126gogi
gogi
XALQ PEDAGOGIKASIDA DOSTONLARNING TARBIYAVIY
AHAMIYATI
Arofatxon maxkamovna Isaqova
Qo'qon davlat pedagogika instituti o'qituvchisi,
Behruz Sherzod o'g'li Cho'toboyev
Qo'qon davlat pedagogik instituti talabasi
ANNOTASIYA:
Ushbu maqolada folklor tushunchasi, xalq og'zaki ijodi turlari va vazifalari, xalq og'zaki ijodi namunalari haqida ma'lumot keltirilgan bo'lib, xalq og'zaki ijodining inson ma'naviyatini yuksaltirishdagi ahamiyati haqida fikr va mulohazalar yuritilgan.
Kalit so'zlar: falkyor, xalq og'zaki ijodi, qadriyat, madaniyat, axloq, tarbiya do'stlik, doston.
This article provides information about the concept of folklore, types and functions of folklore, examples of folk folklore, and comments on the importance of folk folklore in raising human spirituality.
В данной статье представлены сведения о понятии, видах и функциях фольклора, приведены примеры народного творчества, а также мысли и суждения о значении народного фольклора в повышении духовности человека.
Bugungi globallashgan, axborot oqimi tezlashgan va yana ularning salbiy ta'sirlari kuchayib borayotgan bir davrda kelajak egalari hisoblanadigan yosh avlod vakillarini har jihatdan yetuk, har bir sohada yurt, jamiyat rivoji uchun jahondagi o'z tengdoshlari bilan bellasha oladigan, ajdodlariga munosib avlod qilib, o'z xalqining asriy an'analarini davom ettiradigan yoshlar sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri bo'lib qolmoqda. Aytish mumkinki, tarbiya masalasi o'z navbatida ma'naviyat, ma'rifat kabi tushunchalarni o'z zamirida aks ettiradi. Qarangki, yoshlar tarbiyasi masalasi butun bir insoniyat tarixida eng ustuvor masala sifatida e'tirof etiladi, hattoki, bu qadim tariximiz sahifalarida ham o'z aksini topgan. O'zbek xalqining yagona bir xalq bo'lib, bir millat sifatida nom chiqarishida u bilan
ABSTRACT:
АННОТАЦИЯ:
268
gogj
gogi
hamnafas bo'lib, xalq vakillarining o'zga xalqlardan ajralib turuvchi jihatlarini ochib berishga xizmat qiluvchi xalq og'zaki ijodi deb atalmish ajoyib va bebaho bir merosi borki, bu manba orqali xalq vakillari o'zining asriy orzularini kelajak avlod vakillariga yozuv paydo bo'lmasidan ilgari bayon qilib, uzoq tarixga muhrlagan holda bugungi kunda ham boyitib, sayqallab bormoqda.Og'zaki ijodning qadimiy namunalari, yozma manbalarda, xususan, mamlakatimizda yaratilgan ulkan yodgorlik "Avesto"da, shuningdek, tarixchi va adiblarning asarlarida, qoyatoshlar suratlarida (Sarmishsoy, Zarautsoy rasmlari kabi), arxeologiya va arxitektura yodgorliklarida, mehnat qurollari va uy-ro'zg'or buyumlarida o'ziga xos tarzda saqlanib qolgan. O'zbek xalq og'zaki badiiy ijodi yurtdoshlarimizning turmush. tarzi, yashash sharoitlari va ijtimoiy mehnat darajasiga mos ravishda shakllanib, otadan o'g'ilga, ustozdan shogirdga, ajdoddan avlodga o'tib, doimiy ravishda sayqallanib, mukammallashib, tobora an'anaviylashib boravergan va nihoyat, kasbiylik (professionallik) kasb etgan. hamda jonli ijro orqali bizgacha yetib
Folklor - bu odamlarning qarashlarini, ularning axloqiy asoslarini va hayotning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi xalq ijodi. Bu yozma nutq paydo bo'lishidan oldin ham paydo bo'lgan. Odamlar qadimdan qo'shiqlar va ertaklar bastalaydilar. Nasldan naslga xudolar, qahramonlar, yurishlar va turli tabiat hodisalari haqidagi afsonalar takrorlanib kelinmoqda. Har doim juda ko'p turli xil asarlar to'plangan. Vaqt o'tishi bilan shoir va yozuvchilar faoliyatining barcha namunalari og'zaki xalq ijodi deb nomlana boshladi. Olimlar tizimlashtirdilar, har bir yo'nalishning tarkibini aniqladilar, asarlarga ilmiy nom berishdi. Mutafakkirlar dostonlarning tarbiyaviya ahamiyatini yuqori baholaydilar, chunki dostonlar insonlarga etik, adolatli, hamjinslik va boshqa ma'naviy qadriyatlar o'rgatishda katta rol o'ynaydigan vositalardir. Dostonlar orqali barcha jamiyatlar o'z tabiatini, ma'naviyatini, adabiyotini ifodalayish va o'zini rivojlantirishadi. Bu esa, dostonlar arqali insonlar o'z o'rnini, mas'uliyatini, vaqtni qadr-qimmat qilishni o'rganishiga olib keladi. Dostonlarning tarbiyaviya ahamiyati haqida mutafakkirlar fikri juda muhimdir. Ular, dostonlarning insonlarga adabiyot va ma'naviyatni o'rgatish, insoniy qadriyatni oshirish, fikr-mulohazalarni rivojlantirish va jamiyatda barqarorlikni kuchaytirishdagi ahamiyatini tushunishganlar. Bu fikrning asosida, dostonlar va ularning ma'nolari insonlar uchun ilmiy, madaniy va ma'naviy rivojlanishga yordam beradi. Shuningdek, dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati jamiyatning rivojlanishi va o'sishi uchun ham juda muhimdir. Folklorchilar, xalqning aksariyatini ifodalayuvchi va uning g'oyasi, atrof-muhitini aks ettiruvchi ifodalarni o'rganish, taxlil qilish va saqlashda mashhurdir. Bu soha, xalq ertaklarini, qo'shiqlarini, rivoyatlarni,
269
gogj
gogi
p
hikoyalarni va boshqa turli san'at ifodalarni o'rganishni o'z ichiga oladi va ularni tarixiy, antropologik, sotsiologik va estetik qarashlardan o'rganadi.
Xalq og'zaki ijodi badiiy adabiyotning eng qadimgi shaklidir. Negaki badiiy asarlar dastlab og'zaki shaklda paydo bo'lgan, og'izdan -og'izga ko'chib yurgan. Hech qanday yordamchi vositalarsiz xalqning xotirasi tufayli davrlar osha avlodlarga yetib kelgani hamda kim tomonidan yaratilgani noma'lum bo'lgani uchun ham bunday asarlarga xalq og'zaki ijodi namunalari deyilgan. »Xalq og'zaki ijodi» birikmasi o'rnida "Folklor" inglizcha »folk (xalq) va »lore» (donolik) so'zlaridan yasalgan. Dostonlarning tarbiyada tutgan o'rni muhimdir. Ular ota-onalarining, ustozlarining va do'stlarining himoyasini qadrlaydilar. Ularning qiziqishlari va istaklari ularning shaxsiy rivojlanishiga ko'maklashadi. Shuningdek, ularning o'z muxlisliklari, mehnat-tarbiya bilan ta'minlangan bo'lishi ham ahamiyat kasb etadi. Ma'naviyat, adabiyot va san'at asarlari dostonlar orqali o'quvchilarga yetkaziladi va ularga odob-ahloq qoidalari o'rgatiladi. Bu esa ularning ma'naviy zamonaviy yaratgich bo'lib chiqishiga yordam beradi.
Bolalar0 xalq ijodiyotidan ota-bobolarining hayot tajribasini, mehnat va kurash ilmini o'rganib kelyapdilar. Ular xalq qo'shiqlaridan, doston-u ertaklaridan, afsonayu rivoyatlaridan sevish-sevilish, samimiyat, insoniylik, sabr-u qanoat, mehnatda fidoiylik, eng muhimi, otalari yashab obod etgan Vatan tuyg'ularini idrok etish asnosida yurt erki va ozodligi uchun kurashgan buyuk ajdodlari To'maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy va Amir Temurlarning jasoratlaridan saboq olmoqdalar, yashash va yaratish romantikasidan surur tuymoqdalar. Binobarin, xalq ijodiyoti qadim zamonlardan hozirgacha bolalar uchun ham ezgulikni qadrlash va yovuzlikdan nafratlanish sabog'i bo'lib, avloddan avlodga o'tgani sayin muttasil to'lishib, mukammalashib, og'izdan-og'izga ko'chgani sayin tobora sayqallanib, xalq milliy ruhini teranroq aks ettirgan holda asrlar davomida avlodlar ma'naviy-axloqiy vorisligini ta'minlab keldi, jamoa ijodi namunasi sifatida xalq zakovatini, iste'dodini va til boyligini namoyish etdi, xalq uchun o'zligini anglash, o'z tarixini sevish vositasiga aylanib qoldi, eng muhimi, yozma adabiyotning bunyodga kelishida genetik asos vazifasini bajardi.
Ertaklar - yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan. Ertaklarning tarbiyaviy ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar, asosan, mo'jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo'jiza yoki fantaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog'lab, haqiqat, ozodlik, to'g'rilik, odamiylik kabi didaktik g'oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag'ishlaydi, tinglovchi e'tiborini o'ziga jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg'ular dunyosiga g'arq etadi. Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta'rif e'tirof etilgan: "Hayot
270
gogj
a
p
haqiqati bilan bog'liq bo'lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g'oya tashuvchi og'zaki hikoyalar ertak deb ataladi".
Milliy o'zlikni anglash aynan ma'naviy qadriyatlarni o'zlashtirish, o'z xalqining tarixi, madaniy merosini o'rganish, butungi holati va ertanga istiqbolini aniq tasavvur etishdan boshlanadi. Har bir insonning mehnati, faoliyati, hayotiy maqsadlari ma'lum bir qadriyatlarga erishish, moddiy va ma'naviy boyliklarga ega bo'lishga yo'naltirilgan bo'ladi. Endi keksalarimiz tomonidan aytiladigan ayrim duolar haqida to'xtalsak. Biror safarga otlanayotganimizda kattalar "Oy borib, omon kel", "Yo'ling bexatar bo'lsin", "Olloh panohida asrasin", deya duo qilishadi. Yoxud biror xayrli yumushni bajarganimizda "Boshing omon bo'lsin", "Olganing oltin bo'lsin", "Xonadoning farzandga to'lsin", deya duoga qo'l ochishadi. Albatta, ushbu ezgulikka yo'g'rilgan tilaklar insonga ruhiy quvvat va o'ziga ishonch tuyg'ularini uyg'otadi. Demak, xalq og'zaki ijodining har bir qirrasida hayotiy haqiqat, xalqimizning orzu-istak va kechinmalari mujassamdir. Yana bir haqiqat shundaki, biz hali xalq ijodiyotining barcha jihatlarini o'rganib ulgurganimiz yo'q. Uning hali bizga notanish qirralari bisyor. Hayot davom etar ekan, xalq og 'zaki ijodi ham mazmun -mohiyatini boyitib, o'z tarbiyaviy ahamiyati jihatidan qadr topib boraveradi Mutafakkirlar dostonlarning tarbiyaviya ahamiyatini yuqori baholaydilar, chunki dostonlar insonlarga etik, adolatli, hamjinslik va boshqa ma'naviy qadriyatlar o'rgatishda katta rol o'ynaydigan vositalardir. Dostonlar orqali barcha jamiyatlar o'z tabiatini, ma'naviyatini, adabiyotini ifodalayish va o'zini rivojlantirishadi. Bu esa, dostonlar orqali insonlar o'z o'rnini, mas'uliyatini, vaqtni qadr-qimmat qilishni o'rganishiga olib keladi. Ular, dostonlarning insonlarga adabiyot va ma'naviyatni o'rgatish, insoniy qadriyatni oshirish, fikr-mulohazalarni rivojlantirish va jamiyatda barqarorlikni kuchaytirishdagi ahamiyatini tushunishganlar. Bu fikrning asosida, dostonlar va ularning ma'nolari insonlar uchun ilmiy, madaniy va ma'naviy rivojlanishga yordam beradi. Shuningdek, dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati jamiyatning rivojlanishi va o'sishi uchun ham juda muhimdir.
Xulosa o'rnida aytadigan bo'lsak, o'zbek xalq og'zaki ijodining salmoqli qismini egallagan dostonlar va ushbu dostonlarning gultoji hisoblangan. "Alpomish" dostonining har bir qahramoni u xoh ijobiy xoh salbiy qahramon bo'lsin, ular asl o'zbek yoshlarining tarbiyasiga ta'sir qilib, o'zida xalqimizning asriy an'analarini saqlab, kelajak avlod vakillariga yetkazishda dastur amaliy vazifasini bajarishda yetakchilikni boy bermay kelmoqda va bu vazifani bajarishda davom etaveradi. Zero dostonning bosh qahramoni Alpomish haqida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov "Xalqimizning yengilmas bahodiri Alpomish timsolida bu Vatanimizni yomon ko'zlardan, balo, qazolardan asrashga qodir, kerak bo'lsa, bu yo'lda jonini ham fido
271
gogj
a
p
qilishga tayyor bo'lgan azamat o'glonlarimiz bugungi alpomishlarning ma'naviy qiyofasini ko'ramiz. Ishonamanki, har bir avlod mana shu qahramonlik dostonini asrab-avaylab kelgusi avlodlarga yetkazadi. Bu qahramonlik eposini kuylab, uni qalbiga, turigaB jo qilgan millatni esa hech qanday kuch yenga olmaydi" deganda tamomila haqli edi.
REFERENCES
l.Saidov M. O'zbek xalq dostonchiligida badiiy mahorat. T.: Fan, 1969,
2. Yo'ldoshev. Q. "Alpomish talqinlari" T.: Ma'naviyat, 2002.
3.Yo'ldoshev. Q. "Alpomish talqinlari" T.: Ma'naviyat, 2002.
4. Islom Karimovning "Alpomish" dostonining 1000 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimda so'zlagan nutqi. "Xalq so'zi" gazetasi, 1999-yil, 9-noyabr.
272
