XIX ЙөЗДә САБАН ТУЕ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

Обычаи, традиции и обряды

Укучыларга тэкъдим ителэ тор-ган язма «Описание татарского праздника Сабана» исеме белэн куренекле рус шэркыятчы галиме, озак еллар Казанда яшэгэн Ьэм эшлэгэн профессор И. Н. Березин (18181896) тарафыннан тезелгэн «Терек хрестоматиясе»нец бер томында гарэп хэрефлэре белэн иске татар телендэ ба-сылган1.

Бу язма — сабан туйларыньщ безнец кеннэргэчэ килеп ^иткэн иц иске татарча тасвирламаларыннан. Аныц авторын ачыклап булмады. Тел узенчэлеклэре бу язманыц XIX йездэ тезелгэнлегенэ ишарэ итэ. Язманыц исеме беркадэре сэер куренэ: «Рисалэ фи бэян вэ анда улан тамашалар» (Бэян итугэ багышланган мэкалэ Ьэм анда булган тамашалар). Рисалэнец Сабан туйларын тасвирлауга багышланганын

исэпкэ алсак, аныц исемендэ «Сабан туе» сузлэре тешеп калганга охшый. Ихтимал, язманыц асыл исеме «Рисалэ фи бэяны Сабан туе вэ анда улан тама-шалар» (Сабан туен бэян итугэ багыш-ланган мэкалэ Ьэм анда булган тамаша-лар) булгандыр. Ьэрхэлдэ, соцгы атама мантыйкка кубрэк туры килэ.

Алга таба укучыларга югары-да телгэ алынган текстныц хэзерге татар хэрефлэренэ кучермэсе (транс -литерациясе) тэкъдим ителэ. Басма текстында хэреф хаталары шак-тый. Транслитерациядэ алар безнец та-рафтан тезэтелде. Астешермэлэрдэ безнец фикеребезчэ ялгыш язылган сузлэр хэзерге имлага кучерелеп ки-терелде. Тыныш билгелэре безнец та-рафтан естэлде. Текстныц соцында искергэн сузлэрнец Ьэм гарэп-фарсы алынмаларыныц сузлеге китерелэ.

ИСКЭРМЭ:

1. Березин И. Н. Турецкая хрестоматия. - СПб., 1890. - Т. II. - Вып. 2. - С. 171-176.

Рисалэ фи бэян вэ анда улан1 тамашалар

Бу кэгазьдэ шэЬэрдэ улан Сабан туйларыныц кэйфияте2 бэян кылыныр вэ карьядэ3 улан Сабан туйларыныц вэ башка мэйдан вэ щыеннар бэян ителер галэт-тэфсыйль4. Вэ бу Сабан туе дидегемез5 шэЬэрлэрдэ май числасыныц эусатында6 вэ уртасында улыр. Вэ бу Сабан туе гыйбадэт бэйрэме имештер, бэлки атадан-бабадан калган рэсем вэ гадэттер. Вэ Сабан туеныц хакыйкате вэ маЬияте7 будыр. ШэЬэрдэн харищ8 еч-дурт чакрым бэртараф9 сэхрэгэ чыкып куп халаеклар10 щэмегъ улырлар11. Саляте зоЬырдан12 соц, ягъни кен урта-сыннан соц щэмегъ улына башларлар, вэ сахрага щэмегъ улдыктан соц13 ибтидаэн14 бер йирдэ тугэрэк вэ медэувэр15 улып16, мэйдан кылып керэшерлэр. Вэ ул мэйданда Ьэркем керэшэ алмазлар, бэлки кемдер куэтле вэ Ьенэрле улсалар, шул кемсэлэр керэшерлэр. Вэ керэшмэк дидегемезнец хакыйкате будыр ки, бер кемсэ уц кулыны икенче кемсэнец* сул кулыныц култык астына куеп, вэ сул кулыны икенче кемсэнец уц кулыныц култык естенэ куеп, бегелеп вэ иелеп берсе берсен екмак ечен йермэктер. Ьэр кемсэнэ узенец куэте вэ белгэн Ьенэре берлэ екар, бэгъзысы17 кутэреп вэ кутэргэн соцында кутэрелмеш кемсэнец ике аягы уртасына кутэргуче кемсэ тезене тыгып, бик каты екар, вэ екылмак-та екылмыш кемсэнец заЬыры18, ягъни аркасы, йиргэ тимэк дэркяр19 имэстер20, бэлки заЬыры йиргэ кариб21 булса кифаять кыладыр22. Эгэр аркасы йиргэ йиткэнчэ екса, ул ек-кучы23 кемсэ бик мэмдух24 улыр. Вэ ул еккучы кемсэне «батыр» диеп эйтерлэр. Вэ ул ек-кучы батыр** бераз ял итсэ итэ, итмэсэ итмидер. Эмма ял итмэк горфэн25 лязим26 имэстер, янэ гайре27 кеше берлэ керэшер. Эгэр ул кемсэне Ьэм28 екса, янэ икенче гайре кеше берлэ керэшер, та узе екылганча. Бэгъзы куэтле вэ Ьенэрле кешелэр алты кеше, вэ бэгъзы кеше аннан зиядэ29 екар. Еккучы батырга бер кешене екканынча акча вирерлэр30, егер-ме тиен, вэ утыз тиен, вэ аннан зиядэ микъдарынча. Эгэр кубрэк екса, щаулык бирерлэр. Вэ бэгъзы керэшучелэр ятып атарлар, вэ бэгъзы адэмнэр янбашка алып екарлар***. Янбаш-ка алып екмакныц кэйфияте будыр: керэшуче вэ янбашка алучы аркасыны керэшэ тор-ган сахибенец31 корсак астына кертеп, ике кулы вэ эле берлэ сахибенец ике кэтеф32 вэ ба-гырыннан33 басып екмактыр. Вэ бэгъзы батыр кешелэр ике кеше илэ керэшеп ике кешене Ьэм екар, бэгъзы адэм алты вэ йите кешене екып, вэ ул еккучыны бер кемсэ екса бик каты кул вэ эл34 чабып келешерлэр мэдхэн35 вэ тэгъщибэн36. Вэ бэгъзы вакытта**** кечкенэ бала-лар берлэ карт кешене керэштерерлэр. Эгэр карт кешене кечкенэ кеше екса, келешерлэр. Вэ еккучы батыр кешелэргэ акча бирергэ байлардан алырлар. Ьэр бай узенец Ьиммэтенэ курэ бирер. Бу керэшмэк 4 яки 5 сэгать улыр. Вэ керэшкэн соц ат йегертерлэр еч чакрым-

Т'» ***** 1 1 ******

нан яки зиядэрэктэн. Вэ атларны шэЬэр яныннан вэ этрафыннан сахрага вэ мэйданга

каршы йегертерлэр, ченки мэйдан яныннан шэЬэргэ каршы йегертсэлэр, атлар буйлап вэ кечлэп китеп, шэЬэргэ кереп адэмнэрне таптамак вэ басмак ихтималы бардыр. Вэ йегерэ торган атлар ун бэлки зиядэ булыр. Вэ атларныц йегеруе вэ чабуы бик яхшы вэ симез вэ зурлыкка нисбэтэн37 дэгелдер38, бэлки назарда39 вэ карауда начар атлар бик йегерек бу-ладыр. Йегерэ торган атларга йегергэн вакытта бик зур кешелэр атланмас, бэлки яшь угланнар40 атланырлар, унбиш-уналтыдагы угланнар атланырлар. Бэгъзы ат бэгъзы аттан егерме яки утыз колач алда килер, вэ бэгъзы еч-дурт колач41 алда килэдер, вэ бэгъзысы янэшэ, ягъни берсе-берсеннэн узмаенча килер. Алдан килгэн атка бер чапан куела вэ бирелэдер, аныц артындагына кулмэк куеладыр, вэ аныц артындагына яулык яки башка зат42 куеладыр. Аныц артындагына куелса куела, эмма куелмак горфэн лязим имэстер. Узган атларга бирелэ торган чапанны вэ кулмэкне вэ башка затларны бер озын гасага43, ягъни бер таякка тезеп вэ бэйлэп, бер кеше ул гасаны кутэреп вэ сузып вэ селкеп торыр. ШэЬэрлэрдэ чапанны вэ кулмэклэрне вэ яулыкларны байлардан алырлар. Вэ йегерек ат-ларны йегертмэк купислар вэ байларга гына булмак лязим имэстер, бэлки карьядэ ул-ган адэмнэр Ьэм шэЬэрдэ атын йегертсэ ихтыярлыдыр. Вэ атлар йегердектэн соц мэйдан тэмам булып, Ьэр адэм ейлэренэ кайтырлар. Вэ бу Сабан туе бер Ьэфтэ44, ягъни бер атна

* Текстта: кешэнец.

** Текстта «батыр» сузе ике тапкыр язылган.

*** Текстта: барлар.

**** Текстта: вактый а.

***** Текстта: аатларны.

****** Текстта: тарафыннан.

XIX Й0ЗДЭ САБАН ТУЕ

улыр. Ат йегертмэк вэ керэшмэк Ьэркенне улыр, эмма щомга вэ якшэмбе кеннэрне ха-лык бик куп булып, мэйдан бик зур булыр. Якшэмбе кеннэрдэ баярлар45 Ьэм чинауник-лар чыкарлар. Керэшкэн карап торып, бэгъзы еккучы батырныц керэшуен вэ екуын бик яратып, еккучы батырга куп акча бирерлэр. Вэ бу Сабан туенда халык щэмегъ ула тор-ган сахрада кибет вэ деккяннэр46 корылып вэ япылып47, энваг48 йимешлэр вэ фруктавай вэ энваг матгуматлар49 сатылыр, вэ чэй вэ башка эшрибэлэр50 Ьэм улыр. Вэ йомырка са-тучылар йомырканы пичуный кылып, ягъни мичтэ пешереп, Сабан туена сатырга чыкар-лар. Ул сатучыны уртага алып, йомырка уены уйнарлар, бере-береннэн отыш вэ комар-лык51 итэрлэр, вэ отылмыш йомыркаларны сабый балаларга елэшеп тэкъсим итэрлэр52. Вэ башка тэгащщеб53 вэ тамашалар чук54 вэ куп улыр, Ьэркем узе гаянэн55 курмэенчэ, бэянет-тэфсыйль* итмэк56 мемкин вэ сэЬел57 имэстер.

Бу Сабан туе карьялэрдэ април числасыныц эусатында, ягъни урталарында улыр. Эмма карьядэ Сабан туе бер кен ула, чэршэмбе кен, яки кече** атна, яки щомга кен ула. Карьядэ авылныц бер янына щэмегъ улалар. Карьядэ кен ахырында щэмегъ улмак лязим имэстер, бэлки бэгъзы карьялэрдэ кен эувэленнэн, вэ бэгъзы карьялэрдэ кеннец ахырында щэмегъ улалар. Карьядэ халык ул кадэр куп булмас. Ьэр карьянец уз халкы булыр, эмма бэгъзы зуррак карьягэ дурт вэ биш авыл щэмегъ улмак булыр. Халык тэмам щэмегъ вэ егылып59 беткэч, ибтидаэн ат йегертерлэр. Карьядэ ат йегертмэк шэЬэрдэге кебек имэстер, бэлки алты вэ йите чакрым якка китеп, карьягэ каршы йегертеп килерлэр. Узган атка селге дигэн затны бирерлэр, еч-дурт аткача бирелер. Алдан килгэн ат селгесене атныц колагы-на бэйлэп йертерлэр. Вэ бу селгелэрне яца ейлэнгэн егетлэрдэн алырлар. Вэ ат йегерткэн соцында шэЬэрдэге кебек мэйдан кылып керэшмэк улыр. Карьядэ еккучы батырларга Ьэр кешене еккан кадэр акча вэ башка зат булмас, мэгэр бер кеше куп кешелэрне екса — сигез кешеме, яки унмы — шул кешегэ бер кулмэк яки башка зат бирерлэр. Вэ ат йегерткэннэн соц кешелэрне йегертерлэр. Кешелэр тэмам чишенеп, кулмэклэре берлэ генэ йегерерлэр. Алдан килгэн кешегэ бер кулмэк яки яхшы селге бирерлэр, Ьэм артындагы ике-еч кешегэ бер зат бирелер. Ат йегертмэк вэ керэшмэк тэмам булган соцында сикерешмэк вэ сач-рашмак60 улыр. Бэгъзы адэм алты аршын61, вэ бэгъзы адэм йите аршын, вэ бэгъзы сигез аршын сикерер. Вэ сикермэк тэмам булган соцында итэрлек уен вэ тамашалар юктыр.

Березин И. Н. Турецкая хрестоматия. - СПб., 1890. - Т. II. - Вып. 2. - С. 171-176.

1. Улан — булган.

2. Кайфият — ревеш; ысул.

3. Карья — авыл.

4. Галат-тафсыйль — тафсилле равешта.

5. Дидегемез — дигенебез.

6. Эусат — урта.

7. МаЬият — (эшнец) тебе, чыны, асылы.

8. Хари^ — тыш.

9. Бартараф — читта.

10. Халаеклар — кешелар.

11. Дамегъ улу — дыелу, дыелышу.

12. Саляте зоЬыр — ейла намазы.

13. Улдыктан соц — булганнан соц.

14. Ибтидаан — башта.

15. Медаувар — тугарак.

16. Ула — була.

* Текстта: баян атафсыйль. ** Текстта: кенче.

Бу сафхада58 карьядэ улан Сабан туе бэян иделэ

СУЗЛЕК:

«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2012

17. Бэгъзы — кайбер.

18. ЗаЬыр — арка.

19. Дэркяр — кирэк, тиеш.

20. Имэс — тугел.

21. Кариб — якын.

22. Кифаять кылу — щитэрлек булу.

23. Еккучы — егучы.

24. Мэмдух — макталган.

25. Горфэн — йола буенча, гадэт буларак.

26. Лязим — тиеш, кирэк, зарур.

27. Гайре — башка.

28. Ьэм — да, дэ.

29. Зиядэ — артык.

30. Виру — биру.

31. Сахиб — (керэштэ) кендэш.

32. Кэтеф — калак сеяге; кулбаш сеяге.

33. Багыр — бавыр; кукрэк, гэудэнец алгы елеше.

34. Эл — кул.

35. Мэдхэн — мактап.

36. Тэгъщибэн — гащэплэнеп.

37. Нисбэтэн — чагыштырганда; карап.

38. Дэгел — тугел.

39. Назар — карау, караш.

40. Углан — малай, егет; бала.

41. Колач — озынлык улчэу берэмлеге, 2,13 метрга тигез.

42. Зат — эйбер.

43. Гаса — таяк.

44. Ьэфтэ — атна.

45. Баярлар — рус аксеяклэренец щыелма атамасы.

46. Деккян — кибет.

47. Япылу — ясалу.

48. Энваг — куптерле.

49. Матгуматлар — ашамлыклар.

50. Эшрибэлэр — эчемлеклэр.

51. Комарлык — отыш.

52. Тэкъсим иту — булу; елэшу.

53. Тэгащщеб(лэр) — искитэрлек нэрсэлэр.

54. Чук — куп.

55. Гаянэн — уз кузе белэн.

56. Бэянет-тэфсыйль итмэк — тэфсиллэп андату.

57. СэЬел — щицел.

58. Сафха — бит, сэхифэ.

59. Егылу — щыелу.

60. Сачрашмак — чэчрэшу (сикерешу).

61. Аршын — озынлык улчэу берэмлеге, 71 сантиметрга тигез.

Ильяс Мвстжыймов, тарих фэннэре кандидаты

XIX Й0ЗДЭ САБАН ТУЕ