CC BY
16'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1
cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784
economic relations" SJIF 2021: 5.423
XITOY TILIDAGI QARINDOSH-URUG'CHILIK ATAMALARINING
HOSIL BO'LISH USULLARI
d
10.24412/2181-1784-2021 -1 -293-299
Maqsudxo'jayeva Laziza To'lqin qizi
O'zDJTU Xitoy tili nazariyasi va amaliyoti o'qituvchisi e-mail: [email protected]
Annotation. In this article is given the information about construction of kinship terms in Chinese, their methods and their formation using affixes, suffixes and prefixes.
Keywords: Erya, affix, prefix, suffix, affixation, morpheme, dialect of wu (wu), Qin period, derivative.
Argument tilni tashkil etish jarayonida muhim element bo'lib, tilning boyligi va murakkabligini shakllantirish uchun uning ko'rinishi turlicha bo'lishi kerak. So'zning shakllanishi bitta narsaga asoslanmaydi, balki ichki va tashqi omillarga ham asoslanadi. Til va yozuvning ichki asoslari til va yozuvning ichki shaklini tahlil qilinishi kerak bo'lgan turli xil elementlarning uyg'unligini anglatadi. Tilning tashqi asosi - bu lisoniy belgilar va tashqi dunyo o'rtasidagi bog'liqlikni aks ettiruvchi mantiqni anglatadi, bu til tizimidan tashqarida, ya'ni til tomonidan aks ettirilgan madaniy hodisadir.
Xitoy tilida so'z qo'shish usuli asosiy usul sifatida ko'riladi barcha manbalarda, lekin qarindoshlik atamalarining hosil bo'lishida miqdoriy tahlil shuni ko'rsatdiki, 90 % atamalar aynan affiksatsiya usuli yordamida hosil bo'lgan.
So'z hosil qilish so'zlarning ichki tuzilishini, ya'ni morfema birikmasining usuli va ko'rinishini anglatadi. Tildagi har bir so'zlarning barchasini so'z yasalishi nuqtai nazaridan tahlil qilish mumkin va qarindoshlik atamalari bundan mustasno emas. So'zlarning yasalishi nuqtai nazaridan dialekt variantlarini ikki toifaga ajratish mumkin, ya'ni hosil qilingan so'zlar va aralash so'zlar.
Derivativlar - ildiz va affikslardan tashkil topgan so'zlar. Dialekt variantlarida ildiz va affikslarni birlashtirishning uchta usuli mavjud, ya'ni prefiks, infiks va suffiks.
Xitoy tilida affiksatsiya usuli so'z qo'shish usulidan so'ng ikkinchi o'rinda turadi. Lekin terminlarning yasalishidagi samaradorligiga ko'ra so'z qo'shish va
o'zlashtirish usullaridan keyingi o'rinni egallaydi. Affikslar grammatik ma'noga ega bo'lgan morfemalardir. Affikslar o'z ichiga prefikslar, suffikslar va yarimsuffikslarni oladi1 . Affikslar va yarimaffikslar farqlanish masalasi V.Tzukin, I.Jdankin, O.Frolova va Jen Syuelyan tomonidan o'rganilgan2. Xitoy tilshunoslari orasida qaysi morfemalarni prefikslar ( ШШ qianzhui) deb qabul qilish mumkin yoki mumkin emasligi xususida turlicha yondashuvlar mavjud. Lu Chjivey xitoy tilida faqat uchta Ш di, ^ lao va Ф xiao prefikslari mavjud, deb ko'rsatadi3.
Din Shenshu "Xitoy tilida faqat Ш di, ^ lao va fT da prefikslari mavjud bo'lib, Ш zi "o'zim", ^ xiang "o'zaro" va ^ fan "anti" affikslarga o'xshashdir", deb ta'kidlagan4. Ushbu fikr xitoy tilida affiksatsiya yo'li bilan hosil bo'lgan terminlarga mos keladi va ^ fan "anti" affiksi, Ш di prefiksi ko'proq kuzatiladi. ^ "qarama-qarshilik, antagonizm" ma'nosida qo'llanilib, o'zbek tilidagi "aks (i)-, anti-" prefiksi ma'nosiga yaqin.5
Qanday morfemalarni "Affikslar"deyish mumkinligi haqida, janob (Chjao Yuanren) o'zining {^ХШ^ШШШ} "Og'zaki xitoy tili grammatikasi" da shunday xulosa chiqargan: "Hozirgi xitoy tilida ko'p so'zlar ikki bo'g'inli yoki ko'p bo'g'inli so'zlarga aylangan. Boshqacha qilib aytganda, so'zlar - hozir faqat qo'shma so'zlarda qo'shma morfemalar ko'rinishida uchraydi. Murakkab so'zlarda uchraydigan bir necha shaklli birliklar o'z ma'nolarini yo'qotib, affiks identifikatorlarini oldilar, ular ishtirok etgan so'zlarning funktsiyalarini belgilab oldilar va har xil so'z birikmalarini hosil qildilar" "Yuqoridagi matndan ko'rish mumkin, janob Ш^И (Chjao Yuanren) affikslar ikki shartga ega bo'lishi kerak deb hisoblaydi: biri murakkab so'zlar tarkibidagi qo'shma morfemalar, ikkinchisi esa negiz sifatida o'z ahamiyatini yo'qotgan. Shuning uchun, dialekt varianti uchun, agar uning tarkibiy morfemalaridan biri bu dialekt varianti qarindoshlik atamalariga murojaat qilsa, hamda bu morfemadan tashqari qismlar o'z negizlarini yo'qotgan bo'lsa, ularni affikslar sifatida aniqlash mumkin. Quyida, oldingi bobdagi jadvalda keltirilgan qarindoshlik atamalarning dialekt variantlari tahlil qilamiz.
1Семенас А.Л. Лексика китайского языка. - М.: Муравей, 2000. - С. 89.
2 Цыкин В.А. Полуаффиксация в системе китайского словообразования // Вопросы языкознания, № 5, 1979. -С.45; Жданкин И.В. Слова единицы речи в китайском языке. - М., 1986. - С.78; Фролова О.П. Словообразование в терминологической лексике современного китайского языка. - Новосибирск, 1981. -С.56.
3 Лу Чживей. Словообразование китайского языка. - Пекин, 1964. - С.164.
4 Дин Шеншу и др. Лекции по грамматике современного китайского языка. - Пекин, 1979. - С.37.
5 С.А.Носирова. Хитой тилининг ижтимоий-сиёсий ва дипломатик терминологияси.-Тошкент, 2011. - С.148 .
1. Prefikslar: umumiy 37 ta
Umumiy so'zlar uchun juda ko'p turdagi prefikslar mavjud, masalan: Ш(А), ^ (lao), Ш (di), ^Л (chu) va boshqalar, ammo qarindoshlik atamalari dialekt variantlarining yasalishida, faqat ikki xil prefiks qo'llaniladi. Ш (a) va ^ (lao), masalan:
P^A(buvi/buvaning onasi), ШШ(Ж° прадед buvi/buvaning otasi"^)
^^(qaynota erning otasi), ШФ ШЯ Ш^, ШШ,
Шй(Ж° & 4 ^)P№(ona), P^^(enaga), ^^À(qaynota -xotinning otasi), ^
erning akasi) ^^^(xotinning onasi).
Prefiks Ш
"Ш"(А) Prefiks sifatida birinchi navbatda odam ismining oldida ishlatilgan. " + Щ ^ Ш ffi Ш " (Shijiazhai yang xinlu) 19-jildda keltirilgan : "Xan va Vey sulolalari" davrida ham ayollar chaqiriladigan so'zlarda ham "Ш"(А) prefiksi qo'llanilganini ko'rishimiz mumkin. Masalan, BfeS^/K^Ifflftv1 (a jiao).
"Ш"(A) so'zi birinchi marta " " da ayol nomi uchun
ishlatilgan. Sharqiy Xan sulolasining oxiriga kelib, "Ш"(A) so'zi qarindoshlik atamalari oldidan ishlatilishi boshlangan, masalan: "Xan Yuefu xalq qo'shig'i" satrlarida ham ko'rishimiz mumkin: "Ш^ШШ^, " yoki
Я, " , ^тШМ, ШПШо "
Zamonaviy lahjalarda ma- ona), ШШ^ jie - opa), po- qaynona)
kabi qarindoshlik atamalarida hozir ham " Ш "(A) prefiksini ishlatilish holatlari mavjud.
"Xitoy dialektlari lug'atida" prefiks sifatida " Ш " dan foydalanadigan qarindoshlik atamalarining tarqalgan joylari: "Markaziy tekisliklardagi mandarin tilida, janubiy-g'arbiy mandarin tilida, M(wu) dialektida, min dialektida, ^ii (pinghua) da keng qo'llanilganini ko'rishimiz mumkin. Shuningdek, u ko'proq dialekt sohalarini qamrab oladi. Umuman olganda, "Ш"(А) old qo'shimchasi odatda munosabatlar nisbatan yaqinligini anglatadi.
Prefiks " ^ ": lao ning asl ma'nosi yoshi katta, yoshi ulug' deganidir, u o'zining haqiqiy ma'nosini saqlab qolgan. Masalan: «Ш^-^^» : ";./l.°
"'М-^Ш : "AS, "
6 »
o
Keyinchalik jumlalarni so'zga biriktirish jarayonida " S " (Lao) so'zdan morfemaga o'tishni boshladi va bu jarayonda "S" (Lao) preffiksi hosil bo'ldi. "S" (Lao) preffiks sifatida olti sulola davri mobaynida ishlatilgan. Misol uchun: « ^
"S" (Lao) preffiks sifatida ishlatilishi ko'p hollarda uchraydi, hamda otdan oldin ishlatilishi keng tarqalgan. Masalan: : "Ä^SSÄ
ff, W^^ff o Keyinchalik u qarindoshlik atamalaridan oldin ishlatilgan, masalan, Wubaimu) tomonidan Ä^^» (Liang Menglu): Bt^^f, ^
am, rnsMo -p»,
Dialektlarda "S" (Lao) prefiksi qarindoshlik atamalaridan oldin ishlatiladi, bu qarindoshlik atamalarini ikki semantikasini ko'rsatib beradi: biri yaqin va chuqur munosabatlar his-tuyg'ularni anglatadi, masalan: (laogong), SM(laopo) ya'ni er va xotin kabi. Yana biri esa SiA( Laozhangren) va Si^(Laozhangmu) ya'ni qaynona va qaynota(xotin tomondan) kabi hurmat va yaqinlikni ko'rsatishdir.
2. Infiks uslubi, umumiy 53 ta.
Infikslarga: S (lao), M (a), A L (er) kiradi.
Misol uchun: MlS^(ÄolÖ^I) aka-uka va opa-singil, amakivachcha, ^^M^-otaning amakisi , ^M^-otaning amakivachchasi, ^fâ MM-amakivachcha(uka), ^SM, ^Sfâ-amaki (otaning do'stiga nisbatan) (Ä "ORE"|>MâMl amakivachcha(uka) , ^Ml, ^Ml, MâSl, ^Sl (Äo^l^I)MäMM amakivachcha(katta opa), /MÔMM amakivachcha(opa), WâM^(amkini qizi), , i (Ä"— | qaynona-
xotinning onasi) kichik tog'a) ^MM katta hola, fà-^M
M katta amma(Ä"MM-|) katta tog'a) ^MM,
iJL^^JâJUft^ bollarning otasi.
Ushbu infikslar qarindoshlik atamalari o'rtasida joylashgan bo'lsa-da, ularning oldingi va keyingi ikki qism bilan o'zaro munosabatlari bir xil emas. Ikkita asosiy tur mavjud: biri "M" va "S" prefikslariga o'xshaydi. U prefiks sifatida ishlatilganda ham xuddi shunday holatda, qarindoshlik atamalari oldidan qo'yiladi, masalan, M,
M(opa, aka, uka) va boshqalar oldida joylashtirilgan, ammo qarindoshlikni bildiruvchi morfemalar old tomonga qo'shiladi, masalan: ,
(amaki, uka va singil) kabi. Shundaylardan biri, "A" qo'shimchasiga o'xshash holat. "A" infiks sifatida ishlatilganda, u asosan oldingi relatsion morfemaga o'xshash bo'lib, undan keyin erifikatsiya holatiga uchraydi.
3. Postfiks usuli, umumiy 297 ta.
Postfikslar o'z ichiga: ^ zi, PP jl, W a, $ le , ge, Pf lT, A er, ^ bi, fc zi, P& pao, M de, M li, ^ lao, ^ft lao guan, ^ de, ^ mai, M ze, f# de, U ya, m en, ^ ai, M beng, ^ ya, S jT, ^ shi, ^ lie, If lei, ^ er, ft wu, ^ dT, & ru, t^ wu, ft wu, ^ tou va boshqalar.
Suffikslar orqali yasalgan qarindoshlik atamalari nisbatan ko'proqdir, ular lahjalardagi qarindoshlik atamalarining deyarli 77% ni tashkil qiladi. M ze, M beng, PP ji kabilar bundan mustasno. Nisbatan ko'p qo'llangan suffikslarga zi" va "A er" kabilarni kiritishimiz mumkin.
zi" suffiksining oldingi asl ma'nosi ^A you'er go'dak, ^A yTng'er chaqaloq bola kabi ma'nolarni anglatgan, shundan kelib chiqib kichkina degan ma'noni bildiradi. Keyinchalik uning ma'no ko'lami kengayib ^^ zinti, A"? erzi va ^^ nanzi kabi so'zlarda o'zining haqiqiy ma'nosida qo'llanila boshlangan. Ot affiksi. ^ zi paydo bo'lgan davri biroz oldinroqga borib taqaladi, Qin davri7da allaqochon ishlatilishi boshlangan edi. O'rta asrlarda ^ zi affiksi asta-sekin keng qo'llanila boshlandi. ^ zi affiksi qarindoshlik atamalarining lahjalardagi ko'rinishida ko'proq uchraydi.
So'z oxiridagi A er ning kelib chiqishi ^ zi ga nisbatan kechroq uchraydi, uning asl ma'nosi yosh boladir, keyinchalik esa postfiks sifatida qo'llanilgan. Dialektalardagi "er" affiksi ko'proq keng tarqalgan, ayniqsa Xarbin, Jinan va shu kabi boshqa shimoliy dialektlarda nisbatan ko'proq, janubiy lahjalarda esa odatda "er" affikslaridan foydalanilmaydi.
PP jT asosan Hunan provinsiyasida ya'ni ^^ loudi, ^^ xiang xiang kabi joylarda keng qo'llaniladigan affiksdir. PP jT suffiksi so'z yasovchi bo'lib keladi, chunki bu yerlarda shu, ^ shen, ^ tai kabi so'zlar yakka holda qo'llanilmaydi va albatta unga PP jT suffiksini qo'shish kerak. Qarindoshlik atamalarining oxirida PP jT ning kelishi ular orasidagi munosabatning yaqinligini anglatadi. Faqatgina o'ziga
7 Qin davri milloddan avvalgi 221-yillar.
yaqin bo'lgan qarindoshlarga nisbatan Щ jl ni qo'llash mumkin. Masalan otasining ukasini ^PBP shü jT deb atashimiz mumkin, lekin otaning amakisini esa oddiygina qilib ^^ shüshü ya'ni amaki deb aytishimiz mumkin.
Xulosa qilib shuni etish mumkinki, xitoy tilida affiksatsiya usuli so'z qo'shish usulidan so'ng ikkinchi o'rinda turadi. Lekin terminlarning yasalishidagi samarador-ligiga ko'ra so'z qo'shish va o'zlashtirish usullaridan keyingi o'rinni egallaydi. Affikslar grammatik ma'noga ega bo'lgan morfemalardir. Affikslar o'z ichiga prefikslar, suffikslar va yarimsuffikslarni oladi
Umumiy so'zlar uchun juda ko'p turdagi prefikslar mavjud, masalan: IM(A), ^ (lao), Ш (di), ^Л (chu) va boshqalar, ammo qarindoshlik atamalari dialekt variantlarining yasalishida, faqat ikki xil prefiks qo'llaniladi. IM (a) va ^ (lao), masalan:
buvi/buvaning onasi), ^^(er).
Dialektlarda (Lao) prefiksi qarindoshlik atamalaridan oldin ishlatiladi, bu qarindoshlik atamalarini ikki semantikasini ko'rsatib beradi: biri yaqin va chuqur munosabatlar his-tuyg'ularni anglatadi, masalan: ^^ (laogong), ^^(laopo) ya'ni er va xotin kabi. Yana biri esa Laozhangren) va ^^^(Laozhangmu) ya'ni
qaynona va qaynota(xotin tomondan) kabi hurmat va yaqinlikni ko'rsatishdir.
Infikslarga: ^ (lao), IM (a), JL (er) kiradi. Misol uchun: aka-uka va
opa-singil; amakivachcha(katta opa); bollarning otasi.
Xitoy tilida kompozitsiyaning atributiv modeli ko'p qo'llaniladigan modellardan hisoblanadi. Aytib o'tish joizki, bu model bo'yicha turli gap bo'laklariga aloqador so'zlar ham hosil bo'lishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. CeMeHac А.Л. Лeксикa китайс^го языта. - М.: Мурaвeй, 2000. - C. 89.
2. Цыкин В.А. Пoлуaффиксaция в ^creMe китaйскoгo слoвooбрaзoвaния // Bonpocbi языкoзнaния, № 5, 1979. - C.45; Ждaнкин И.В. Слoвa eдиницы рeчи в китaйcкoм языкe. - М., 1986. - C.78; Фрoлoвa О.П. Слoвooбрaзoвaниe в тeрминoлoгичecкoй лeкcикe coврeмeннoгo китaйcкoгo языкa.- Нoвocибирcк, 1981. - C.56.
3.Лу Чживeй. Слoвooбрaзoвaниe китaйcкoгo языкa. - Пeкин, 1964. - С.164.
4. Дин Шеншу и др. Лекции по грамматике современного китайского языка. - Пекин, 1979. - C.37.
5.С.А.Носирова. Хитой тилининг ижтимоий-сиёсий ва дипломатик терминологияси.-Тошкент, 2011. - С.148 .
6. ж. шш"^-шш^ймм[J],
2000. 3. 66—67.
7. L Sultanova PROBLEMS OF STUDYING MODERN CHINESE TERMINOLOGY- Конференции, 2021
