitish jarayonida va umumta'lim maktablarida darsdan tashqari ishlarda o'qituvchilar o'rtasida to'liq va yetarli o'zaro munosabat sifatida (D.L.Voltz)9;
yashash joyi yaqinida joylashgan umumta'lim maktablarida kerakli yordamni taqdim etgan holda ta'lim jarayoni va amaliyoti sifatida (R.Arends, C.A.Kochar, L.L.West, J.M.Taymans,
barcha bolalar bitta ta'lim dasturi asosida o'qiydigan yagona tabiiy ta'lim muhiti sifatida bevosita umumiy sinfda nogiron bolalarga zarur yordam ko'rsatiladi, barcha bolalar noyob deb tan olinadi va bir-birlari tomonidan qabul qilinadi, rejalashtirish va amalga oshirish ta'lim strategiyalari o'quvchilar jamoasi tomonidan amalga oshiriladi (D.L.Ryndak, L.Jackson, F.Bilingsley)10;
o'ziga xos missiyasi, falsafasi, qadriyatlari, usullari va faoliyatiga ega bo'lgan, maktab ichidagi tashkilotning asosi, uning maqsadlari, qarashlar tizimi va kundalik faoliyati sifatida tushuniladigan zamonaviy ta'lim paradigmasining ajralmas tarkibiy qismi sifatida (H.Levin)11;
nogiron bolalarning umuta'lim maktablarida optimallashtirilgan va keng rivojlangan integratsiyasi sifatida, bu jarayonda to'siq sifatida qaralmaydi, balki barcha pedagogik faoliyatning boshlang'ich nuqtasi va maqsadidir (A.Sander)12;
"inklyuziv" va "integratsiya" - bu bir xil jarayonning ikki bosqichi bo'lib, unda maxsus ta'lim ehtiyojlari barcha pedagogikaning asosini tashkil etadi (T.Booth, M. Ainscow, D.Kingstone)13.
Inklyuziv ta'limning eng muhim xususiyatlarini aniqlashtirish, "inklyuziv ta'lim" tushunchasiga muallif tomonidan aksiologik, kulturologik va jarayon yondashuvlari nuqtai nazaridan ta'rif berishga imkon beradi. "Inklyuziv ta'lim - bu ko'p o'lchovli pedagogik hodisa bo'lib, uning asoslari barcha bolalarning o'ziga xosligini, qadr-qimmatini va xilma-xilligini tan tolish va har qanday diskriminatsiya shakllarini yo'q qilish, har bir bolaning umumiy ta'lim tizimiga samarali qo'shilish va ishtirokini ta'minlash, uning yanada to'liq ijtimoiylashuviga hissa qo'shish"14.
8 Renzaglia, A. The impact of teacher education on the beliefs, attitudes, and dispositions of preservice special educators / A. Renzaglia // Teacher Education and Special Education. - 1997. - Vol. 20. - P. 360-377.
9 Voltz, D. L. What matters most in inclusive education: A practical guide for moving forward / D.L. Voltz // Intervention in School and Clinic. - 2001. - Vol. 37(1). - P. 23-30.
10 Ryndak, D. L., Jackson, L., Billingsley, F. Defining school inclusion for students with moderate to severe disabilities: What do experts say? / D. L. Ryndak, L. Jackson, F. Billingsley // Exceptionality. - 2002. - Vol. 8(2). - P. 101-116.
11 Levin, H. M. Doing What Comes Naturally: Full Inclusion in Accelerated Schools. In Inclusion and School Reform: Transforming America's Schools / H. M. Levin // in D. K. Lipsky, Gartner, A. Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Company, 1997.
12 Sander, A. Konzepte einer inclusiven Pädagogik / A. Sander //Zeitschrift für Heilpädagogik. - 2004. - Vol. 5. -P.240-244.
13 Booth T., Ainscow, M., Kingstone, D. Index for inclusion developing play, learning and participation in yearly years and childcare / T. Booth, M.Ainscow, D. Kingstone. - CSIE, 2006.
14 Loreman, T. Inclusive education: Supporting diversity in the classroom (2nd ed.) Text. / T. Loreman, J. Deppeler, D.Harvey. London and New York: Routledge, 2010. - 302 p.
Tanqidiy tahlil "integratsiya" va "inklyuziya" tushunchalarining tez-tez chalkashliklarini aniqladi va inklyuziv ta'lim integratsiya jarayonlarini takomillashtirishning navbatdagi bosqichi va barcha bolalarning ta'lim jarayoniga kiritilishini nazarda tutadi degan xulosaga kelindi.
Xalqaro tajriba shuni ko'rsatadiki, maxsus ta'lim ehtiyojlariga ega bolalarning integratsiyalashuv shakli sifatida inklyuziv ta'lim tizimini rivojlantirish sabr-toqat va bag'rikenglik, izchillik, bosqichma-bosqichlik va uni amalga oshirish uchun kompleks yondashuvni talab qiladigan uzoq muddatli strategiyadir. Shu bilan birga, keng ma'noda -integratsiya (lotincha integratio - ulanish), rivojlanish jarayoni bo'lib, uning alohida ixtisoslashgan elementlarining o'zaro bog'liqligiga asoslangan tizim ichida birlik va yaxlitlikka erishishdir. 15
N.N.Malofeevning ta'kidlashicha, alohida ehtiyojli bolalarni o'qitishda haqiqiy integratsiya har bir bola uchun maqbul sharoitlarni umumiy ta'lim muassasalarida tashkil qilishni nazarda tutadi. 16
Ta'limga inklyuziya jamiyatdagi inklyuziya jarayonlari bilan chambarchas bog'liq. E.V.Ivanov ta'kidlaganidek: "Hozirgi vaqtda inklyuziv yondashuv jamiyat va davlatning ma'lum iqtisodiy, madaniy, huquqiy taraqqiyot darajasiga erishgan, insonparvarlik va bag'rikenglik tamoyillariga asoslanib, jamiyat va davlatning ijtimoiy tartibidan boshqa narsa emas, balki aholining turli xil guruhlariga bo'lgan munosabatni qayta ko'rib chiqish, nafaqat ularning huquqlari tengligini, balki ularga boshqa barcha odamlar bilan, shu jumladan ta'lim olishda teng imkoniyatlarni ta'minlash majburiyatini anglashdir17.
Hozirgi kunda ta'lim tizimini rivojlantirish bo'yicha mavjud xorijiy tajribani o'rganish, madaniy loyihalash, tushunish va umumlashtirish dolzarb vazifadir. Bu shubhalarni, chalkashliklarni hal qilishga va inklyuziv, yaxlit ta'limning turli xil yondashuvlari, mexanizmlari va texnologiyalarini to'plashga, mavjud resurslardan samarali foydalanishga, xavf va mumkin bo'lgan xatolarni kamaytirishga imkon beradi.18
Inklyuziv madaniyat shakllangan ta'lim jarayoni tufali o'quvchining izolyatsiya va begonalashuvi pasayadi, faollashadi, o'zining "o'ziga xosligi" ni his qilishni to'xtatadi. Inklyuziv ta'limning joriy etilishi ta'lim muassasasi madaniyatini qayta qurish jarayoniga hissa qo'shadi, bu jarayonda hamma: o'qituvchilar jamoasi, o'quvchilar va ularning ota-onalari ishtirok etadi. O'qituvchilarning bir-birlariga o'xshashligi, ijodkorligi va rivojlantirishi namoyon bo'lishiga hissa qo'shadigan kuchli potensial manba bo'lib xizmat qiladi. Umuman olganda, inklyuziv madaniyat ko'nikmalari shakllangan ta'lim jarayoni har bir inson uchun qulay bo'lgan noyob ta'lim jarayoni bo'lib, uning doirasida o'quvchilarning bir-biriga o'xshamasligi bilan bog'liq to'siqlar yo'q qilinadi va insonga xos bo'lgan potensiallarni o'z-o'zini ochib berish uchun sharoitlar yaratiladi.
Shunday qilib, inklyuziya ta'lim tizimining zamonaviy rivojlanish bosqichidagi yetakchi tendensiyadir, bu umumiy va maxsus ta'lim tizimida yaxlit o'qitish tamoyiliga zid kelmaydi. Natijada, maxsus ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bola har qanday turdagi ta'lim muassasasida ta'lim olish huquqidan foydalanishi va kerakli ixtisoslashgan yordamni olishi kerak.
15 Основы педагогических технологий. Краткий толковый словарь. — М.: Книга, 1995.
16 Малофеев Н. Н. Инновационные тенденции раз-вития специального образования в Российской Феде-рации / Н. Н. Малофеев // Специальное образование: традиции и инновации: материалы II межд. науч.-практ. конф., 8—9 апр. 2010 / Бел. гос. пед. ун-т. им. М. Танка. — Минск, 2010.
17 Иванов Е.В. О стратегическом планировании развития инклюзивного образования (на примере ВеликНовгорода) // Вестник Новгородского государственного университета. 2015. № 5 (88). С. 44
18 Брызгалова С.О., Зак Г.Г. Инклюзивное образование: международный опыт, современные тенденции // Инклюзивное образование: методология, практика, технологии.)
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bruner J. S. Personality dynamics and the process of perceiving. In: R. R. Blake & G. V. Ramsey (eds.). Perception: an approach to personality. New York: Ronald, 1951, 121—147.
2. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. — Педагогика - Пресс, 1999. — С. 173.
3. Wallon, H. (1957/1968). La mentalite'primitive et la raison dans l'oeuvre de Le'vy-Bruhl. Enfance,21, 111-117.
4. Холл С. История одной кучи песку // Холл С. Очерки по изучению ребенка. - Б. м.: Пучина, 1925. С.125-141.
5. Bühler, Karl, Psychologe, *Meckesheim (Rhein-Neckar-Kreis) 27.5. 1879, fLos Angeles (Kalifornien) 24. 10. 1963
6. Émile Dürkheim // Indiana Philosophy Ontology Project
7. John Locke: Problems and Perspectives, ed. J. W.Yolton. Cambr, 1969.
8. Renzaglia, A. The impact of teacher education on the beliefs, attitudes, and dispositions of preservice special educators / A. Renzaglia // Teacher Education and Special Education. -1997. - Vol. 20. - P. 360-377.
9. Voltz, D. L. What matters most in inclusive education: A practical guide for moving forward / D.L. Voltz // Intervention in School and Clinic. - 2001. - Vol. 37(1). - P. 23-30.
10. Arends, R. Learning to teach / R. Arends - New York: McGraw-Hill
11. Ryndak, D. L., Jackson, L., Billingsley, F. Defining school inclusion for students with moderate to severe disabilities: What do experts say? / D. L.
