CC BY
5cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784
economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
XITOY HIKOYALARIDA QO'LLANGAN AYRIM MUROJAAT SO'ZLARINING
YASALISHI XUSUSIDA
d
https://doi.org/10.5281/zenodo.7335243
Quliyeva Durdona Asliddinovna
SamDCHTI Yaqin Sharq tillari kafedrasi o'qituvchisi
Annotatsiya: Maqolada xitoy tilida mavjud bo'lgan ba'zi murojaat so'zlarining ibora va hikoyalarda qo'llanilishi hamda ularning yasalishi ko'rib chiqiladi. Xitoy tilidagi iboralar hamda hikoyalardan keltirilgan parchalar tarkibida mavjud murojaat so'zlarining affiks hamda suffiks qo'shilishi natijasida yasalganligi va qaysi ma'nolarda ishlatilishi tahlili qilinadi.
Kalit so'zlar: affiks, suffiks, ibora, hikoya, hurmat, qarindoshlik atamalari
ABOUT THE FORMATION OF SOME WORDS OF ADDRESS USED IN CHINESE
STORIES
Kulieva Durdona Asliddinovna
the teacher of the Department of
Middle Eastern Languages of the Samarkand State Institute of Foreign Languages
Annotation: The article discusses the use of some reference words in Chinese in phrases and stories, as well as their formation. It is analyzed whether the existing reference words are formed as a result of adding affixes and suffixes and in which meanings they are used in Chinese phrases and excerpts from stories.
Key words: affix, suffix, phrase, story, respect, kinship terms.
Hikoyalar va iboralar xalqning uzoq asrli an'analari, urf-odati, madaniyati va tarixini aks ettiruvchi til birliklarii hisoblanadi. Har bir tilning o'ziga xos xususiyati undagi muhim qatlam hisoblanmish turg'un iboralar - frazeologizmlarda yaqqol ko'zga tashlanadi. Zero, iboralar kishilar orasida yuzaga keladigan turli munosabatlarni qisqa, lo'nda va ta'sirchan qilib ifodalaydi. Tilda frazeologizmlarning qanchalik ko'p bo'lishi usha til imkoniyatlarining shunchalik kengligidan dalolatdir. Yuzyilliklar bo'yi xalq badiiy tafakkurining mevasi sifatida yuzaga kelgan iboralar avloddan-avlodga o'tib kelaveradi. Iboralar zamonlar osha sayqallanib boradi, mazmunan teranlashadi. Ularda kishilik turmushining, xalq tafakkurining serqirra tomonlari o'z ifodasini topgan.
Chet tilini o'rganish davomida ham aynan iboralar mavzusi juda ham qiziq va serqirra hisoblanadi, biror chet tilida mavjud iboraning ayni ekvivalentini toppish tilni o'rgatuvchidan ham, o'rganuvchidan ham yuksak mahorat va katta so'z boyligini talab qiladi. Frazeologik birliklar semantikasi lingvistikada chuqur va har tomonlama o'rganishni talab etadi. Ular bir tomondan, til birligi sifatida muayyan tushunchani ifodalab leksemalarga teng tursa, ikkinchi tomondan, ularning ifoda va mazmun munosabatida nomuvofiqlik mavjud bo'ladi.
Xitoy tilini o'rganuvchi chet elliklarga ma'lumki xitoy tili nafaqat iyeroglifik yozuvi, to'rt xil ohang bilan farqlanuvchi talaffuzi bilan, balki, chuqur ma'noga ega iboralari bilan ham ahamiyatli hisoblanadi. Xitoy tili iboralarining o'ziga xos jihati shundaki, har bir iboraning yuzaga chiqishiga
252
sabab bo'lgan hikoyalar mavjud aynan mana shu hikoya iboralarini o'rganib tahlili qilish davomida biz o'rganilayotgan ibora qaysi ma'noda ishlatilayotganligini, qanday holatda uni ishlatish mumkinligini hamda ona tiliga mos keladigan aniq bir ekvivalentini aniqlashtirishimiz mumkin bo'ladi. Iboralarda qatnashuvchi personajlar, obrazlarning hatti-harakatlari bilan birgalikda, hattoki ularning o'zaro murojaatidan yoki personajlarga berilgan ismlardan ham mazkur personajlar qanaqa xarakterda ekanligini aniqlab olishimiz mumkin.
Hozirgi xitoy tilida so'z yasalishining asosiy usullaridan biri affiksal va suffiksal yo'ldir. Hozirgi xitoy tilidagi so'z yasovchi affiks va suffikslarning aksariyati mustaqil ma'noli so'zlardan kelib chiqqan. Xitoy tilida sezilarli morfemadan affiksal va suffiksal morfemaga hali to'liq o'tmagan ko'plab morfemalar mavjud.
Xitoy tilidagi iboralardagi murojaat so'zlarida ham aynan mana shunday so'z yasalishini kuzatishimiz mumkin. Misol uchun xitoy tilida ko'p qo'llaniluvchi ÄÄ^fSHHM Cidi wu yin sänbäi liäng (Bu yerda uch yuz liang (qadimda pul birligi) yo'q) (o'zbek tilidagi ekvivalenti: Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi) iborasidagi personajlar ismini olib qaraydigan bo'lsak, unda ibora hikoyasida aks ettirilgan ikkita qo'shni personajlarning kulgili holatini ifodalash uchun aynan shu ma'no yasaydigan suffikslar ham qatnashganligining guvohi bo'lamiz.
Buguo, zhäng sän näli zhidao, ziji wa keng, mai yinzi de shi zäo bei linjü ä er quandou kan zai yän lile.
Gapda qatnashayotgan personaj nomi hisoblangan Ä er so'zida qatnashayotgan ^ Ä so'zi murojaat muloqotida qatnashuvchi suffiks hisoblanadi. Xitoy tilida ismlarni shakllantirishda mehr va yaqinlik hissi ma'nosini bildirishda ishlatiluvchi ^ prefiksi mavjud bo'lib, xitoy tilida murojaat so'zlarini hosil qilganida mehr va yaqinlik hissini keltirib ifodalaydi hamda u quyidagi holatlarda ishlatiladi:
> l^+ism-sharif
Ä chen, Ä wang,ßC^ Ä nan
> l^+qarindoshlik ma'nosini bildiruvchi so'zlar
^ Ä Ä mä,M, Ä po
Bu turdagi murojaat turlari adabiy xitoy tilida emas, balki, dialektlarda ko'p ishlatiladi.
Yana bir xitoy tilida juda ham ko'p ishlatiluvchi, o'zbek tilidagi "Devorga gapirmoq", "Dunyoni suv bossa, o'rdakka ne g'am" ma'noli iboralarga mos keluvchi ibora bo'lmish " iborasida ishlatilgan jumlada ham murojaat so'zining ^ gong affiksi orqali yasalganligining guvohi bo'lishimiz mumkin.
- Gü shihou yöuyi wei yinyue jiäjiao gong mingyi, tä de qin dan de hen häo. Youmei de qin sheng bujin changchang rang ting qin de renshen lin qi ling, erqie lian xiäo niäo er ye hui fei dao tä shenbiän lai ting qin.
Berilgan jumlada ishlatilgan ^ gong affiksi Mingyi ism-sharifiga nisbatan hurmat
ma'nosida kelayotganligining guvohi bo'lishimiz mumkin. Kattalarga bo'lgan hurmat, ehtirom, e'tibor ma'nosini xitoy tilida ^ gong affiksini keltirish orqali ifodalanilayapti.
^ gong affiksi bilan kelgan murojaat so'zini xitoy adabiyotida mashhur bo'lgan "M^^^" hikoyasidan misol keltirib ham tahlil qilishimiz mumkin.
Anmumm, um
- Zhongguo songchao de shihou, yöuyi wei fäguän jiao bäo zheng. Tä zuoshi feichang gongzheng, renmen dou hen zünjing tä, xinren tä, jiao tä "bäogong".
Yuqorida keltirilgan misollardan bilinib turibdiki ^ gong suffiksi quyidagi shaklda ishlatiladi:
> familiya+^
^^ Baogông,,^^ zhang gông,ï^ wänggöng
Xitoy tilida murojaat so'zini yasovchi yana bir turdagi mustaqil suffikslar mavjudki ular ismlardan oldin qo'llanilsa katta yoki kichikka bo'lgan murojaatni ifodalaydi. Bular ^ dà (katta) hamda Ф xiäo (kichik) so'zlari hisoblanadi.
ъ-я, Ячм^чж. ттчтш&лшщ?
шчтшжттшо -яч^^йЖ: -ттм, {жж^атж^&тй^т* "You yîtian, läo mä dui xiäo mä shuö:"№ yïjîng zhäng dàle, néng bang mama zuô diän er shi ma?" Xiäo mä gaoxing de shuô:"Zenme bùnéng? Wo hen yuànyi bang nï zuôshi." Läo mä gaoxing de shuô:"Nà häo a, nï bä zhè bàn koudài màizi tuo dào mô fâng qù ba."
Mazkur gapda qo'llanilgan ^ dà hamda Ф xiäo so'zlari, 4 mä (ot) ning katta-kichikligini bildiribgina qolmasdan, balki, ona otga hurmat ma'nosida bola otga erkalash ma'nosida Ф so'zlari qo'shilayapti hamda so'zlarga hurmat va erkalash ma'nolarini yuklayapti.
"Ф'МШ&ШРо Мтт%А№Ш7, шшш&т
- Youyî niân yî wèi läorén gàosù dàjia,"niân" zui pà hongsè hé xiängsheng. Rénmen ànzhào läorén dehuà zuôle, guorân ta bèi hongsè hé xiangshen xià päole.
Yuqorida keltirilgan misolda ham hurmat ma'nosida ishlatiluvchi suffiks mavjud bo'lib u Я läo hisoblanadi. Bu yerda Я läo qari ma'nosida emas, balki, yoshga nisbatan hurmat ma'nosida ishlatilinyapti. Murojaat so'zlarini shakllantirishda ishlatiladigan asosiy va ko'p ishlatiladigan prefikslardan biri Я läo prefiksidir. U keksa degan ma'noni anglatuvchi ildiz morfemasi bilan bog'langan. Я läo prefiksi quyidagi shakllar bilan ifodalanadi:
> Я+familiya
Я^ Läo lï, , Я^ Läo wâng, Я^ Läo zhang
Xitoyda Yoshi kichik insonlar o'zidan katta yoshdagilarga e'tibor, hurmat ma'nosida aynan familiya oldidan prefiksini qo'shib murojaat qiladi. Murojaatning bu shakli ko'proq tanishlar, do'stlar o'rtasida yoshni ko'rsatmasdan yaqinlik va do'stona munosabat bildirish uchun keng qo'llaniladi. Ushbu prefiksning "keksalik", "qari" ma'nosi ma'lum darajada yo'qolib, asosan odamlar o'rtasidagi yaqin va do'stona munosabatlarning ifodasi yanada kuchayadi. Xitoy tilida odam ma'nosini bildiruvchi À rén so'zi ham suffiks bo'lib keladi va shaxs otini yasaydi, bu turdagi so'zlar ham murojaat ma'nosida ishlatiladi.
^W-^EÀ, ъя^шшт, n^i7ff= -я, EÀ^sn®*, МФ
Ш^И^^&^ШШ-ЫЛо - Congqiân you yîgè jùrén, ta you gè ke'ài de dà huayuân, yuân lï châng mänle qingcäo. Yîtian, jùrén chû yuänmén huilâi, kànjiàn xiäo hâizimen zhèngzài huayuân lï wân er. MÀ, ШШЗДШ^Ёо^ПЯВ^? - Shangrén, häibian de yan hen piânyi. Nï tîngjiàn ma? A^mÀWMMXl^ft^W^fâ, i-^ü-^^l« - Jï gè mângrén xiäng zhîdào dà xiàng shi shénme yàngzi de, jiù yîqï qù mô yîtou dà xiàng.
Yuqoridagilarga asoslanib, xitoy tilida murojaat so'zlarini hosil qiluvchi so'zlar quyidagicha shaklda hosil qilinadi degan xulosaga kelishimiz mumkin:
> affiks+familiya
> affiks+qarindoshlik atamalari
> qarindoshlik+suffiks
> sifat+suffiks
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Typical affixes for formation of addresses in modern Chinese, EE^, 2020 (ilmiy maqola)
2. "ФтФ" (Ш-Ш) 1Ш, 2001
3. ^W^SftJL^^ftP^-Beijing Language and culture university press, Pekin-2010
4. Чжу Мэнвэй. Сопоставительный анализ ласковых обращений в современном русском и китайском языках. // Современная наука: актуальные проблемы теории и практики. Серия: Гуманитарные науки. 2020, № 1.- С. 199-203.
5. Юсупова X,. Особенности образования существительных при помощи аффиксов с негативным оттенком в современном китайском языке. American Journal of Social Science and Education Innovations. IMPACT FACTOR: 5.5. (ВАК)
6. Badalbayev, D. F. O. G. L. (2021). XITOY OG 'ZAKI NUTQIDA KONSTRUKSIYALI BIRIKMALARNING O 'RNI VA XUSUSIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 250-255.
7. Akmalovna, S. L. (2020). Attribution model of composition in modern Chinese (On the example of medical terms). International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(4), 3662-3669.
8. Anvarovna, P. N. S. (2022). PHILOLOGY STUDENTS FOREIGN LANGUAGE INTERCULTURAL COMPETENCE DEVELOPMENT IN TEACHING CHINESE LANGUAGE: RESULTS OF EXPERIMENTAL TEACHING. ШША^^Ш 49(03).
9. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). КОНЦЕПЦИЯ ОБЩЕСТВА И ЧЕЛОВЕКА В НОВЕЛЛАХ ПУ СУНЛИНА. Социосфера, (3), 23-31.
10. МАВЛЯНОВА, У. Х. (2016). ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЯ В СИСТЕМЕ НОВОЙ ПАРАДИГМЫ ЗНАНИЙ. In Молодежь и XXI век-2016 (pp. 212-215).
11. Omonov, Q. S., Rikhsieva, G. S., & Khalmurzaeva, N. T. (2021). THE ORIGIN OF AN OFFICIAL TURKIC STYLE AND ITS PLACE IN THE DEVELOPMENT OF A WRITTEN LITERARY LANGUAGE. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES (2767-3758), 2(08), 45-49.
12. Hulkar, M. (2019). INTERACTIVE METHODS OF PEDAGOGICAL PROGRAMS IN TRAINING Oriental Languages. Uzbekistan Journal of Oriental Studies, 1(2), 146-155.
13. OMOROV, Q. (2014). ORTA £AGA AiT TURK^E RESMi YAZILARDA SOZCUK SE£ME MESELESi. Ataturk Universitesi SosyalBilimler Dergisi, (52), 257-268.
14. Халмурзаева, Н. Т. (2020). Типология японского коммуникативно-делового этикета. Вестник науки и образования, (14-2 (92)), 26-30.
15. Abdullayevna, N. S. (2019). Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии Насирова Саодат Абдуллаевна. КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ,, 3, 384.
16. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов XI-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).
17. NS Abdullayevna.±^lOT^M^«:Min-#^. In №^-#^,87,0
