Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ–ХХ АСР БОШЛАРИДА ШАРҚИЙ БУХОРОДА ҲУНАРМАНДЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ–ХХ АСР БОШЛАРИДА ШАРҚИЙ БУХОРОДА ҲУНАРМАНДЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Очилдиев Ф.Б.

XIX асрнинг иккинчи ярми–ХХ аср бошларига назар солсак, бу даврда ҳунармандчилик ҳали ҳам ўз мавқеини йўқотмаган ва у билан маҳаллий аҳолининг катта қисми машғул бўлганини кўришимиз мумкин. Улар қишлоқ ва шаҳар аҳолиси учун барча турдаги ҳунармандчилик буюмларини ишлаб чиқариб, шундан даромад олишган. Пойтахт Бухоро шаҳрида 99 турдаги ҳунармандчилик буюмлари ишлаб чиқарилганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд1. Бухоро ҳунармандларининг сифатли маҳсулотларига қўшни ва хорижий мамлакатларда талаб ва эҳтиёж юқори бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ–ХХ АСР БОШЛАРИДА ШАРҚИЙ БУХОРОДА ҲУНАРМАНДЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ-ХХ АСР БОШЛАРИДА ШАРЦИЙ БУХОРОДА ^УНАРМАНДЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Очилдиев Ф.Б.

т.ф.д. (DCs), доцент, Археология кафедраси мудири, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11173913

XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ аср бошларига назар солсак, бу даврда хунармандчилик хали хам уз мавкеини йукотмаган ва у билан махаллий ахолининг катта кисми машгул булганини куришимиз мумкин. Улар кишлок ва шахар ахолиси учун барча турдаги хунармандчилик буюмларини ишлаб чикариб, шундан даромад олишган. Пойтахт Бухоро шахрида 99 турдаги хунармандчилик буюмлари ишлаб чикарилганлиги тугрисида маълумотлар мавжуд[1]. Бухоро хунармандларининг сифатли махсулотларига кушни ва хорижий мамлакатларда талаб ва эхтиёж юкори булган.

Хунармандчилик кадимдан ахолининг хужалик хаётининг мухим тармоги булиб келган. Шаркий Бухоро бекликларида хунармандчиликнинг тараккиёти бошка минтакалардан анча фарк килган. Бунга табиий-жугрофий, ижтимоий-иктисодий ва сиёсий омиллар хам уз таъсирини курсатган. Хунармандчилик билан шугулланиш даражасига кура Шаркий Бухоро вохасини куйидаги минтакаларга ажратиб курсатиш мумкин:

1. Тогли зоналар, шахарлар ва ахоли зич яшайдиган кишлокларда хунармандчиликка ихтисослашув кучайган.

2. Дарёларнинг юкори ва урта окими худудларида уй-рузгор хунармандчилиги яхши йулга куйилган.

3.Дашт олди ва кенг дашт худудларида ахоли уртасида уй-рузгор, яъни узлари учун махсулот ишлаб чикариш шакллари тараккий этган.

Хунармандчилик турлари купрок тог олди ва дарёларнинг юкори ва урта окимларида яхши ривожланган булиб, бу ерда купрок сотиш ва буюртма учун махсулотлар ишлаб чикарилган. Дашт олди ва дашт худудларида асосан уй-рузгор хунармандчилигига хос ишлаб чикариш шакллари купрок ривожланган [2].

Бухоро амирлигининг йирик шахарлари савдо-сотик ва хунармандчилик марказлари булиб, у ерларда кишлок хужалиги, сугориш тизими хамда курилиш сохаси учун мухим ва зарур мехнат куроллари, асбоб-анжомлар ишлаб чикаришда косиблар мехнати етакчи мавкега эга булган.

Хунармандчилик махсулотлари кундалик турмуш, уй хужалиги, чорвачилик учун хам ахамиятли булган. Бундан ташкари, ишлаб чикаришнинг бу сохасида зеб-зийнат ва безак буюмларини тайёрлаш хам ривожланган.

Шаркий Бухоро шахарларида яшовчи ахолининг асосий машгулоти кундалик эхтиёжи учун зарур булган озик-овкат ва хунармандчилик махсулотларини тайёрлашдан иборат булган. Хунармандчиликда пахта, ипак, тери махсулотларига ишлов бериш, метал ва кулолчилик идишлари, эгар-жабдук, пойафзал, матоларни буяш ва гул босиш, чуян ва темирга ишлов бериш, мисгарлик, заргарлик ва тегирмонсозлик каби турлари етакчилик килган.

XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ аср бошларига келиб, Шаркий Бухорода Шеробод, Денов, Термиз, Бойсун, Юрчи, Хисор, Коратог ва бошка шахарлар хунармандчилик марказларига айланди. Бу шахарларда хунармандчилик турларининг барча сохалари яхши ривожланган эди. Хунармандчилик махсулотларини ишлаб чикаришда хар бир шахар узининг ишлаб чикарган махсулотлари билан бир биридан фаркли жихатлари билан ажралиб турган. Масалан, Бухоро шахри пахта ва бошка махсулотлардан тукилган газламалари, Денов, шахри эса ипакдан тукилган газламалари билан машхур булган. Масалан, Денов, Миршоди, Коратог ва унинг атрофидаги шахар ва кишлокларда ипакнинг сифатли навлари етиштирилиб, ундан тукилган матолар нафакат Бухоро амирлигида, балки бутун Урта Осиё ва хорижда хам машхур булган. Шаркий Бухорода ипакдан тайёрланган матоларнинг нархи анча киммат булиб, уни узига тук оилаларгига сотиб олиш имконига эга булган [3].

XIX аср охирларида амирлик буйлаб пахта майдонларининг кенгайтирилиши ва ривожланиши натижасида кишлок хужалигида мехнат куролларига булган талаб ортиб борди. Шу сабабли Сариосиё, Бойсун, Денов ва бошка шахарларда куплаб темирчилик ва чуян куйиш устахоналари барпо этилиб, ахолининг кишлок хужалик куролларига булган эхтиёжи мунтазам таъминлаб борилди. Аста-секин бир канча шахар ва кишлоклар хунармандчилик махсулотларини ишлаб чикариш буйича йирик марказларга айланиб борган. Бойсун, Термиз, Шеробод, Сариосиё, Хисор, Коратог, Кулоб, Денов, Юрчи шахарларида пахта ва ипак хом ашёсидан олача матолари куплаб тайёрланган. Пахтадан тукилган олача матосининг сифати анча пишик булган. Шу боис, у Самарканд, Тошкент, Бухоро шахарларига, Афгонистон, Хиндистон каби хориж давлатларга хам экспорт килинган[4].

Шаркий Бухоро хунармандчилигида гилам тукиш алохида ахамиятга эга булган. Гиламни асосан аёллар тукишган. Гиламдузлик сохасида Термиз ва

Шеробод шахарларини алохида таъкидлаб утиш уринлидир. К.Х,акимованинг кайд килишларига кура, бу ерда тукилган гиламлар Урта Осиёдан ташкари Россия ва бутун Гарбий Европа давлатларида хам машхур булиб, юкори нархларда сотилган. Бир канча гилам турлари Париж шахридаги кургазмаларга куйилиб, юкори бахоларга сазовор булган [5]. Рус харбий зобити полковник. Галкин Шеробод беклигида сифатли гиламлар купрок тукилганлигин баён килган. Шунингдек, алохида яхши тукилган гиламларни савдогарлар Карши, Карки ва Шахрисабз бозорларига хамда Амударё оркали Афгонистон, Х,индистон ва бошка хориж мамлакатларига хам олиб бориб сотишганлигини таъкидлайди[6].

Шеробод беклигида гилам тукишда узбеклардан ташкари туркман ва афгонлар хам машхур булган. Туркманлар гиламдан ташкари кошма (чакмоннинг бир тури) хам тукишда мохир саналган. Кап. Гинтилло куз ойларида бозор кунлари Шеробод беклигидаги бозорлардан 500 тагача кошма сотиб олиш имкони борлигини ёзиб колдирган[7]. Сариосиё, Юрчи ва Деновда хунармандчиликнинг пахта ва жундан мато тукишдан ташкари ёгочсозлик, буйрачилик, этикдузлик, темирчилик, мисгарлик, заргарлик, кулолчилик, тегирмонсозлик, буёкчилик, жувоз ясаш, пичокчилик ва бошка турлари хам тараккий этган. Сариосиёда хунармандчиликнинг купрок темирчилик сохаси яхши ривожланган. Бу ердаЧуян куювчи устахоналар куп булиб, усталар атрофдаги ахолини кишлок хужалигида ишлатиладиган мехнат куроллари ва омоч тишлари (сошник) билан мунтазам таъминлаб келган.

Маълумотларга кура, Шаркий Бухорода баъзи тогли кишлокларда хам хунармандчилик яхши ривожланган. Бу худудлардаги ахоли хунармандчиликнинг темирчилик, тукувчилик, этикдузлик ва ёгочсозлик турлари билан шугулланганлар. Масалан, тогли Сангардак кишлогида бир нечта хунармандчилик устахоналари булиб, ёгочдан ишланган буюмлар, темирчилик, тукувчилик ва бошка махсулотларни Юрчи, Денов, Сариосиё Коротог каби шахарларда йирик бозорларга олиб бориб сотишган ёки узларига зарур булган махсулотларга айирбошлашган[8].

Шаркий Бухоро хунармандлари кушни худудларда яшовчи хунарманд усталар билан яхши алокалар урнатганлар. Улар бир-бирларидан хунармандчилик сирларини урганишган. Сангардак, Сина, Вахшивор ва бошка кишлокларда яшовчи темирчи усталар Шаркий Бухоронинг темирчилик марказларидан хисобланган Коратог, Регар ва бошка шахарларга уч-турт ойга бориб, иш урганиб тажриба алмашиб кайтишган.

Газарак кишлогида яшовчи ахоли узлари тукиган махсулотларни якин атрофдаги Дашнобод, Юрчи ва бошка бозорларга олиб бориб сотишган.

Хунармандчилик махсулотларини ишлаб чикаришга ихтисослашган марказлардан бири хисобланган тогли Хауз ва Вахшивор кдшлокдари ахолиси узлари тукиган махсулотларни Корлук ёки Денов бозорларида сотишган ва у ердан тукиладиган пахта толасини сотиб олишган. Сангардак ва Чанглок кдшлокдари ахолиси кузда пахта сотиб олиб, кишда аёллар ундан ип йигиришган. Тайёрланган калаванинг куп кисми шахарлардаги тукувчиларга сотилган, маълум кисмидан эса уз эхтиёжлари учун фойдаланишган. Ип йигириш аёлларнинг кишдаги асосий машгулотларидан бири хисобланган [9].

Бойсун беклигида хам ахолининг асосий машгулотларидан бири булган хунармандчилик яхши ривожланган. Бу ерда пахта ва жундан олача тукиш, темирчилик, мисгарлик, заргарлик, кулолчилик, этикдузлик, чармгарлик, кандолатчилик, тегирмонсозлик, атторлик, буёкчилик, аравасозлик, каштачилик ва жувозчилик каби майда хунармандчилик турлари яхши ривожланган. Бойсун беклигида темирчилик алохида урин тутган. Маълумотларга кура, бу ерда 23 дан ортик темирчилик устахоналари булган. Авлод, Дарбанд, Газа кишлоклари ахолиси хунармандчиликда машхур булишган. Авлод кдшлогининг афгон уругига мансуб ахолиси азалдан темирчилик билан шугулланиб келганлар. Токчилар (уруг) эса чуян эритиш билан машхур булганлар. Улар офтоба, чирок, козон, оханг (омоч тиши), бел, урок, нагал (така), жувозлар учун парма, теша ва бошка хунармандчилик махсулотларини ясаганлар. Бу хунармандчилик махсулотларини атроф кушнилардан ташкари Коратог, Регар ва Дашнободга олиб бориб сотганлар.

Темирчилар хам уз навбатида алохида ихтисосликларга булинган: охангарлар-пулат билан ишловчилар, чилангарлар-уй-рузгор буюмлари билан шугулланувчилар шулар жумласидандир. Темирчилар темирдан тайёрланадиган нарсалар билан шугулланишган. Улар дегрезлар - чуянчилар, мисгарлар ва заргарларга булинганлар[10].

Хунармандчиликда заргарлик хам алохида уринга эга эди. XIX аср давомида худуддаги шахарлар ва баъзи йирик кишлоклардаги заргарлик устахоналари фаол иш олиб борган. Уста заргарлар шахар ва кишлоклар ахолисига уларнинг буюртмалари асосида турли-туман такинчоклар ва безаклар (узук, билакузук, сирга, балдок, латива, кукрак ва буйинга такиладиган маржонлар) тайёрлаб берганлар. Аксарият заргарлар буюртмаларни кутиб утирмасдан, узлари тайёрлаган заргарлик буюмларини дуконларида ёки кишлокма-кишлок юриб сотганлар. Шу тарика бу даврда ахоли уртасида безак ва такинчоклар янада оммавийлашиб борди. Бунда Шаркий Бухоронинг Россия томонидан истило килиниши окибатида бошка худудлардан келган заргар-косибларнинг купайиши хам уз таъсирини

утказмасдан колмади. Такинчок ва безаклар хотин-кизларнинг ёшига, кийими рангига, мато йулига ва тикилиш услубига кура танланган ва такилган. Улар такилиш урнига караб турли хил гурухларга: бошга, сочга, кулокка, бурунга, кукракка, буйинга, кулга такиладиган такинчокларга ажратилган[11].

Воха хунармандчилигида кулоллар хужаликнинг деярли барча сохалари учун махсулот етказиб берганлар. Х,ар бир минтака кулоллари уз махсулотларининг сифати, безалиши сингари бетакрор анъаналарга эга булганлар. Вохада кулолчилик маданиятининг тараккиёти Бухоро, Тошкент, Утрор каби минтакаларнинг таъсири натижасида янада узлигини намоён килган. Тайёрланган сопол буюмларда, айникса Бухоронинг Гиждувон, Фаргона водийсининг Риштон каби сопол хунармандчилиги мактабларининг таъсири анча кучли эканлиги сезилади. Воха кулолчилиги тараккиётига назар ташлайдиган булсак, XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ аср бошларига бориб у олдинги даврга нисбатан пасайиб кетганлиги кузга ташланади. Бунинг асосий сабаби улкага Россия саноати махсулотларининг кириб келиши ва сопол идишларнинг хужаликда куп ишлатилмаганлиги билан изохланади. Лекин Термиз, Шеробод ва Денов кулолчилик марказлари тор доирада булса-да, уз мавкеини саклаб колган[12].

Шаркий Бухоро хунармандлари ишлаб чикарган махсулотлар бир-биридан фарк килган. Масалан, Дарвоз кишлок хужалигига доир мехнат куроллари, Кдбодиён ипак калаваси, Кулоб ва Балжувон чарм махсулотлари, Х,исор эса ипак матоси ва харбий куроллари билан ажралиб турган Х,исор беклигининг ^оратог шахри харбий куролсозлиги билан танилган эди. Подполковник Матвеев ^оратогда ясалган пичок, ханжар, килич ва рузгор буюмлари юкори сифат ва дид билан ясалганлигини, хар бир буюм киши эътиборини узига тортишини кайд этади[14].

Балжувон ва Кулоб бекликларида ганчкорлик, пахта толасидан мато тукиш ва кисман ипак матолар тайёрлаш етакчилик килган. Кулоб беклиги Бухоро амирлигида чарм - тери махсулотлари ишлаб чикариш билан шухрат козонган. Манбаларда Кулобда терига ишлов бериш устахоналарининг сони куп булганлиги кайд этилади ^оратегин беклигида яшовчи хунармандлар пахтадан матолар, хар хил саватчалар, чакмон, хуржин ва иссик пайпоклар тукиш билан ном козонган. Капитан Васильев ^оратегинда чакмон ва пайпоклар куп микдорда тайёрланиб, уларнинг сифати анча юкори эканини, бу буюмлар одамни совукдан яхши саклашини ёзади[14]. Дарвоз беклиги асосан темирдан ишланган хунармандчилик буюмлари - урок, кетмон, бел, болга, болта, омоч тиши, така, пичок, кайчи ва бошкалар буюмлар ясашда етакчи хисобланган. Дарвоз беклигида темирдан тайёрланган хунармандчилик

буюмлари Бухоро амирлиги ва Урта Осиёда харидоргир хисобланган [15]. Россия ва хориж мамлакатларида саноат йули билан ишлаб чикарилган махсулотларнинг жадаллик билан амирликка кириб келиши XX аср бошларига кадар Шаркий Бухорода хунармандчилик буюмларини ишлаб чикариш суръатига деярли таъсир килмаган ва уларни касодга учратмаган.

Хулоса килиб айтадиган булсак, урганилаётган даврда вохада хунармандчилик турлари бекликларнинг жойлашган урнига караб кисман бир-биридан фаркланган. Шеробод беклигида купрок гиламдузлик, кулолчилик, кайиксозлик, Бойсунда темирчилик ва унга ишлов бериш, кишлок хужалигида ишлатилувчи куролларни ясаш, кандолатчилик, Денов ва Юрчида ёгочсозлик (уймакорлик ва бошкалар), кийим-кечак, зеб-зийнат буюмларини тайёрлаш каби хунармандчилик турлари кенг оммалашган.

XIX аср бошларида вохада ишлаб чикарилган хунармандчилик буюмлари ахоли эхтиёжини кисман кондирган булса-да, лекин хунарманд усталарнинг турмуш даражаси анча паст эди. Махаллий хокимият вакиллари хунармандларни амирликда жорий этилган соликлардан ташкари кушимча хар хил тулов ва мажбуриятларни бажаришга хам мажбур килганлар. Шунингдек, мамлакатда хунармандларга моддий ва маънавий ёрдам курсатилмаган, уларнинг ютуклари рагбатлантирилмаган.

Юкори хокимият вакилларининг этиборсизлиги окибатида хунармандларнинг мехнати кадрсизланиб борган. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларига келиб эса вохага Россия ва бошка чет давлатлардан цех ва фабрикаларда ишланган хамда махаллий хунармандчилик махсулотларига нисбатан сифатли ва пишик булган замонавий саноат махсулотларининг кириб келиши окибатида махаллий хунармандлар томонидан ясалган буюмлар бозорларда касодга учрай бошлади ва бу воха анъанавий хунармандчилигининг ривожланишига узининг салбий таъсирини утказди. Хуллас, амирликда хунармандчиликнинг пахта, ипак, мато тукиш, каштачилик, гиламдузлик, металлсозлик, кунчилик, этик ва махсидузлик, кандакорлик, чуян ва темирга ишлов бериш, мисгарлик, заргарлик ва тегирмонсозлик каби турлари мавжуд булиб, хунармандлар узлари ишлаб чикарган буюмлари билан фарк килган. Ишлаб чикарилган хунармандчилик махсулотлари ахоли эхтиёжини кисман кондирган, лекин хунарманд усталарнинг турмуш даражаси жуда паст булган. Марказий ва махаллий хокимият вакиллари хунармандларни соликлардан ташкари кушимча тулов ва мажбуриятларни тулашга мажбур килган. Мамлакатда уларнинг мехнати кадрсизланиб, хукумат томонидан моддий ва маънавий жихатдан куллаб-кувватланмаган. ХХ аср бошларига келиб хунармандчилик махсулотларини Россия ва хориж

давлатларига экспорт килиш кискарди. Россия ва бошка хориж мамлакатларининг цех ва фабрикаларида ишлаб чикарилган сифатли ва арзон махсулотларининг худудга кириб келиши махаллий хунармандлар томонидан ясалган буюмларнинг бозорларда касодга учрашига сабаб булди.

Адабиётлар:

I.Очилдиев Ф.Б. XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида Бухоро амирлигида ижтимоий-иктисодий муносабатлар. - Тошкент, "FIRDAVS-SHOH" 2022. -Б. 29.

2.Fayzulla, O. (2020). The craftsmanship of the emirate of bukhara at the second half of the XIX century-the beginning of the xx century. The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research, 2(11), 33-34.

З.Очилдиев Ф.Б. Сурхон вохаси бекликларидаги ижтимоий-сиёсий ва иктисодий узгаришлар. Т.: ABU MATBUOT-KONSALT. 2008.- Б. 122.

4.Юсупов Ш. Очерки истории Кулябского бекства в конце XIX-нач. ХХ вв. - Душанбе: Тр. инст. ист. АН Тадж. ССР, 1964. - С. 67.

5.Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном Узбекистане. - Т.: Фан, 1980. - С. 68.

6.Полк. Галкин Военно-статистический очерк Средней и Южной части Сурханской долины // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. - СПб., 1894. Вып.57. - С. З77.

7.Кап. Гинтилло. Интендантские сведения о Бухаре 1885г // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. - СПб., 1886. Вып. XXI. - С. 25.

8.Описание видов изделий и технологии производства деревообделочного промысла горных таджиков // Таджики Каратегина и Дарваза.- Душанбе: 1966. Вып. I. - С. 260-290.

9.Кармышева Б.Х. О торговле в восточных бекствах Бухарского ханства в начале ХХ в. в связи с хозяйственной специализацией. Товарно-денежные отношения на ближнем и Среднем Востоке в эпоху средневековья. - М.: Наука, 1979. - С. 122.

10.Дала маълумотлари. Бойсун, Газа кишлоги. 2004 йил, апрель.

II.Турсунов С.Н., Турсунова И.Н. XIX асрнинг охири - ХХ аср бошларида жанубий Сурхон вохаси ахолисининг миллий либослари // Узбекистонда ижтимоий фанлар. - 2003. - №4 -Б. 60.

12.Холиков З. Термез и Чаганиян в позднем средневековье.: Автореф... дисс... канд. ист. наук. - Самарканд: 2001. - С. 11.

13.Матвеев. Поездка по Бухарским и Афганским владениям в феврале 1877 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. - СПб., 1883. Вып. 5. - С. 24.

14.Васильев. Краткое статическое описание Каратегина ... - С. 20.

15.Стеценко И.А. Из истории народных движений в Таджикистане ... - С.

53.

16.Ochildiev, F. B. (2022, May). Foreign trade relations of the Bukhara emirate in the late XlX-early XX centuries. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 112-116).

17. Ochildiev, F. B. (2022, June). The second half of the xix century and the beginning of the XX century trade relations of the Bukhara Emirate with the Khiva. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 1-7).

18.Холикулов, А. (2021). Некоторые комментарии к двусторонним отношениям Бухарского ханства и Российского царства. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

19.Kholikulov, A. (2023). BUKHARA-KOKAND RELATIONS IN THE SECOND QUARTER OF THE XIX CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 58-68.

20.Холикулов, А. (2021). Бухоро-Россия муносабатларига доир баъзи мулохдзалар. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

21.Khalikulov, A. (2022). Some comments about the place of the Bukhara emirate in the geopolitical situation at the beginning of the 19th century. Oriental Journal of Social Sciences, 2(06), 11-20.

22. Khaydarov, Z. B. (2023). TRADE RELATIONS OF THE EMIRATE OF BUKHARA WITH RUSSIA IN THE 60S-70S OF THE 19TH CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 32-39.

23. Khaydarov, Z. B. (2023). TRADING CENTERS OF THE BUKHARA EMIRATE IN THE SECOND HALF OF THE 19TH AND EARLY 20TH CENTURIES. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(04), 1-9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.