HIND TILSHUNOS OLIMLARINING AFFIKSAL USULDA SO’Z YASALISHIGA DOIR QARASHLARI TAHLILI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Scientific Journal Impact Factor

HIND TILSHUNOS OLIMLARINING AFFIKSAL USULDA SO'Z YASALISHIGA DOIR QARASHLARI TAHLILI

Ismatullayeva Mo'tabar Xushvaqt qizi Toshkent davlat sharqshunoslik universitetiti "Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo tillari" kafedrasi magistranti Ilmiy rahbar: f.f.n. Nurmatov S.S.(PhD)

Annotatsiya: Ushbu maqolada hind tilshunos olimlarining affiksal usulda so 'z yasalishiga doir qarashlar tahlil qilindi. Maqolada affiksal so 'z yasalishi haqida o'zbek tilshunoslari va hind olimlarining fikrlari va ilmiy asarlari atroflicha o 'rganildi. Hindiy tilida affiksal so 'z yasalishining barcha turlariga izoh berildi va to'plangan misollar struktur jihatdan tahlil qilinganida, ularningyasalish usullariga alohida e'tibor qaratildi. Shuningdek, misollar qaysi so'z turkumiga oid ekanligi tahlil natijalariga ko 'ra modellashtirildi.

Tayanch so'z va iboralar: morfologikso 'zyasalishi, affiksal so 'zyasaslishi, prefiks, suffiks, asos, bo 'g 'in, sanskritchaprefikslar, hindiychaprefikslar, urdu va forscha prefikslar, inglizcha prefikslar.

АНАЛИЗ МНЕНИЙ УЧЕНЫХ ИНДИЙСКОГО ЯЗЫКА НА ФОРМИРОВАНИЕ АФФИЦИАЛЬНОГО СЛОВА

Исматуллаева Мутабар Хушвакщ .кцзи Ташкентский Государственный Университет Востоковедения

Магистрант кафедры «Языков Южной и Юго-Восточной Азии».

Научный руководитель кандидат фил. Наук Нурматов C.C.(PhD)

Аннотация: В статье анализируются взгляды индийских лингвистов на аффиксальное словообразование. В статье исследуются взгляды и научные работы узбекских лингвистов и индийских ученых на образование аффиксных слов. Были объяснены все типы аффиксального словообразования на хинди, а при структурном анализе собранных примеров особое внимание было уделено методам их построения. Примеры также были смоделированы на основе результатов анализа, к какой группе слов они принадлежали.

Ключевые слова и фразы: морфологическое словообразование, аффиксальное словообразование, префикс, суффикс, основа, слог, префиксы санскрита, префиксы хинди, префиксы урду и персидский, префиксы английского языка.

ANALYSIS OF THE OPINIONS OF SCIENTISTS OF THE INDIAN

LANGUAGE ON THE FORMATION OF THE AFFICIAL WORD

Ismatullayeva Mo'tabar Xushvaqt qizi Master of the department ""Languages of South and Southeast Asia" At Tashkent state University of Oriental studies Research advisor candidate of phil. sciences Nurmatov S.S. (PhD)

Abstract: This article analyzes the views of Indian linguists on affixal word formation. The article examines the views and scientific works of Uzbek linguists and Indian scholars on the formation of affix words. All types of affixal word formation in Hindi were explained, and when the collected examples were analyzed structurally, special attention was paid to their construction methods. The examples were also modeled based on the results of the analysis to which word group they belonged.

Key words and expressions: morphological word formation, affixal word formation, prefix, suffix, base, syllable, Sanskrit prefixes, Hindi prefixes, Urdu and Persian prefixes, English prefixes

KIRISH

So'z yasalishi lug'aviy ma'noning o'zgarishi asosida vujudga kelib, yasama so'z ko'pincha bir turkumdan boshqa turkumga ko'chadi.

O'zak va negizga so'z yasovchi qo'shimchalar qo'shish bilan yangi so'z yasash morfologik usul bilan so'z yasash deyiladi. So'z yasalishida qo'shimchalar ishtirok etganligi uchun bu usul affiksatsiya usuli hisoblanadi. Masalan, paxtakor so'zida o'zak+qo'shimcha, serdaromad so'zida qo'shimcha+o'zak, bilimli so'zida o'zak+negiz+qo'shimcha, nohaqlik so'zida

qo'shimcha+o'zak+qo'shimcha shakllari mavjud1.

So'zining ta'rifi "mustaqil" degan ma'noni anglatadi. Unga ba'zida tilda mustaqil ma'noga ega bo'lmagan, lekin so'zlarga qo'shilgandan so'ng ma'no kasb

vy

etadigan tovushlar qo'shiladi. Bunday tobe tovushlar affikslar (?Tc^T?r) deyiladi. Masalan, HT,^", ^MT, ^, ^t va boshqalar. So'zning boshida qo'shiluvchi affikslar prefikslar (¿hWi) deyiladi. f^c^) suffikslar, so'z oxirida qo'shiluvchi so'zlardir.

1 Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili. - T., 1992. -B.198

321

Masalan, tt^T^HT „noto'g'rilik" so'zida H- prefiks, -HT suffiks. So'zning asosi —

O

9T3T „to'g'ri2".

O

Urdu tiliga ingliz tilidan kiritilgan qo'shimchalar:

Urdu tiliga o'xshagan morfologik jihatdan boy tillarda ko'pgina grammatik ma'lumotlar affikslar yordamida ifodalangan.

Affiksatsiya jarayonida uning boy xilma-xil turlari mavjuda bu esa ko'p sonli chet tili so'zlari va ularning qo'shimchalarini singdirish xususiyati bilan bog'liq. Shu sababli urdu morfologiyasida ham ingliz affikslari joy olishi mumkin. Ammo, aksincha, ingliz tilidagi affikslar hali uning morfologik tuzilmalaridan joy ololmagan. Ular ma'lum lavozimlarda, lekin asosan norasmiy tilda yoki yuqori tabaqa tomonidan ommaviy axborot vositalarida qo'llaniladi. Rubbaning fikricha, ingliz tilida 3ta fleksion kategoriyalar mavjud. Ular son jihatdan otlar, zamon / aspektdagi fe'llar, sifatlar (va ravishlar) bilan qiyoslaganda o'zaro bog'liqdir. Ingliz tilidan o'zlashgan so'zlardan doimiy foydalanish va kodni almashtirish ushbu uch turdagi o'zlashma so'zlarni urdu tiliga kirib kelishiga sabab bo'ldi. Ko'plik belgilari, sifatlovchi va progressiv belgilar bo'lishi mumkin3.

So'z yasalishida qo'shimchalar juda muhim rol o'ynaydi. Ildiz bilan bog'liq boshqa so'zlar qo'shimchalar yoki prefikslar yordamida hosil bo'ladi, shu tufayli yangi so'z shakllanishi osonlashadi4.

MUHOKAMA VA NATIJALAR

Prefiks

Prefiks =yuqoriga (yaqin)+ kanto(yaratish) so'zga yaqinlashish va yangi so'z yasashni anglatadi. So'zlarga va hokazolarni qo'shib, ularning ma'nosiga ba'zi

xususiyatalarni qo'shadigan bo'g'inlar prefiks seb nomlanadi.' ^TT'so'zi mag'lubiyat degan ma'noni anglatadi. Lekin bu so'zdan oldin bo'g'inning qo'shilishidan yangi so'z hosil bo'ladi. ' ÏÏ^TT' Bu 'shikast yetkazish' degan ma'noni

anglatadi. Shunday qilib, tt ning qo'shilishidan 'tt^TC'(ovqat), ning

qo'shilishidan (yo'q qilish) hamda 'ft' ning qo'shilishidan 'ft$K' (sayr

2 КАМТАПРАСАД ГУРУ ГРАММАТИКА ХИНДИ ЧАСТЬ I Перевод с хинди П. А. и Р. И. БАРАННИКОВЫХ Под редакцией и с предисловием проф. Б. А. ЛАРИНА ИЗДАТЕЛЬСТВО ИНОСТРАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Москва, 1957. Огр. 79.

3 Riaz Ahmed Islam The Morphology of Loanwords in Urdu: the Persian, Arabic and English Strands School of English Literature, Language & Linguistics Newcastle University October, 2011 © 2011 Riaz Ahmed Islam. P.

4 www.brainly.in.question.

Scientific Journal Impact Factor

qilmoq) kabi so'zlar hosil bo'ladi. Yuqoridagi misolda 'T, 'K^' va 'ft'

alohida ma'noga ega emas, '^TT' so'ziga qo'shilish orqali o'z ma'nolarini o'zgartiradilar.

Demak, bularning barchasi bo'g'inlar va bunday bo'g'inlar prefiks deb nomlanadi. Hindiy tilida tarqalgan prefikslarni quyidagi qismlarga bo'lish mumkin:sanskritcha prefikslar, hindiycha prefikslar, urdu va forscha prefikslar, inglizcha prefikslar.

Prefiksga teng bo'luvchi sanskritcha o'zgarmas so'zlar. Sanskritda 34ta prefikslar mavjud. 3", W, OT, H^, Ht, frfl", frr, 5T, 5K ft, fr",

Hfä", Hfa, Hfr,K", 3^,3^, qlT hamda 3^". Ularning ma'nosi quyidagicha:

Hfr -haddan tashqari, oshib ketgan, tashqarida

Hfö -yuqorida, qo'shimcha, ustiga

H^ -keyin, orqada, birga, yaqin, bilan, tartibli

H^ -uzoqda, yopiq, orqaga, pastga, inkor, yomon, noto'g'ri

Hfö - ustiga qo'yish, birlashtirish, yaqinlik, qo'shimcha ravishda

Hf^ - intensiv, ustidan, tomonga, ustida, ustiga

Ht -pastga, yopiq, uzoqda

^ - tomon, yaqin, qarama-qarshi, chegara, kichraytiruvchi 3^ , 3^ - yuqoriga, yopiq, uzoqqa, tashqariga, 3^ -yaqin, past, tobe, tomonga, ostiga, ustiga 5K , 5T , 5: - yomon, qattiq, qiyin, pastroq fr

- inkor, ichida, ichiga, pastga, orqaga frF , frr , - salbiy, tashqariga, uzoqaa, oldinga, intensiv, W - uzoqroq, yopiq, chetga tfT -dumaloq, taxminan, to'liq

y - oldinga, ustiga,uzoqqa, juda, haddan tashqari, ajoyib yfr -qarshi, ustiga, evaziga, orqaga, o'xshashlik, har biriga

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

ft -holda, alohida, uzoq, qarama-qarshi, intensive, har xil ïï^ -bilan, birgalikda, to'liq ïï -yaxshi, oson

■ HH-(ttfà^) haddan tashqari, ortiqcha

■ Hfà-(ws^) hukmdor, rais

■ Hfà"-(tT) o'qish, o'qitish

■ HT-(ŒTdT M) rad etish

■ HT-(ft^^W) zarar

■ HfT-(tttTW) tushunish=yaxshilik

■ Ht-(^idl) aholini ro'yxatga olish

■ 3H- (tT) gullash o'tdi, paydo bo'ldi

■ vitse-prezident, bo'linma

■ suvga cho'mgan, insho

■ ÏÏTT-(3d:) mag'lubiyat

■ TT-(tW) barkamol, mukammal(kengaytirilgan), cheklangan, mehnatsevar, oila

e'tibor bergan, qarama-qarshilik

■ ïï^j-(^Mid) Sanskrit, marosimlar, musiqa

■ Ba'zi so'zlar bir nechta prefiksga ega bo'lishi mumkin.

■ Masalan:

■ ïïlH+HT+tT^ = ÏÏT^TtT^- qarama-qarshilik

■ ïï^+tt+dHd = ïï^ldMd- tanqid

■ ft+tt+^TW = c^T^TW- grammatika

Hindiycha prefikslarning xususiyatlari yuqori darajali, shaklsiz, moslashuvchanligidir. Hindiycha prefikslar odatda bu faqat sanskritcha prefikslarning abrreviatsiyasidir. Prefiks sifatida ishlatiladigan sanskritcha o'zgarmas so'zlar5.

5 Дымщиц З.М. Грамматика языка хинди. Т II. -Наука, 1986.

324

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

Pr efiks Ma'nosid a So'z shakli

H Kamlik H^d, H^ld(Ajar, daxlsiz, ocharchilik)

H H Mahrum, -siz H«H4d>, HHsIH, HHdlH(Savodsiz)

H U Yarim HUü, HUÎEdl, HU^ïïT (Yarim pishirilgan)

tf Mahrum, -siz tf ^ih, tfdK(formulasiz, yulduzsiz) O

o Yomonlik ^^¡¡(yomon jamoa, yomon ish) O O

1H Kamlik ÎHs<, iH^r^l, ÎH^^l(Qo'rqmas, himoyasiz, qadrsiz)

Prefiks Ma'nosid a So'z shakli

H (c4d«HÎ ^ ) ÎH^U(Ta qiq) HdlH, HWd, H^d (Jaholat, yetishmaslik, behushlik)

H H ^ ) ÎH^U(Ta qiq) HHMid, hh^, HHli^(Mavjud bo'lmagan, ma'nosiz, abadiy)

u jumladan) ^^d, Wd, ^^^(Nozik, yalpi, xursand)

H U: Hï^(quyi da) HU:4dH, HUfald", HUt^ET(Degeneratsiya) O

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

ftr T o ^T(juda kech) RK*M(abadiy)

H" dT • • c «-N ■ C fs

^ldT(ich karida) HdTIoHI, HddIdW(Vijdon, xalqaro, millatlararo)

HT o d": fàT(so'ng ) HdJ|<Hd, Hd^o-^, Hdfàdd(Qayta tashkil etish, O O O qayta tug'ilish, birlashish)

H o TT imgi) HTIdr^, HTIdd(Arxeologiya, qadimiylik) O O

H o TF ^^"(keyi ngi) htf^k, HT*^>d(Arxeologiya, qadimiylik) o o c*

id TF ®KI, o ' ^fd(yomon) ickF^K, idTl^I^tashqarida joylashtirish, yo'qolish)

f d •^5(eng yaxshi) Fr^IT, Fo-^d, Fr^I^(Mehmondo'stlik, janoblar, mehmondo'stlik)

Suffiks = per (keyinchalik bilan birga) + ay (yurish) orqaga qarab yurishni anglatadi. So'zlar oxirida qo'shiladigan yoki o'zgaradigan bo'g'inlar qo'shimchalar

deyiladi. Masalan - ^^T so'zining oxiriga ^OTd" ning qo'shilishidan hosil

O O

bo'ldi. Shuning uchun bu yerda 'bo'g'ini suffiks hisoblanadi. Suffikslar o'z

mustaqil ma'nosiga ega bo'lmaydi va suffikslar o'zlari hech qanday ma'noga ega emas va mustaqil ravishda ishlatilmaydi. Qo'shimchada ikki turga bo'linadi:

Maxsus suffikslar - Asosga qo'shiladigan suffikslar maxsus suffikslar

deyiladi. Suffiksdan yasalgan so'z ^»^d (^»d+Hd' maxsus kesim( deyiladi. Masalan,

+ H^ = Bu yerda H^ maxsus suffiksdir, hamda maxsus otdir. Bir qancha misollar keltirilgan:

Raqam suffiks asos misol

1 ^ä MM, ä, MT^ä,

(Kuzat, hovli,qadam

2 ^äf^ Wä, TH, TIL TO, «HMäK THujk, Slläw,

Holäl^, ^^fT^" (Hurmatli, yoqimli, manzarali, hurmatli, eshitiladigan)

3 OT TO, We, ^T^", TO, fW^ TOT, TOT, ^MT, TOT, ^^^I, fW^T(Quruq, unutilgan, bedor, ibodat qilish, istak, tilanchilik)

4 MS, c^T, w, M^M MSd, c^föd, ^fäd,

Hi^Md(O'qing, g'amgin bo'ling, natijada gul oching)

Tegishli qo'shimchalar. Bu so'zlar asosdan ajralib, boshqa so'zlarga- ot, olmosh va sifatga qo'shiladi va tegishli suffikslar deyiladi. Tegishli suffiksdan

yasalgan so'z di^did (tasdiq so'zlar) deyiladi. Masalan - + ^äT = ^öiäl I Bu

yerda ^äT tegishli qo'shimchadir. Va ^öiäl(sethning xotini). Yana bir qancha

misollarni ko'rib chiqamiz:

Raqam suffiks asos misol

1 ^f M^dläl, ^äT Mdd^, ^^T^(tavba qilmoq, uyg'onmoq)

2 ^fä M^äd, M^ädT^ä, 5^iTi^ä(panditning ayoli, thakurning ayoli)

O

3 ^f M^äd, ST^T, e^, ^dT, ^T , , e^Tt, ^

o o o

dTf, ^t5lt(panditlik, Thakurlik, jangovarlik, zukkolik, kenglik)

O

4 ^äT to, äfer, ^ toTäT, äferäT, ^äT

(Sethning xotini, xizmatkor ayol, chalg'ituvchi)

5 f ^B^T, W, ^d, S^^, de, ^Td ^t, M^t

o o

, ^dT, äle£i, der, (go'zallik, sheva, qush, dehqonchilik,do'mbira

chalmoq,yaylov)6 XULOSA

6 www .teachersadda. com Jyotika Arora □ □□□□□327

□□□□□□□

Scientific Journal Impact Factor

1. Ushbu maqolada o'zbek va hind tilshunos olimlarining so'z yasalishi haqidagi qarashlari va ilmiy fikrlari o'zaro solishtirildi va o'rganildi.

2. Hindiy va o'zbek tilidagi affiksatsiya so'z yasalish usuli anqilandi, ularga ta'rif va bir nechta misollar keltirib o'tildi.

3. Hindiy tilida affiksal so'z yasalishi usuli bo'yicha Kamtaprasad Guruning "ГРАММАТИКА ХИНДИ" kitobidan foydalanildi va shu qoidalar asosida misollar struktur tahlil qilindi.

2. To'plangan misollar struktur jihatdan tahlil qilinganida, ularning yasalish usullariga alohida e'tibor qaratildi. Shuningdek, misollar qaysi so'z turkumiga oid ekanligi tahlil natijalariga ko'ra modellashtirildi.

3. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, 30dan ortiq sanskritcha prefikslar aniqlandi va bu sanskritcha prefikslarning yuqori darajali, shaklsiz, moslik xususiyatlari aniqlandi. Tadqiqot davomida ba'zi so'zlar bir nechta prefiksga ega

bo'lishi mumkinligiga guvoh bo'ldik. Masalan, (Я^+ЭТЧ+Ш^ = qarama-

qarshilik, OT+OT+dHd = F^ldHd- tanqid, ft+^+^TW = с^|Ф<и|- grammatika)

4. Olib borilgan tadqiqot ishi natijasida hindiy tili so'z yasalishida affiksatsiya usuli eng samarador deb topildi. Hindiycha prefikslar odatda bu faqat sanskritcha prefikslarning abbreviatsiyasi ekanligi aniqlandi.

5. Maqolada suffikslar ham atroflicha o'rganildi va hindiy tilida ularning maxsus suffikslar va tegishli qo'shimchalar kabi turlarga bo'linishi aniqlandi va ularga bir nechta misollar keltirib o'tildi.

1. Tursunov U., Muxtorov A., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili. - T., 1992. -B.198

2. КАМТАПРАСАД ГУРУ ГРАММАТИКА ХИНДИ ЧАСТЬ I Перевод с хинди П. А. и Р. И. БАРАННИКОВЫХ Под редакцией и с предисловием проф. Б. А. ЛАРИНА ИЗДАТЕЛЬСТВО ИНОСТРАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Москва, 1957. Стр. 79.

3.Riaz Ahmed Islam The Morphology of Loanwords in Urdu: the Persian, Arabic and English Strands School of English Literature, Language & Linguistics Newcastle University October, 2011 © 2011 Riaz Ahmed Islam. P.

4.Дымщиц З.М. Грамматика языка хинди. Т II. -Наука, 1986. - С.84-85 Internet saytlari

1. www.brainly.in.question.

2. www.teachersadda.com "Upsarg-pratyay"

REFERENCES