XITOY TILIDA O`RIN HOLINI YASOVCHI PREDLOGLARNING SINTAKTIK XUSUSIYATLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

XITOY TILIDA O RIN HOLINI YASOVCHI PREDLOGLARNING SINTAKTIK

XUSUSIYATLARI

Tojiboyev Islom Odil o^g^li

SamDChTI

Annotatsia: ushbu maqolada Xitoy tilida predloglarning qo'llanilishi, gap strukturasidagi o rni, qay holatda qay tarzda qo llanilishi haqida ma 'lumotlar berildi. Kalit so'zlar: Predlog, lingvistik ma 'no, leksikograf, ikkinchi darajali sosz.

https://doi.org/10.5281/zenodo.7847813

Predlog xitoy tili doirasida juda muhim rol' o'ynaydi. Har bir o'quvchining diqqat-e'tiborini talab qiladi. Xitoy tilidagi predlog o'zicha gapning tarkibiy qismi bo'la olmaydi, albatta ob'yekt bilan birikib predlog ob'yektli so'z birikmasi hosil qilsagina hol, aniqlovchi va qo'shimcha fe'l bo'la oladi. Predlog funksional va ifoda etuvchi ma'nosi jihatidan har xil turlarga bo'linadi. Mazkur ishda faqat orinni ko'rsatuvchi predloglarni ko'rib chiqamiz. Bunday turdagi predloglar asosan ish-harakat qayerda sodir bo'lganligini, qayerdan boshlanganligini, ish-harakatning yo'nalishi yoki ish-harakat kesib o'tgan joyni ifodalaydi. Ayrim iboralar asosan og'zaki nutqda qo'llansa, ayrimlari yozma shaklda ko'p foydalaniladi.

1. ^ zai, ^ cong, § zi, S you, JJ da -danl Bu guruh predloglari ish-harakat sodir bo'lgan joy yoki boshlang'ich punktini ko'rsatadi. JJ da bir oz og'zakilashgan bo'lib, kuchliroq mahalliy koloritga ega. ^^S^ffi^^^^^Dtto Dajia meitian dou zai xuesheng shitang chi fan. Barcha har kuni talabalar oshxonasida ovqatlanadilar.

^í^^o Mingtian women cong Beijing zhan chufa qu Nanjing. - Ertaga biz Pekin stansiyasidan Nanjingga yol olamiz. Ben ci lieche zi Beijing

kaiwang Xi'an. - Bu poyezd Pekindan Sianga boradi. ÍMl^i^H, ^^^fi^Hft^ Tamen xian dao Guangjou, ranhou zai you Guangjou chufa qu Hainan. - Ular avval

Guangjouga boradilar, so'ng qayta Guangjoudan Xaynanga otlanadilar. {ftiil^iTlPJ L^l?

Nimen shi da naer laide? - Siz qayerdan keldinggiz? Mazkur guruh predloglaridan eng ko'p qo'llaniladiganlari, hususan ko'pgina konstruksiya sifatida namoyon bo'ladigan

predloglarning sintaktik xususiyatlarini ko'rib chiqsak. ^ zai predlogining sintaktik ahamiyati:

predmetga jarayonning amalga oshish joyi, payti, shartini ko'rsatadi. Bizning vaziyatda ^

predlogli konstruksiyalar jarayonning amalga oshish o'rnini ko'rsatishi singari sintaktik ma'nosini olamiz. Mazkur ma'no jarayonning qay bir ishtirokchisi (sub'yekt, ob'yekt yoki

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

qurol) jarayonning amalga oshishida joyda bo'lishiga qarab bir qator oziga xos ko'rinishlarga ega. Jarayonning amalga oshishi quyidagilarning joyda bo'lish bilan birga borish xolatlari

kuzatiladi: a) harakat sub'yekti (ishlab chiqaruvchisi): Yu zai shui zhong

youyong - Baliq suvda suzadi. Ta chang zai mei ren de difang liulei

- U kopincha hech kim yo'q joyda koz yosh tokardi. b) harakat ob'yekti: S^^fëÎ^iS M Zhe ge wo zai bao shang kanguo - Buni men gazetada oqiganman. ^fë^^MÎ^TPJS ^^ Wo zai zidian li zhaobudao zhe ge zi - Men lugatdan bu iyeroglifni topa olmayapman. c) harakat quroli: Ta ba shou zai wode jiantou yi pai - U qoli bilan

yelkamni qoqdi. ^{Î^M^fëSÀl^iÎÎT—To Gou shenchu qian zhao zai xueren de

shen shang zhua le yi xia - It old panjasini chiqarib qor odamni timdaladi. M. cong ishtirokidagi

konstruksiyalarning sintaktik mazmuni quyidagilardan iborat: Ish-harakat oz joyini o'zgartirish jarayonining boshlang'ich punkti, boshlang'ich nuqtasini ko'rsatadi. Bu holat

uchun fe'l strukturasida quyidigilarning mavjudliligi hosdir: a) tlj^ chulai (qu), ffi^

(i) jinlai (qu), T^ (i) xialai (qu), M ^ (i) guolai (qu) singari ish-harakatini

yo'naltiruvchi modifikatorlarning mavjudligi: {fë^f^^i^T^T Ta cong louti shang

paoxialai le - U zinadan yugurib tushib keldi. Taiyang cong

chuanghu waimian shejinlai - Quyosh nuri derazadan kirdi. M guo «-dan o'tmoq» modifikatori

qo llanilganida M. cong fe'l oldi predlogli kompleks ko chib o tishning oraliq nuqtasini

ko'rsatadi: ^—You yi liang qiche cong tade shenbian kaiguo qu le - Bir mashina uning yonginasidan otib ketdi. b) ish-harakat yo'nalishining so'nggi nuqtasini korsatuvchi PJ dao, fà xiang fel orti predloglarining mavjudligi: MMSff^M^

cong cheng li qiandao cheng wai - shahardan shahar tashqarisiga kochib otmoq ^ B^ ^ l

® ?L ^ # Bn S ^ fà # W ± Tongshi tade miankong cong Zhongzhao zhebian zhuanxiang Jin boshi - Bir vaqtning u yuzi bilan Jongjaodan professor Jin tomon ogirildi c) kochib o'tish predmetini anglatuvchi fe'l orti otining mavjudligi: —^^ cong

shujia shang qu yi ben shu - kitob jovonidan bitta kitob olmoq 2. ^ chao, fà xiang,fë wang,

// chong---gai Bu guruh predloglari ish-harakatning yo'nalishini olib chiqadi. Orqasidan

ko'pincha —i, T, M, Ê, M, S, ^bii singari so'zlar bilan

ishlatiladi. Ular orasida ^ chao va // chong nihoyatda og'zakilashgan. {ft'fD—WfflM^—^

JL^ibPJo Nimen yizhi chao qian zou yihuier jiu neng dao. - Siz to'g'ri oldinga yurib

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

boravering, yetasiz. PêiD^^fà^^ , /S^MTo Zanmen jixu xiang nan kai, mei duo yuan le. - Janub tomon yurishda davom etaylik, uzoq qolmadi. Dx^, {ftS'RÎï^Î^^! Aiya, ni gankuai wang you guai ya! - Ay, tezda o'ng tomonga buriling! Sftfé^Th/S^, {ft^lPJ L ? Zhe tang che wang Shanghai kai, ni qu naer? - Bu avtobus Shangxayga yuradi, siz qayerga borasiz? PêiD^^IS^^/Î^Œ^/Î^I? Zanmen jiaoshi de chuanghu shi chong dong haishi chong nan de? Auditoriyamizning derazasi sharqqa qaraganmi yoki janubgami? PJ dao,

fà xiang, fë wang predlogi ishtirokidagi prepozitiv konstruksiyalar sintaktik ma'nosining

umumiy xususiyati jarayon mo'ljalga olgan predmetni ko'rsatishdir. Ko'rsatilgan mazmunni amalga oshirishda, shuningdek qollash sohasida har bir muayyan predloglar bilan ma'lum bir xususiyatlar bilan bog'langan boladi. Ushbu predloglardan keng qollanuvda kop

uchratishimiz mumkin bo'lgan PJ dao predlogi predmetni quyidagicha ko'rsatadi: Sub'yekt

harakati yo'naltirilganligiga nisbatan oxirgi punkt. Mazkur ma'no imkon boricha konkret, mavhum qayta anglashlarga ega bolmagan va oz faoliyati bilan sintagmaning markaziy tarkibiy qismi sifatida namoyon bo'luvchi fe'llarning tor doirasini qamrab olgan holda amalga

oshiriladi. Bular asosan ^ lai —kelmoqll va ^ qu —ketmoq, bormoql singari harakat

fe'llaridir. Ushbu fe'llar: a) alohida, bolakcha qollaniladi: Wo dao zhe

li laiguo san hui le - Men bu yerga uch marotaba kelganman. b) maqsadga qaratilgan fe'l bilan birgalikda qollaniladi: ^S/^M^^PJ-SM^^è Wo zhe ci cong Taiyuan dao xian li lai

kaihui - Bu safar men Tayyuandan uyezdga yig ilishga keldim. ^ lai —kelmoqll qu

—ketmoq, bormoql fe'llari tushirib qoldiriladigan va maqsadga qaratilgan fe'l P dao

elementili otli kompleksga bevosita birlashtiriladigan vaziyatlar keng tarqalgan: ^b^S^^

, PJ1PM (i) Î^ËI^W Beijing zheme da, da nail (qu) zhao yiyuan a! - Pekin shunchalar

katta, kasalxonani qayerdan topamiz-a!

Xitoy tilida —qayerda?ll, —qayerga?ll savollarga javob beruvchi orin hollari ajratib

ko'rsatiladi. —Qayerda?ll savoliga javob beruvchi orin holini ff^^ii jingzhi zhuangyu -statik orin holi, —qayerga?l savol javob beruvchi orin holini esa ^ ^^ii dongle zhuangyu - dinamik orin holi deyiladi. ff^^ii jingzhi zhuangyu - Statik orin holi 8 1. Statik orin holini ifodalash usullari Orin-joy nomlari (ot bilan ifodalanishi) bilan Xianggang -Gonkong Shànghai - Shangxay O' rin ravishi bilan nàbian - u yer; L nàr - u yer; SPM nàli - u yerda; SM zhèlï - bu yer, bu yerda; S^ zhèbian - bu yer; SJ L zhèr - bu yer Orin ravishi va olmosh bilan ffë^PJ L ta nàr - unikida (u yerda) {fëSJ L tazhèr - bunikida (bu

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

yerda) fë^iDSPL L^/S^S^ÎE? zài nïmen nàr you mei yöu tushüguän? - Sizlarnikida kutubxona bormi? Makonda ob'yektning joyini aniqlashtiruvchi maxsus ibora bilan ifodalanadi. U quyidagi sxemaga ko'ra quriladi: ^ (zài) + ot + joyni aniqlashtiruvchi (so'ng)

ko'makchi Ko'makchilar: wài - tashqari, tash; f^ nèi - ichkari;T xià - ost; i shàng - ust;

£ zuö - chap; ^ yôu - o'ng; ^ qiân - ro'para, old; ^ hôu - orqa, ort Ular alohida ham, ^

biän h ® miàn (—tomonl) suffikslari bilan ham ishlatilishi mumkin. 9 Alohida quyidagi so'zlar

qo'llanilmaydi: duimian - ro'parasida ^^ pângbian -oldida, qoshida ^^ zhongjian -o'rtasida, markazida Yuqorida ko'rsatilgan sxema bo'yicha bir necha misollarni ko'rib chiqamiz: fë^^T® zài zhuozï xiàmian - stolning ostida fë^^i® zài zhuozï shàngmian

- stolning ustida Ko'makchilar odatda geografik joy nomlaridan so'ng, yana qit'a tomonlarini ifodalovchi so'zlardan so'ng qo'yiladi: it bei - Shimol; ^ nân - Janub; S xî - G'arb; ^ dong

- Sharq 2. Statik orin holining gapdagi o'rni Xitoy tilida statik orin holining gapdagi o'rni kesim nima bilan ifodalangaligiga bog'liq. Agar kesim ^ zai bilan ifodalangan bo'lsa, hol

doim shu fe'ldan so'ng qoyiladi. Masalan, Wö zài xiâoxué xuéxi - Men

boshlang'ich maktabda o'qiyman Agar orin holi jonli predmetni anglatuvchi olmosh yoki ot bilan ifodalangan bo'lsa, bu kabi holdan so'ng odatda orin ravishi yoki joy ma'noli ot

qo'yiladi. 10 ^ÎDl^Â^yMfëï® Women de jîngjù piào zài Wâng gang deyish mumkin emas. ^ÎDl^Â^yMfëïHySPL L Women de jîngjù piào zài Wâng gang nàr--Bizning pekin

operasiga chiptamiz Vang Gangnikidal Yoki ^ÎDl^Â^yMfëï®^ -Women de jîngjù piào

zài Wâng gang jia--Bizning pekin operasiga chiptamiz Vang Gangning uyinikidal deyish

to'g'ri bo'ladi. Agar orin holi joyni anglatuvchi ot, geografik nom va boshqalar bilan

ifodalangan bo'lsa, yuqorida bayon etilgan qoida bu yerda qo'llanilmaydi: {fëfëM^^ Ta zài Môsîke - U Moskvada bo'lgan. Agar kesim ^ yöu fe'li bilan ifodalangan bo'lsa, hol undan oldin qo'yiladi. Masalan, ^ ■ i ^ R Zhuozï shàng yöu bàozhï - Stolda gazetalar bor ^ ÎDSL L^^^^^? Nïmen zhèr yöu duoshäo xuésheng? - Sizlarda nechta o'quvchi bor? Bunday gaplarni quyidagi tipdagi gaplardan farqlay bilish juda muhim: ^fë^SWQ^lH/i ^ - Menda uyimda grammatika bo'yicha 4 ta kitob bor Bu yerda orin holi ^ you bilan emas, balki ^ zai yordamida kiritiladi. ^ esa bu gapda —bor bo'lmoq, mavjud bo'lmoql ma'noli fe'l sifatida namoyon bo'ladi. Agar kesim mavjudlik ma'nosidagi ^ shi fe'li bilan ifodalangan bo'lsa, hol uning oldidan qo'yiladi. xiâochîdiàn duimiàn shi wö de jia

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

- Yegulik do konining ro parasida mening uyim Inkor shakli: -xiàochîdiàn duimiàn bu shi wô de jiâ - Yegulik do'koni ro'parasida mening uyim emas Izoh: ^ ishtirokidagi gaplarning ^ ishtirokidagi gaplardan farqi quyidagicha: ^ ishtirokidagi

gaplarda suhbatdoshga u bilmaydigan narsalar haqida xabar beriladi. ^ ishtirokidagi gaplarda

esa yo suhbatdosh gapirayotgan xabarni tasdiqlaysiz, yoki uni rad etasiz (lekin har qanday holatda ham suhbatdosh biladigan narsa haqida so'zlaysiz). Odatiy fe'l-kesimda hol gapning boshida, ega va kesim o'rtasida hamda kesimdan keyin turishi mumkin. Muhimi, agar gapda

fë bo'lsa, orin holi albatta undan so'ng keladi. Izoh: Uch guruh holat fe'llari mavjud: ^ fàng

- qo'ymoq; fê zhù - yashamoq, istiqomat qilmoq; tàng - yotmoq; ^ zuô - o'tirmoq; ^ zhàn - turmoq; α guà - osilib turmoq Agar kesim mana shu fe'llarning biri bilan ifodalangan bo'lsa, orin holi kesimdan keyin qo'yiladi. Bunda fë fe'lining shu fe'llardan keyin qo'yilishi juda muhim. 12 ^l^^^fë^^i Wô de shu fàng zài zhuozï shàng - Mening kitobim

stolning ustida turibdi ^^^ii dongle zhuangyu - Dinamik orin holi Xitoy tilida dinamik

orin holi —Qayerga?ll, —Qayerdan?ll savollariga javob beruvchi hol hisoblanishini eslatib o'tamiz. Dinamik orin holining gapdagi joylashuvi A. Fe'l-kesimdan keyin pozitsiyasida dinamik hol agar fe'l-kesim gapirayotgan shaxsga nisbatan yoki gapirayotgan shaxsdan

harakatni anglatsa va ^ lai, i qu so'zlari yordamida qurilsa qo'yiladi: Masalan, {fëfl^i^^

^ Ta wànshang lâi wô jiâ - U kechqurun mening uyimga keladi Wô

xiàtiân xiàng qù Bëijîng xuéxi - Men yozda Pekinga borib o'qishni xohlayman Izoh: Qachonki ^ lai va i qu modifikator sifatida ishlatilsa, orin holi modifikator va kesimning o'rtasiga

qo'yiladi. ^ffi^^i Wô jin shângdiàn qù - Men do'konga kirdim Agar bunda yana PJ dao

- —yetib bormoql, —ga yetib kelmoql fe'li ishlatilsa, holdan so'ng ^ lai va i qu

modifikatorlari ham qo'yiladi: Jîntiân wô xiàng dào shângdiàn qù - Bugun

do'konga bormoqchiman.

Agar fe'l-kesim harakatning yo'nalishini ifodalamasa (yuqoridagi holatlar singari), orin holi undan keyin turishi lozim, faqatgina u harakat yo'nalishi ko'rsatkichi bilan

shakllantirilgan bo'lsa. {fal^^ii^ Tâ pào shitâng jin lâi - U oshxonaga yugurib kirdi

(gapiruvchi oshxonada) B. Dinamik hol fe'ldan oldin qo'yiladi agar: 1) —Qayerdan?ll

so'rog'iga javob beradi va M. cong (-dan) predlogi bilan kiritiladi, masalan:

—Wô cong zhongguo dài lâi le yixie hànyu yufa shu - Men Xitoydan xitoy tili grammatikasiga oid bir nechta kitoblar olib keldim. 2) —Qayerga?ll savoliga javob beradi va ï wang (...ga yo'nalib) predlogi bilan kiritiladi, masalan: iMft'iDÎï^Î:/ SPJL^—^^^

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ISSN: 2181-3868 SJIF-2023: 3.812 | ISI: 0.539 | VOLUME 1, ISSUE 8, 2023

- qïng nïmen wäng qiân zöu, nàr yöu yi jia shangdiàn - Marhamat, oldinga yuring, u yerda bir do'kon bor. ï i wangshang - yuqoriga, tepaga; ïï T wangxia - pastga; ïï £ wangzuo -

chapga, so'lga; wangyou - o'ngga; wangqian - oldinga; wanghou - orqaga;

Hit wangbei - shimolga; wangnan - janubga; ïïS wangxi - g'arbga; wangdong

- sharqqa; ÎïlPLL wang nar - Qayerga? 3) M. .... ï .... cong...wang..., M. ... PJ .. .cong.. .dao... konstruksiyasi ishtirok etganida ^^MiïT^T

1. Tojiboev I. O. U. CHINESE ARCHITECTURE //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2021. - T. 1. - №. 8. - C. 40-42.

2. Tojiboyev I. O. O. XITOY TILINI CHET TILI SIFATIDA OQITISHDA LARNING ORNI //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2022. - T. 2. - №. Special Issue 24. - C. 430-439.

3. Odil ogli T. I. Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi //" ONLINECONFERENCES" PLATFORM. - 2021. - C. 82-84.

4. Odil ogli T. I. PRINCIPLES OF USE " 7" //Eurasian Journal of Academic Research. - 2021. - T. 1. - №. 6. - C. 95-97.

5. oglu Tojiboyev I. O. et al. On the use of modern pedagogical technologies and general grammar in the teaching of English //Science and Education. - 2021. - T. 2. - №. 8. -C. 718-720.

6. Odil o'g'li T. I. METHODOLOGY OF TEACHING ENGLISH //World Bulletin of Social Sciences. - 2021. - T. 1. - №. 1. - C. 23-25.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

GOST INDEX

JO I RXA L-RESEA RCHS. COM

I

15

MAY, 2023

I