CC BY
0XITOY TILIDA SO'Z YASOVCHI QO'SHIMCHALAR VA ULARNING
QO'LLANILISHI Nabiyev Obidjon Abdullo o'g'li
"Ipak yo'li" turizm va madaniy meros xalqaro universiteti https://doi.org/10.5281/zenodo.11085867
Annotatsiya. Ushbu ilmiy maqolada biz xitoy tilida kundalik hayotda keng qo'llaniladigan so'zlarning o'ziga xos yasalishi va ma'nolarini yoritdik. Xitoy tilida so'z yasovchi qo'shimchalar vazifasini bir bo'g'inli mustaqil so'zlar bajaradi. Shuni aytib o'tish kerakki, xitoy tilidan farqli o 'laroq o'zbek tilida qo'shimchalar mustaqil so'z vazifasida kelmaydi ya'ni ma'no ifodalamaydi.
Kalitso'zlar: qo'shimcha, М-tou, JL-er, ^-jia,£-sheng.
Аннотация. В этой научной статье мы рассмотрели особенности образования и значения слов в китайском языке, которые широко используются в повседневной жизни. В китайском языке функцию словообразовательных суффиксов выполняют односложные самостоятельные слова. Следует отметить, что в узбекском языке, в отличие от китайского, суффиксы не выступают в роли самостоятельных слов, т. е. не выражают значения.
Ключевые слова: суффикс, М, JL, Ш, it.
Abstract. This article is dedicated to the specific constructions and meanings of words which are widely used in daily life in the Chinese Language. In Chinese, mono-syllable independent words act as word-forming affix. It should be mentioned that, unlike the Chinese language, affixes in the Uzbek language do not act as independent words, in other words, they do not express meaning.
Keywords: suffix, М-tou, JL-er, Ш-jia,£-sheng.
Xitoy tili morfologik jihatdan amorf tillar guruhiga mansub. Shunga ko'ra, xitoy tilida so'zlar bitishuv yo'li bilan o'zaro aloqaga kirishadi.Ya'ni xitoy tili morfemikasiga nazar tashlaydigan bo'lsak, unda o'zbek tilidagidek egalik, kelishik va shaxs-son qo'shimchalari kabi lug'aviy va sintaktik shakl yasovchi qo'shimchalarni uchratmaymiz. Lekin xitoy tilida ba'zi yasama otlar o'zining morfologik belgilariga, ya'ni yasovchilariga ega. Xitoy tilida so'z yasovchi qo'shimchalar vazifasini bir bo'g'inli mustaqil so'zlar bajaradi. Shuni aytib o'tish kerakki, o'zbek tilida qo'shimchalarning mustaqil so'z vazifasida kelish hodisaga duch kelmaymiz. Bunday so'zlar o'zining boshlang'ich ma'nosidan tashqari, boshqa turkumdagi so'zlarni yasashga xizmat qiladi. Bunday so'z yasovchilar qanday so'zlarni yasayotganligiga qarab, kasb va mutaxassislik nomlarini, narsa-buyum va apparat nomlarini, joy va maydon nomlarini, mavhum otlar yasovchi qo'shimchalarga bo'linadi.
Avvalo, xitoy tilidagi keng qo'llaniladigan yasama otlar tarkibida keng ishlatiluvchi qo'shimchalarga to'xtalib o'tsak.
М-tou, boshlang'ich ma'nosi bosh. Xitoy tilidagi eng unumdor so'z yasovchi
qo'shimchalardan biri bo'lib, ko'pincha sifat so'z turkumidan ot yasashga xizmat qiladi. Masalan,
S-ku (achchiq) so'ziga Mtou(bosh) qo'shimchasining qo'shilishi natijasidaSMkutou-azob so'zi
hosil bo'ladi. Yoki Ш-tian (shirin) so'ziga tou yasovchi qo'shimchasi qo'shilsa, quvonch, Ш-kan(ko'rmoq,tomosha qilmoq) so'zidan kantou(qiziqish). Bu usul bilan yasalgan so'zlarga quyidagilarni misol tariqasida keltiramiz:5shitou-tosh, ^futou-bolta, #gutou-suyak.
JL-er, fe'l va sifatdan ot yasaydi. Mgai-yopmoq, MJLgair-qopqoq, ®hua-rasm chizmoq, ®JLhuar-rasm, Kliang-yorug', KJLlianger-yorug'lik, ^kong-bo'sh, ^JLkonger-bo'shliq, ^
tou-bosh, Ltour-boshliq, iMxin-xat, iMJLxinr-xabar.
Xitoy tilida kasb va mutaxassislik nomlarini yasovchi qo'shimchalar mavjud bo'lib, ularga quyidagilarni misol qilishimiz mumkin:
X -gong. Bu so'zning boshlang'ich ma'nosi ish bo'lib, qo'shimcha sifatida qo'l mehnati asosida faoliyat olib boradigan kasb mutaxassislari nomini yasaydi. Masalan, ^ mu-daraxt, ^X mugong- duradgor, Swa-g'isht, SXwagong-g'isht quyuvchi, %dian-elektr, %Idiangong-elektrik.
s^-jia. Bu so'zning boshlang'ich ma'nosi uy. Asosan, ilmiy, madaniy, san'at va sport yo'nalishlarida faoliyat yurutuvchi kasb egalarini yasaydi. Narsa otlariga qo'shilib, shaxs otlarini yasashga xizmat qiladi. Masalan, ^nchuan-qayiq, ^n^chuanjia-qayiqchi, ^zuo-
qilmoq,bajarmoq, ^^zuojia-yozuvchi, ^hua-rasm chizmoq, fö^huajia-rassom, ffi^yundong-
sport, ffi^^yundongjia-sportchi,^^wenxue-adabiyot, X^^wenxuejia-adabiyotshunos, S
^yishu-san'at, S^^yishujia-san'atkor, ^^shuxue-matematika, ^^^shuxuejia-matematik.
E-Jiang. Boshlang'ich ma'nosi kosib-hunarmand. Narsa-buyum otlariga qo'shilib, kasb-hunarni ifodalovchi otlarni yasaydi. ^Pi-teri, E pijiang-etikdo'z, ^tie-temir, ^Etiejiang-temirchi, Swa-g'isht, SEwajiang-g'isht quyuvchi,
£-sheng, asosiy ma'nosi tug'ilmoq. Mavhum otlar va fe'llarga qo'shilib, shaxs otini
yasaydi. ^Xue-o'qimoq, ^£xuesheng-talaba, ^^shixi-amaliyot, ^^^shixisheng-amaliyotchi, fi^^yanjiu-tadqiq qilmoq, fi^^£yanjiusheng-tadqiqodchi, aspirant.
^-shi. Boshlang'ich ma'nosi ustoz-o'rindosh. Narsa va joy otlariga qo'shilib, kasb hunar mutaxassislarining nomini yasaydi. ffiChu-oshxona, ffi^chushi-oshpaz, ^dao-boshqarmoq, ^ ^daoshi-boshqaruvchi, i#jiang-ma'ruza qilmoq, ^^jiangshi-notiq.
ro-yuan. Bosh ma'nosi xizmat ko'rsatuvchi. Asosan, xizmat ko'rsatish sohasidagi shaxs otlarini yasaydi. flß^Fuwu-xizmat ko'rsatmoq, flß^rofuwuyuan-xizmatchi, IM^lifa-soch turmaklamoq, IM^rolifayuan-sartarosh, W^shouhuo-sotmoq, W^roshouhuoyuan-sotuvchi, ^Sguangbo-radio, ^Mroguangboyuan-suxandon, ^yan-sahna, j^royanyuan-artist.
"fezhang. Asosiy ma'nosi bo'sh, katta. O'rin otlari va fe'llarga qo'shilib, shaxs oti yasaydi. ^Shi-shahar, ^ fehizhang-hokim, 0iban-guruh, i^i^banzhang-sardor, AAdui-jamoa, AA^ duizhang-komandir, fexiao-maktab, fefexiaozhang-direktor.
ii-chang. Boshlang'ich ma'nosi maydon. Turdosh otlardan ot yasaydi. ^ Shi-shahar^ii shichang-bozor,föWtiyu-sport, föWitiyuchang-stadion, i^cao-shug'ullanmoq, i^iicaochang-
stadion, Aji-apparat, A^ljichang-aeroport, .¡£^zuqiu-futbol,S^i^i zuqiuchang-futbol maydoni.
P-chang. Boshlang'ich ma'nosi zavod, fabrika. Turdosh otlarga qo'shilib, shu otga aloqador otlarni yasaydi. Masalan, ïîxie-poyabzal, ï±Pxiechang-oyoq kiyim zavodi, zhitang-shakar, $IJfâPzhitangchang-shakar zavodi.
Й-zhan. Boshlang'ich ma'nosi stansiya. Asosan, ot va fe'llarga qo'shilib, ommaviy maydonlarni yasashga xizmat qiladi. Masalan, ^che-mashina, ^ÈÉchezhan-bekat, i^^huoche-poyezd, ¿k^ÎÉhuochezhan-vokzal, %dian-elektr, %ÈÉdianzhang- elektrstansiya, ff ^xiuche-
ta'mirlamoq, fxiuchezhan-mashina ta'mirlash ustaxonasi.
Xitoy tilidagi ba'zi qo'shimchalar narsa-buyum va apparat nomlarini yasashga xizmat qiladi. Ularga quyidagilar kiradi.
A-ji. Boshlang'ich ma'nosi apparat. Texnik va mexanik buyumlarni yasaydi. Masalan,
Äjisuan- hisoblamoq, i+Ä^Ajisuanji- kalkulyator, MEHfuyin- takrorlamoq, MEnAfuyinji-kserokopiya, ,^^@zhaoxiang- suratga tushirmoq, ,^Î@Azhaoxiangji-fotoapparat,ÎTEndayin-chop qilmoq, ÎTEHAdayinji- printer, 5er- quloq,5A erji- naushnik.
^-qi. Asosiy ma'nosi jihoz. Narsa-buyum nomlarini yasashdan tashqari, yana musiqa
asboblarini yasashga xizmat qiladi. 4S±Xichen-... xichenqi- changyutgich, Sï± taoxie-
taoxieqi- tuner, ^ISshipei-^IS^ shipeiqi- adapter. Xitoy tilida aniq otlarni yasashdan tashqari mavhum otlarni yasovchi qo'shimchalar ham
keng qo'llaniladi. Ш Fa, 'hxin, ïXzhuyi qo'shimchalari o'zbek tilidagi -ash, -lik, -chilik, izm kabi qo'shimchaarga to'g'ri keladi.
z£-fa. O'zbek tiliga uslub, metod deb tarjima qilinadi. Otdan ot yasaydi. /£Kan-ko'rmoq, qaramoq, Ç/£kanfa- qarash, nazariya, ^xiang-o'ylamoq, orzu qilmoq, Ш/ixiangfa- o'y, fikr,
tasavvur,^ xie-yozmoq, ^/ixiefa- yozuv, inyu-til, in/iyufa- grammatika.
'k-xin. Boshlang'ich ma'nosi yurak. Qo'shimcha sifatida sifat va fe'llarga qo'shilib, mavhum otlarni yasaydi. Masalan, Bnai-B'L\ naixin- sabr-qanoat, Mcheng-Ш^, chengxin-samimiyat.
ïX-zhuyi. O'zbek tilidagi g'oya, ta'limot, nazariya kabi so'zlarga to'g'ri keladi. Jamiyatning turli soha va bosqichlarini bildiruvchi so'zlarni yasaydi. Masalan, ^ffikongbu-terror,
X kongbuzhuyi -terrorizm, ±íШfengjian- feodal, Xfengjianzhuyi-feodalizm,
shihui-jamiyat, ^S^Xshihuizhuyi- sotsializm,m^ ziben-m^^X, zibezhuyi- kapitalizm.
REFERENCES
1. О.Е Годлиб. "Практическая грамматика современного китайского языка". Москва, 2000г.
2. ШЯФШШ Ш&ШШ ,Жж, 2001^
3. " ibmiMA^aMi km, 2012^
4. "iMt^ililS". KM, 2003^
5. m. sw^affitt, KM, 2004^
6. 2009^
7. "Xitoy tili o'qitish kursi" 1-2 tomlari Samarqand 2014-yil
8. "^^ffl^^®^" m-,~ KM, 2007^
