CC BY
27Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
XIV ASRNING 2-YARMIGA OID TURKIY YOZMA MANBALARDAGI NOM BILDIRUVCHI FRAZEMALAR
O'razova Iqbol Abdikarimovna,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti E-pochta: orazovaiqbola@gmail .com Toshkent, O'zbekiston
ANNOTATSIYA
Mumtoz adabiyotimizga mansub bo'lgan asarlar tilini o'rganish, ayniqsa, frazeologik fondini yig'ish, lug'at shaklida shakllantirish, ularni diaxron asosda tadqiq qilish, frazemalarni struktur-semantik jihatdan tahlil qilish, bunday izlanishlarda bugungi tilshunoslikning yangi yutuqlarini tatbiq qilish tilshunoslik oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Diaxron frazeologiya kam o 'rganilgan yo'nalishlardan biridir. Mumtoz manbalarda qo'llanuvchi frazemalar semantik jihatdan turli ma 'nolarni ifodalashi bilan xarakterli bo 'lib, ayni shu belgisi ularni semantik jihatdan tasniflashda turli murakkablikni keltirib chiqaradi. XIV asrning ikkinchi yarmiga oid turkiy yozma manbalarga Sayfi Saroyining "Gulistoni bit-turkiy" erkin tarjimasi, "Suhayl va Guldursun" dostoni, Xorazmiyning "Muhabbatnoma" asari mansub bo'lib, ushbu asarlarda 390ta frazema qo'llangani aniqlandi. Mavjud frazemalar ma 'nosiga ko 'ra nom bildiruvchi, harakat bildiruvchi, holat bildiruvchi, belgi-xususiyat bildiruvchi, shaxsning xulq-atvorini bildiruvchi frazemalar kabi frazeosemantik guruhga ajratildi. Ushbu maqolada nom bildiruvchi frazemalar semantik jihatdan tahlil qilindi. Ularni tahlil qilishda maydon nazariyasiga asoslandi. Frazeologik birliklar "Qutadg'u bilik" asaridagi birliklar bilan qiyoslangan holda leksik tarkibi va semantikasidagi taraqqiyot ochib berildi. Fikrlar misollar bilan asoslanib, xulosalar bayon qilindi.
Kalit so'zlari: frazema, ot frazema, sema, semema, semantik tayanch komponent, sheva.
NAMING PHRASEMAS IN TURKISH WRITTEN SOURCES OF THE 2ND
HALF OF THE XIV CENTURY
ABSTRACT
The study of the language of works belonging to our classical literature, in particular, the collection of phraseological fund, the formation of a dictionary, their study on a diachronic basis, structural-semantic analysis of phrases, the application
829
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
of new achievements of modern linguistics in such research is one of the most important tasks facing linguistics. Diachronic phraseology is one of the least studied areas. Phrases used in classical sources are characterized by the fact that they have different semantic meanings, which is the same feature that makes them difficult to classify semantically. Turkish written sources of the second half of the 14th century included a free translation of Sayf Sarayi's Gulistoni bit-turkiy, the epic Suhayl and Guldursun, and Khorezmi's Mukhabbatnoma, in which 390 phrases were used. The existing phrases are divided into phrase-semantic groups, such as characterizing, naming, featuring, personality nouns In this paper, the noun phrases are semantically analyzed. Their analysis was based on field theory. Phraseological units were developed in comparison with the units in Kutadgu Bilik, the development of lexical structure and semantics. The opinions were based on examples and conclusions were stated.
Keywords: phrase, noun phrase, sema, semema, semantic base component, dialect.
KIRISH
Frazemalar til egasi ongida yillar davomida shakllanib boruvchi semantik hodisa bo'lib, uning boshqa til hodisalaridan farqini shu tomoni belgilaydi. "Shu ma'noda frazeologizmlarning semantik tarkibini, ularning shakllanish xususiyatlarini tadqiq etish ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Frazeologik ma'no masalalari ko'pdan tilshunoslar e'tiborini tortib keladi"1 va bu til birliklarining semantik tasnifi ham turlichaligi bilan munozaralidir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METOD
O'zbek tilshunosligi dastlab V.Vinogradov g'oyasi asosida frazeologizmlar semantik jihatdan frazeologik chatishma, frazeologik birlashma va frazeologik qo'shilmaga bo'lib o'rganilgan2. E.Umarov "Xazoyin ul-maoniy"da uchraydigan fraeologizmlarni ham yuqoridagi tasnif asosida tadqiq qiladi. Shuningdek, olim "Xazoyinul-maoniy"da qo'llangan frazeologizmlarni umumturkiy va o'zlashma iboralarga ajratgan. A.Navoiy arab va fors tilidagi frazemalarni tilga olib kirishga
1 Маматов А. Узбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари. Филол. фан. док...дисс. - Тошкент, 1999. -Б. 115.
2 Радматуллаев Ш. Фразеологик бирликларнинг асосий маъно турлари. -Тошкент: 1955; Пинхасов Я. Х,озирги узбек адабий тили. -Тошкент: У^итувчи, 1969. -Б. 48; Умаров Э.А. Фразеологический словарь "Хазойин-ул-маоний" Алишера Навои. - Тошкент: Фан, 1971. -С9-12; Мирзаев М. ва б. Узбек тили. -Тошкент, 1978. -Б. 4445; Содщов А. ва б. Тилшуносликка кириш. -Тошкент, 1981. -Б. 108-110.
830
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
uch xil yo'ldan borgani (asliyatdagi shaklda qo'llangan iboralar, yarim kalka shaklidagi iboralar, to'la kalka shaklidagi iboralar) qayd etilgan3.
Keyinchalik A.Hojiev bu tasnifni inkor etib, frazeologizmlarni guruhlash ma'qul emasligini ta'kidlaydi4.
Sh. Rahmatullayev frazeologik birliklardagi ko'p ma'nolilik, ma'nodoshlik, variatsiya, antonimiya, shakldoshlik hodisalariga diqqat qaratib, muammoni o'ttiz mingdan ortiq kartochkalar tahlili asosida ochib beradi5. Olim boshlab bergan bu semantik munosabatga asoslangan tasnif o'zini oqlagan holda sinonim frazemalar monografik ish sifatida o'rganilgan bo'lsa6, frazemalarning polisemantik, omonimlik xususiyati tadqiq qilinishini kutayotgan muhim muammolardan biridir
Keyingi davr tadqiqotchilari tomonidan leksemalarga nisbatan qo'llanuvchi maydon va semantik mikromaydon tushunchalarini frazeologizmlarga nisbatan tatbiq qilishi frazemalarga semantik jihatdan yangicha aspektda yondashish imkonini berdi. "Til (mazmuniy) mundarijasini maydon metodi bilan o'rganish eng samarali va qulay metodlardan biri bo'lib qoldi. Maydonlarni leksik-semantik va funksional-semantik maydonlarga ajratishda oppozitiv, komponent tahlil hamda matniy tahlil metodlari o'ziga xos yordam beradi7.
NATIJALAR
Bizgacha ko'rilgan ishlarga va XIV asrning II yarmiga oid yozma manbalarda qo'llangan frazemalar tabiatidan kelib chiqib, manjud frazemalarni semantik jihatdan besh yirik ma'noviy guruhga ajratib mumkin:
1. Nom bildiruvchi frazemalar
2. Harakat bildiruvchi frazemalar
3. Holat bildiruvchi frazemalar
4. Belgi-xususiyat bildiruvchi frazemalar
5. Shaxsning xulq-atvorini ifodalovchi frazemalar
Frazemalarning semantik statistikasi diagrammada quyidagicha aks etadi:
3 Умаров Э. Фразеологический словарь «Хазойин-ул-маоний» Алишера Навои. - Ташкент: Фан.1971. С.15-17.
4Шоабдурадмонов Ш., Х,ожиев А. ва б. Дозирги узбек адабий тили. 1-^исм. -Тошкент, 1980. -Б. 142.
5 Радматуллаев Ш. Узбек фразеологиясининг баъзи масалалари (Фразеологик полисемия, синонимия, антонимия ва омонимлик). Филол. фан. док. ... дисс. - Тошкент, 1966.
6 Вафоева М.Узбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал-семантик тадлили. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2009.
7 Искандарова Ш. Узбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида урганиш (шахс микромайдони). Филол. фан. докт...дисс. - Тошкент, 1999. -Б. 61.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
MUHOKAMA Nomni bildiruvchi frazemalar semantikasi
Nom bildiruvchi frazemalar ot frazemalar8 sifatida o'rganilgan ishlar mavjud. "Ot frazemalar "predmet" turkumlik semasiga ega bo'lib, boshqa turkum frazemalariga nisbatan oz, tuzilishi jihatidan rang-barang. Bunday frazemalarda odatda predmet tushunchasi belgi tushunchasi bilan birgalikda anglatiladi, tayanch a'zosi asosan ot leksema bilan ifodalanadi"9. Tahlilga tortilgan frazeologizmlarda garchi oz bo'lsa-da, nom bildiruvchi birliklar bor va o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. Masalan, kôyul ayalari - "taqvodor kishilar", kôyul azari - "xafagarchilik", ogul qïz tasvisi - "ro'zg'or", falak aylanmasi - "davr", toq koz - "to'qlik", miq janim bolsa, senga tortiq - "sovg'a", icinda jan yoq - "madorsiz", elinda bar - "ega", basïn-ayaq - "borliq"
Sh.Rahmatullayev nom bildiruvchi frazemalarning grammatik qurilishiga ko'ra birikmaga teng va gap shaklga teng ko'rishishlarini farqlagan. XIV asrning II yarmiga oid manbalarda, asosan, qaratqichli birikmaga teng shaklda yaxlitlangan nom bildiruvchi frazeologizmlar ko'proq uchrasa (ogul qïz tasvisi, kôqul ayalari)., sifatlovchi birikmaga teng (olam qarangu), gap shaklga teng (icinda jan yoq) shaklidagi frazemalar ozchilikni tashkil qiladi. Nom bildiruvchi frazemalar semantik jihatdan ko'p hollarda mavhum tushunchalarni tasvirlab kelgan. Ammo shaxs semasini anglatuvchi frazemalar ham mavjud. Masalan, "Gulistoni bit-turkiy"da kôqul ayalari frazemasi "mehribon kishilar, rahmdil kishilar, taqvodor kishilar,"10
8 Пинхасов Я. Хрзирги узбек адабий тили. -Тошкент: Уцитувчи, 1969. -Б. 53; Rahmatullayev Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Toshkent: Universitet, 2006. -B. 402.
9 Rahmatullayev Sh. O'sha manba. -B. 402.
10 Фазылов Э. Староузбекский язык. Хорезмийские памятники XIV века. Т. I-II. -Ташкент: Фан, 1966-1971. Т. I. 1966. -C.139.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
ma'nosini ifodalab, to'rt o'rinda kelgan va barcha o'rinlarda zulm ko'rgan kishini himoyalash yoki og'ir ahvolda qolgan obrazga maslahat beruvchi obraz sifatida gavdalangan: Bu so'zni ko'ngul eyalarindan bir kimersa eshitib aytti (GT, 197). Ko'ngul bilan bog'liq birikmalarning shaxslarga nisbatan qo'llanishi qadimgi turkiy tilda yozilgan asarlarda ham uchraydi. Jumladan, koyüllüg kisi birikmasi "Qadimgi turkiy lug'at"da (DTS, 2432) "es-hushli, ziyrak kishi" ma'nosini ifodalagan. Ayni ma'noda "Devon"da koyüllüg er birikmasi qo'llangan. Koqül ayalari frazemasiga semantik jihatdan nisbatan yaqin birlik "Qisasi Rabg'uziy"da koyülli(19r 22)/ kóqüllü(6r 4)/ koyüllig (6r 5) shaklida uchraydi va ushbu leksemalar "yurakli, ko'ngilli" ma'nosida ishlatilgan11. Demak, X - XI asrlarda koyül leksemasi uchun "aql" yetakchi sema bo'lsa, XIII - XIV asrlarda "mehr, rahmdillik" tushunchalari yetakchi sema darajasiga ko'tarilgan. Ushbu frazema ko'chma ma'no asosiga qurilgan so'z birikmasining ham leksik, ham semantik qayta shakllanishidan hosil bo'lgan. Shuningdek, "Gulistoni bit-turkiy"da olimlar "bilik ayalari", qozi "buyruq ayalari" kabi iboralar bilan berilgan: Mulk bilik eyalarindan jamol topar dag'i din muttaqiylardan kamol tutar. Bu uslub bilan frazeologizm hosil qilish tilimiz tabiatiga xos xususiyat ekanligini A.Qodiriy tilida ega komponentli frazeologizmning mavjudligida ham ko'rish mumkin. Qodiriy yengil tabiat ayollarni "noz egasi" evfemizmi bilan ifodalaydi12.
ogul qïz tasvisi frazemasi "oila boqish, oila ta'minoti" ma'nolarini bildirgan va shaxs anglatuvchi so'zlarni ko'chma ma'noda qo'llash orqali faoliyat-jarayon otini anglatgan: Malik buyurdikim, vajhi kifoyatin muayyan qildilar, hatto o'g'il, qiz tashvishi aning ustuna bo'lmag'ay (GT, 227). Frazemadagi semantik tayanch komponent sanalgan ogul, qïz leksemalari o'z qatlamga mansub bo'lib, qadimgi turkiy tilda oglan qïz juft so'zi "o'g'il yoki qiz farzand" ma'nosini ifodalagan (DTS, 363). "Qutadg'u bilig"da "farzand" ma'nosi ogul qïz juft so'zi orqali berilgan. ogul qïz esizlikka bulgay tolum (Farzandlar bu yaramas ishlar uchun kerak-yarog' topadilar. 5181)13. "Gulistoni bit-turkiy"da frazema tarkibida kelgan ushbu juft so'z metonimiya usulida ma'no ko'chirish orqali "oila" semasida qo'llanmoqda.
Bastïn-ayaq frazemasi "Muhabbatnoma"da ikki o'rinda uchraydi va har ikki o'rinda ham jamlikni anglatuvchi qamug leksemasi bilan birga qo'llanib, "butun borliq" ma'nolarini ifodalab kelmoqda.
11 Абдужаббарова Ф. "Кутадгу билиг"даги шахс белги-хусусиятини англатувчи лексика. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2011. -Б. 108.
12 Кадирова Х. Абдулла Кодирийнинг эвфемизм ва дисфемизмдан фойдаланиш мадорати. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2011. 1- илова -Б. 6.
13 Абдужаббарова Ф. "Кутадгу билиг"даги шахс белги-хусусиятини англатувчи лексика. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2011. -Б. 34.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Latofat mulkida sultonsen, ey jon,
Qamuq boshtin-oyoqqa jonsen, ey jon (M, 17).
Ushbu frazema hozirgi o'zbek tilida semantik o'zgarishga uchragan. Izohli lug'atda bastïn-ayaq birligi ravish sifatida qayd etilib, "boshidan to oxirigacha; tugal, batamom; batafsil" deb izohlangan. Frazeologik lug'atlarda esa "butunlay, to'la-to'kis, oxirigacha, hamma joyi" 14 ma'nolarini ifodalashi qayd etilgan. Farqli ma'lumotlarga aniqlik kiritish maqsadida shuni aytish mumkinki, bastïn-ayaq birligi frazema va XIV asr manbalarida ushbu birlik "borliq", "olam" ma'nolarini anglatgan. Uning hozirgi o'zbek tilidagi mavjud ma'nosi tilning ma'lum bosqichida qamug' so'zi bilan qo'llanishi natijasida shakllangan, ya'ni frazema semantikasida siljish yuz berib, frazemaning borliq semasi yo'qolgan va frazema o'zi bilan qo'llanuvchi qamug' - hamroh so'z ma'nosini olgan. Qamug' so'zi eski o'zbek tilida "butun, butunlay, hamma, to'la-to'kis"15 ma'nolarini anglatgan va bu frazemaning hozirgi ma'nosiga mosdir.
Icindajan yoq frazemasi izohli lug'atda joni yo 'q shaklida qayd etilgan va ikki xil ma'nosi ko'rsatilgan: 1. O'lik, jonsiz; 2. Kuchi yo'q, kuchsiz, madorsiz16. "Muhabbatnoma"da ushbu frazema "madorsiz", "kuchsiz" ma'nolarida qo'llangan.
Xorazmiyning ketib aqli boshidin,
Turur tik surati, yo 'q jon ichinda (M., 15).
Davr o'tishi bilan frazema tarkibida leksema tushishi yuz bergan bo'lsa-da, ushbu frazema xalq so'zlashuv tilida "Ichida joni yo 'q, Ichida joni yo 'qmi? Ichida joni bormi? " variantlarida ishlatiladi.
Umuman, Xorazmiyning "Muhabbatnoma" va Sayfi Saroyi asarlaridagi aksar frazemalarning shevalarimizda mavjudligi e'tiborga molikdir.
XULOSA
Nom bildiruvchi frazemalar tahlili shuni ko'rsatadiki, frazemalarning otga teng tushunchalarni ifodalashi tilning qadim bosqichlariga borib taqaladi. Frazemalar turli davrlarda turli ma'no ifodalashi yoki bir ma'noni saqlagan holda keyingi davrlarda qo'llanishi mumkin. Bu frazemaning tildagi faolligiga, leksemalar tarkibiga va frazema anglatgan tushunchaga bog'liq bo'ladi.
14 Бердиёров X,., Расулов Р., Йулдошев Б. Узбек фразеологиясидан материаллар. I, II кисм. -Самарканд, 1979, 2-кисм. -Б. 13; Менглиев Б., Худойбердиева М., Бойматова О. Узбек тили ибораларининг укув изошли лугати. -Тошкент: Янги аср авлоди, 2007. -Б. 9; Радматуллаев Ш. Узбек тилининг изошли фразеологик лугати. -Тошкент, 1978,. -Б. 45.
15 Фазылов Э. Староузбекский язык. Хорезмийские памятники XIV века. Т. 1-11. -Ташкент: Фан, 1971. -С. 593.
16 Узбек тилининг изодли лугати. V жилд. -Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2020. II жилд. -Б. 104.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
REFERENCES
1. Маматов А. Узбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари. Филол. фан. док...дисс. - Тошкент, 1999. -Б. 115.
2. Рахматуллаев Ш. Фразеологик бирликларнинг асосий маъно турлари. -Тошкент: 1955;
3. Пинхасов Я. Хрзирги узбек адабий тили. -Тошкент: Укдтувчи, 1969. -Б. 48;
4. Умаров Э.А. Фразеологический словарь "Хазойин-ул-маоний" Алишера Навои. - Тошкент: Фан, 1971. -C.9-12;
5. Мирзаев М. ва б. Узбек тили. -Тошкент, 1978. -Б. 44-45;
6. Содикрв А. ва б. Тилшуносликка кириш. -Тошкент, 1981. -Б. 108-110.
7. Умаров Э. Фразеологический словарь «Хазойин-ул-маоний» Алишера Навои. - Ташкент: Фан.1971. C.15-17.
8. Шоабдурахмонов Ш., Х,ожиев А. ва б. Хрзирги узбек адабий тили. 1-кисм. -Тошкент, 1980. -Б. 142.
9. Рахматуллаев Ш. Узбек фразеологиясининг баъзи масалалари (Фразеологик полисемия, синонимия, антонимия ва омонимлик). Филол. фан. док. ... дисс. -Тошкент, 1966.
10. Вафоева М.Узбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структурал-семантик тахлили. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2009.
11. Искандарова Ш. Узбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида урганиш (шахс микромайдони). Филол. фан. докт...дисс. - Тошкент, 1999. -Б.
12. Фазылов Э. Староузбекский язык. Хорезмийские памятники XIV века. Т. III. -Ташкент: Фан, 1966-1971. Т. I. 1966.
13. Абдужаббарова Ф. "Кутадгу билиг"даги шахс белги-хусусиятини англатувчи лексика. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2011.
14. Кадирова X. Абдулла ^одирийнинг эвфемизм ва дисфемизмдан фойдаланиш мадорати. Филол. фан. номз...дисс. -Тошкент, 2011. 1- илова -Б. 6.
15. Бердиёров X,., Расулов Р., Йулдошев Б. Узбек фразеологиясидан материаллар. I, II кисм. -Самарканд, 1979, 2-кисм.
16. Менглиев Б., Худойбердиева М., Бойматова О. Узбек тили ибораларининг укув изодли лугати. -Тошкент: Янги аср авлоди, 2007.
17. Радматуллаев Ш. Узбек тилининг изодли фразеологик лугати. -Тошкент,
61.
1978.
