CC BY
88Scientific Journal Impact Factor
XORAZM DOSTONLARINING TADQIQOTCHISI
Olimova Gulfiza Muradullayevna
Toshkent shahar Mirzo Ulug'bek tumani 148-maktab o'qituvchisi.
ANNOTATSIYA
Folklor asarlarni yig 'ish, tasniflash, nashr etish, o 'zbek xalq og 'zaki ijodini o'qitish borasida katta bilim va tajribaga ega olimning hayoti va faoliyatini o 'rganish kelgusi avlod uchun dasturulamal vazifasini o 'taydi. Shu sababdan ushbu maqolada folklorshunos olim Omonilla Madayevning "Xorazm dostonlarining o 'ziga xos xususiyatlari" mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi mufassal o'rganildi. Maqolada syujet unsurlari: tugun, kulminatsiya, konfliktning Xorazm dostonchilik an 'anasida tutgan o 'rni, qanday shaklda, dostonning qaysi qismida ifodalanishi, realizmning o 'rni, ijobiy qahramon tahlili va obraz yaratish usullari, badiiy uslub, badiiy tasvir vositalari, dostonlarda asosiy rol egallovchi she'riy parchalardagi vazn va qofiya haqida alohida to 'xtalib, ular misollar orqali bayon etilgan.
Kalit so'zlar: Xorazm dostonchiligi, Samarqand dostonchiligi, konflikt, tugun, sayyor syujet, kulminatsiya, badiiy tasvir vositalari, o 'xshatish, mubolag 'a, sifatlash, metafora, sa'j, jonlantirish, tajnis, vazn, qofiya.
Studying the life and work of a scientist with extensive knowledge and experience in collecting, classifying, publishing folklore works, teaching Uzbek folklore will be a programmatic task for the next generation. For this reason, in this article, the dissertation of folklorist Omonilla Madayev on the topic "Peculiarities of Khorezm epics" was studied in detail. The plot elements of the article: knot, culmination, the role of conflict in the Khorezm epic tradition, in what form, in what part of the epic, the role of realism, positive hero analysis and image creation methods, artistic style, artistic means, the main role in epics with special emphasis on the weight and rhyme in the possessive poetic passages, which are explained by examples.
Keywords: Khorezm epic, Samarkand epic, conflict, knot, planetary plot, culmination, artistic means of imagery, simile, exaggeration, adjective, metaphor, saj, animation, tajnis, weight, rhyme.
Изучение жизни и деятельности ученого, обладающего обширными знаниями и опытом в области сбора, классификации, публикации фольклорных произведений, преподавания узбекского фольклора, будет программной задачей
ABSTRACT
АННОТАЦИЯ
для следующего поколения. По этой причине в данной статье подробно исследована диссертация фольклориста Омониллы Мадаева на тему «Особенности хорезмского эпоса». Сюжетные элементы статьи: узел, кульминация, роль конфликта в хорезмской эпической традиции, в какой форме, в какой части эпоса, роль реализма, позитивный анализ героя и методы создания образа, художественный стиль, художественные средства. , главные роли в былинах с особым акцентом на вес и рифму в занимаемых поэтических отрывках, они поясняются примерами.
Ключевые слова: хорезмский эпос, самаркандский эпос, конфликт, узел, планетарный сюжет, кульминация, художественные средства изображения, сравнение, преувеличение, прилагательное, метафора, садж, анимация, тайнис, вес, рифма.
KIRISH
Xalq og'zaki ijodi har Ыг xalqning tarixini, ma'naviy kamolotini, mafkurasini, dunyoqarashini o'zida aks ettiruvchi meros hisoblanadi. Og'zaki ijod namunalarining ko'pligi, xilma-xilligi shu xalq vakillarining naqadar bilimdon, hozñjavob, so'z boyligi darajasi yuqori ekanligidan dalolatdir.
Folkto namunalari tolicha bo'ladi. Olimlaг ulami uchta: epik, liгik va dramatik tuгga hamda biг qancha jamla^a bo'lib tadqiq qilishgan. Haг Ыг to, uning tarkibiga kiruvchi har bir janr o'ziga xos xususiyatga ega ekanligi ma'lum. Qaysidiг jam- qisqa va lo'ndaligi bilan aj^ib tosa, yana biгi siгliligi bilan faTq qiladi; dгamatik turda xat^-ha^at^ muhim bo'lsa, liгikada his-tuyg'u, ko'ngil kechinmalari o'z ifodasini topadi. Og'zaki ijodning ana shunday o'ziga xos janrlaridan biri doston janri hisoblanadi.
Doston so'zi fors tilidan olingan bo'lib, "qissa", "hikoya", "tarix" ma'nolarini ifodalaydi. Dostonlar xalq og'zaki ijodining dunyo miqyosida mashhur bo'lishiga, olimlar tomonidan nisbatan eng ko'p o'rganilishga asos bo'lgan janrdir. Og'zaki ijod namunalari orasida bu janr o'zining mukammalligi, sinkretikligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga dostonlar faqat baxshilar tomonidan kuylangani uchun o 'ziga xos ijro etish usullari, yo'nalishlari hamda Bulung'ur, Qo'rg'on, Narpay kabi dostonchilik maktablari; Samaгqand, Xo^m, Namangan singaгi dostonchilik an'analaгi mavjud. Samarqand dostonchilik maktabida do'mbira chertib, yakka holda bo'g'iq ovoz bilan ijro etilgan bo'lsa, Farg'ona vodiysida dutor jo'rligida ochiq ovozda aytilgan. Ikki yo'nalishdan farqli o'laraq Xo^m doston kuylash an'anasida toг, duto, g'ijjak, garmon, doira jo'гligida ba'zi hollaTda juft holda, ba'zan esa yakka holda ochiq ovozda ijro etilgan.
Scientific Journal Impact Factor
Bu uch yo'nalish ichida Xorazm doston kuylash an'anasi o'ziga xosligi, betakrorligi bilan ajralib turadi. Xorazm dostonlari ko'plab folklorshunoslar, xususan, Muhammadnodir Saidov, Ahmad Ishayev, V.M. Jirmunskiy, H.T. Zarifovlar tomonidan qisman darajada tadqiq qilingan. Biz quyida Xorazm dostonchiligini atroflicha chuqur o'rgangan folklorshunos olim Omonilla Madayevning "Xorazm dostonlarining o'ziga xos xususiyatlari" mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini o'rganib chiqamiz.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
1970-yillargacha bo'lgan davrda Xorazm dostonlari haqida V.M. Jirmunskiy va H.T. Zarifov hammuallifligida yaratilgan "O'zbek xalq qahramonlik eposi" kitobida, M. Saidovning "O'zbek dostonchiligida badiiy mahorat" asarida, shuningdek, nashrga tayyorlovchi olimlar, xususan, J. Qobulniyozovning "Sayyod va
Hamro", "Bozirgon", "Avazxon", "Oshiq Mahmud" hamda M. Murodov va N. Soburovlarning "Gulruhpari" dostonlariga yozgan so'zboshilarida uchratishimiz mumkin. Yuqoridagi manbalarda Xorazm dostonlarining asosiy xususiyatlari, shakllanishi haqidagi fikrlar, variantlilikning yo'q bo'lish sabablari, dostonlarning yozib olinishi, nashr qilinishiga doir ma'lumotlar berilgan. Biz o'rganib chiqqan ushbu dissertatsiyada Xorazm dostonlarining g'oyaviy, badiiy qimmati, ularning janr xususiyatlari, mavzusi, obraz yaratish usulidagi o'ziga xos tomonlari o'rganilgan.
Dissertatsiya qiyoslash usulida yozilgan, ya'ni Xorazm dostonlari Samarqand dostonchilik an'anasi bilan taqqoslangan.
Ma'lumki, adabiyotda sayyor syujet tushunchasi, ya'ni barcha xalqlar adabiyoti uchun asos bo'luvchi mushtarak nuqtalar mavjud. Bu hodisa folklorshunoslik sohasiga ham tegishli bo'lib, "tush motivi", "farzandsizlik motivi", "safar motivi" va boshqalar shular jumlasidandir. Xorazm dostonlarida ham bu kabi motivlar uchrasa-da, ammo ular o'zining badiiy ifoda uslubi, mazmuni, ijro an'anasi va usullariga ko'ra boshqa xalq dostonlaridan tamomila farq qiladi. Biz tadqiq etayotgan ushbu dissertatsiyaning "Xorazm xalq dostonlarida syujet va kompozitsiya masalalari" deb nomlanuvchi bo'limida ham yuqoridagi kabi muammolar chuqur tahlil etilgan.
Omonilla Madayevning fikricha, juda ko'p o'xshash tomonlari mavjud bo'lgan ikki asar ikki xalq ijodida har bir xalqning yashash sharoiti, milliy rasm-rusumlarining ifodalanishidan boshqa-boshqa ko'rinishga ega bo'ladi. Va bu fikrni ilmiy asoslash uchun filolog olim Ahmad Ishaevning "Оши; Гариб ва Шохсанам" достонининг Закавказье ва Урта Осиё вариантлари" haqida quyidagi fikrlarini keltiradi: "Shu narsa diqqatga sazovorki, Xorazmdagi o'zbek, turkman, qoraqalpoq
baxshilari tomonidan kuylanadigan bu doston qulchilik, savdo-sotiq, bog'dorchilik va
807
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik kabi ijtimoiy hayotning ko'pgina sohalarini qamrab olganligi, obrazlarning nihoyat darajada mukammal ishlanganligi, umuman mazmuni va badiiy xususiyatlari jihatdan Yaqin Sharqdagi "Oshiq G'arib" dostonidan keskin farq qiladi"1.
Darhaqiqat, har bir xalq o'ziga xos yashash sharoitiga, urf-odat, an'analariga ega bo'lgani bois og'zaki ijod yodgorliklari ham bir-biridan farq qilishi, tabiiy. Hattoki bir hudud ichida farq qilish holatlari ham mavjud. Ushbu dissertatsiyada Xorazm dostonlari bilan Samarqand dostonlarining qiyosiy o'rganilishi ham fikrimiz dalilidir.
Ma'lumki, asar yaratilishida syujet, kompozitsiya, shakl, mazmun muhim o'rin egallaydi. Asarda ularni bir-biridan ayro qo'llab bo'lmaydi. Ularning har biri o'zining vazifasiga ega.
Xalq dostonlarida ularning o'rni qay darajada bo'lishi, qanday vazifani bajarishi ham alohida tadqiq etiladigan mavzudir. Ushbu dissertatsiyada syujet unsurlari: tugun, kulminatsiya, konfliktning Xorazm dostonchilik an'anasida tutgan o'rni, qanday shaklda, dostonning qaysi qismida ifodalanishi misollar asosida berilgan.
Muallif fikriga ko'ra bu dostonlarning aksariyat qismida ham boshqa dostonchilik an'analari kabi safarga chiqish holatlari asosiy o'rinni ifodalaydi. Chunki dostondagi asosiy voqealar hamisha ana shu safar voqealaridan keyin boshlanishi ma'lum. Agar e'tibor beradigan bo'lsak, "Alpomish" dostonida Boybo'rining qalmoq eliga ko'chishi, Kuntug'mishning Zangar yurtiga Xolbekani izlab borishi, Ravshanning Zulxumor ishqida Shirvonga yo'l olishi yoki "Rustamxon" dostonidagi Sultonxonning 14 yilga Qurudim mamlakatiga safarga ketish epizodlari mavjud. Va ayni shu holat dostonning asosiy voqealari boshlanishiga turtki bo'ladi. Ammo bu epizodlarni asar tuguni sifatida baholab bo'lmaydi. Shu sababdan ham V. V. Kojinov "Syujetning asl harakatga keltiruvchi kuchi mutlaqo tugun emas"2, deb ta'kidlaydi. Tugun asarning qaysi qismida: boshida, o'rtasida yoki oxirida kelishi ijodkorga bog'liqdir. Shu o'rinda tugun atamasiga izoh berib o'tishni lozim deb bildik. Tugun - epik va dramatik asarlardagi voqeaband syujetning muhim unsuri, voqealarning boshlanishiga turtki bo'lgan voqea, asar konflikti qo'yilgan joy3. Ta'rifga e'tibor bersak, asarda asosiy harakatlar tizimi boshlanishi uchun tugun muhim nuqtadir. Shu bilan birga u asar konfliktiga ham bog'liq holda izohlanyapti. Ammo bu holat xalq dostonlariga biroz to'g'ri kelmaydi.
1 А. Ишаев. Шодсанамнинг ватани каер? "Фан ва турмуш", 1971 йил, 2 сон, Б - 26.
2 В.В.Кожинов. Сюжет, фабула, композиция, в кн. Теория литературн, М., 1964, стр. 463.
3 Д. Куронов, З. Мамажонов, М. Шералиева. Адабиётшунослик лугати. Тошкент: Akademnashr. 2010. Б - 335
808
Chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, xalq dostonlarida voqealar rivoji asosan safar motividan boshlanadi.
Omonilla Madayev fikricha, Xorazm dostonlari syujeti hamda mazmunining ixchamligi bilan Samarqand dostonchilik an'anasidan farq qiladi. Samarqand an'anasida bitta dostonda bir vaqtning o'zida bir nechta masala o'z aksini topadi hamda bunda konfliktlarning hal qilish jarayoni ham o'zgacha bo'ladi. Xorazm dostonlarida esa asosan bitta masala qo'yiladi. Konflikt (lotincha conflictus -to'qnashuv) - personajlarning asar syujetida badiiy ifodasini topadigan o'zaro to'qnashuv va kurashlari, qahramon bilan muhit orasida yoki uning ruhiyatida kechuvchi ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar4) ham murakkab bo'lmaydi. Baxshining e'tibori ham aksariyat hollarda dostonda aks etgan ishqiy mavzudagi masalani yechishga qaratiladi Xalq dostonlaridagi konfliktlar ko'p hollarda oshiq ma'shuqani olib ketish uchun kelganda raqiblari (Alpomish va qalmoqlarning orasidagi ziddiyat), qizning otasi qarshiligiga uchrash ( Ravshan dostonida Qoraxon podshoning norozi bo'lishi) holatlarida yuz beradi. Ammo ushbu dissertatsiyada olim xalq dostonlarida deyarli uchramaydigan, mantiqiy jihatdan asoslanmagan konfliktni keltirib o'tadi: "Ayrim hollarda mantiqiy jihatdan asoslanmagan konfliktlar ham uchrab turadi. Biz bu o'rinda "Sayyod va Hamro" dostonini nazarda tutamiz. Ma'lumki, aksari safar bilan bog'liq bo'lgan sevgi dostonlarida oshiq o'z ma'shuqasini olib kelish uchun yo'lga otlanar ekan, asarning konflikti sifatida oshiq ma'shuqani unga berishni istamagan otasi yoki raqib o'rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. "Sayyod va Hamro" dostonida esa Hamro ma'shuqa dargohida unga nisbatan bevafolik belgilarini ko'rsatadi va asosiy konflikt oshiq va ma'shuqaning o'zaro ishonch hosil qilish yo'lidagi tortishuvidan iborat bo'lib qoladi. Beqaror Hamroning asar oxirida ikki yorga, ya'ni Sayyodxonga va yoshlikdan birga o'sgan Salbiniyozga yetishishi xalq og'zaki ijodida deyarli uchramaydigan holdir. Shuning uchun ham mazkur asarni o'rganishga alohida ehtiyotlik bilan yondashish lozimdir"5. Darhaqiqat, xalq dostonlarining hech birida bosh qahramon xiyonat qilishdek salbiy holatga yo'l qo'ymaydi. To'g'ri, qahramonlar xarakteri may ichish (Alpomishning Qalmoq elida Surxayil kampir tuzog'iga tushishi), irodasizlik (Kuntug'mishning Xolbeka va farzandlaridan ajralib qolgach tushgan holati), manmanlik ("Ravshan" dostonida Avazxonning Hasanxonni o'ziga teng ko'rmasdan qizini bermagan holati), o'zboshimchalik (Go'ro'g'lining Soqibulbulning gaplariga kirmasdan safarga ketib qolishi) kabi ayrim nuqsonlardan holi emas. Ammo ularning hech birida bergan
4 ft KypoHOB, 3. MaMa^OHOB, M. fflepa^neBa. AgaÔHëTmyHOC^HK ^yrara. TomKeHT: Akademnashr. 2010. E - 143
5 MagaeB O. "Xopa3M gocroH^apn Ba y^apHHHr y3Hra xoc xycycHaraapn". TomKeHT - 1973. E - 23.
809
va'dasiga vafo qilmasdan yorga xiyonat qilish aks etmagan. Shu sababdan ushbu doston qahramoni tinglovchida ham, kitobxonda ham biroz salbiy taassurot qoldirishi, tabiiy. Biroq shunga qaramasdan dostonda konfliktning bu tarzda namoyon bo'lishini izohlab muallif "Xalq oshiq Hamro obrazini yaratish orqali tinglovchilarni unga o'xshamaslikka chaqiradi"6, deya o'z sharhini bayon etgan. Hamda yana ushbu obraz haqidagi izohlarni davom ettirgan holda ayrim olimlar fikri ham keltiriladi7.
Xorazm dostonlarida ham kulminatsion nuqta voqealar rivojidan keyingi qismlarda keladi. Kulminatsion nuqtaning so'nggi qismlarda kelishi xalq dostonlari uchun tabiiy holat hisoblanadi. "Alpomish" dostonining kulminatsion nuqtasi Alpomishning Qalmoqdan qaytib Ultontoz bilan to'qnashuvi bo'lsa, "Rustamxon" dostonida Rustamning ovdan qaytib otasi bilan uchrashgan vaqti, "Kuntug'mish" dostonida esa Kuntug'mishning o'z o'g'illarini dorga osishga buyurgan payt dostonning kulminatsion nuqtasi hisoblanadi. E'tibor berib qaralsa, voqealar rivojining cho'qqiga chiqish nuqtasi dostonning so'nggi qismlaridagi o'rinlariga to'g'ri keladi. Xuddi shu holat Xorazm dostonlarida ham o'z ifodasini topgan. "Shohsanam qator sarguzashtlarga uchragandan so'ng doston oxirida u majburan podshohga turmushga chiqayotgan paytdagina G'arib yetib keladi. Shoh bilan yuzma-yuz to'qnashadi. Bu o'rin "Oshiq G'arib va Shohsanam" dostonining kulminatsion nuqtasi bo'lib hisoblanadi"8. Doston boshlanishida, voqealar rivoji davomida ushbu nuqta yo'qdek bo'lishi mumkin. Ammo yakuniy qismga yaqinlashgach, tinglovchi dostonning kulminatsion nuqta va yechim bilan yakunlanishiga amin bo'ladi.
Dissertatsiya davomida Xorazm dostonlarida ayollar o'rni haqida ham asosli fikrlar keltirib o'tiladi. Ma'lumki, dostonchiligimizda ayollar go'zal, oqila, mehribon, kamtar, vafoli, sadoqatli, shu bilan birga jasorat bobida yigitlardan qolishmaydigan mard, bir so'zli, va'daga vafo qilish xislatlarini o'zida jamlagan holda aks ettiriladi. Barchinoyning alpligi, Alpomishga sadoqati, Xolbekaning Kuntug'mishga vafosi, Huroyimning matonati-yu, sabr-toqati, kechirimliligi shular jumlasidandir. Ayni shu holatlar Xorazm dostonchiligida ham o'ziga xos o'rin egallaydi. Ishqiy-romanik dostonlarda, xususan, "Sayyod va Hamro" dostonidagi Sayyodxon obrazi betakror tarzda tasvirlanadi. "Tinglovchi Sayyodxonning xatti-harakati orqali uni Hamrodan har tomonlama afzal ekanligini tushunib oladi. Sayyodning bir so'zliligi, dushman duch kelganda uning mardligi Hamrodagi ikkilanishga yolg'onchilikka qarama-qarshi
6 Yma gnccepTaqua. B - 23
7 1. M. Kp6yOTHë30B. Cy36omu (Canëg Ba XaMpo aoctohh), TomKeHT, 1964, B - 13. 2. X,. T. 3apn$OB. y^KaH xam; caHbaTKopu, Эpгam moup Ba yHHHr gocTOHHH^HKgarH ypHH KHTo6nga. TomKeHT, 1971 hhïï, B - 8.
8 MagaeB O. "Xopa3M gocroH^apn Ba y^apHHHr y3ura xoc xycycHaraapn". TomKeHT - 1973. B - 29
810
qo'yiladi"9. Shu sababdan tinglovchi yoki kitobxonda Sayyodga nisbatan ijobiy fikr paydo bo'ladi.
Asar kompozitsiyasi ham asar yaratilishida syujet singari muhim vazifa bajaradi. Xorazm dostonlari kompozitsion qurilish jihatdan ham Samarqand dostonlaridan farq qiladi. Bu hudud dostonchiligida ijro etiladigan dostonlar matniga Samarqand ijro an'analaridan farqli o'laroq qo'shimcha qo'shib yoki ayrim bo'laklarni tushirib qoldirib bo'lmaydi.
Ushbu dostonlarning kompozitsion qurilishi haqida shunday deyiladi. "Xorazm dostonlarining hajm jihatdan torligi baxshining zimmasiga bir necha mas'uliyatlarni yuklaydi. Jumladan, baxshi o'z ixtiyori bilan dostonlarga yangi epizodlar qo'sha olmaydi. Dostonni hajm jihatdan keng yoki tor qilish baxshining ixtiyorida bo'lmayd i. Demak, Xorazm dostonlarining ijrosi xalq ijodidagi improvizatsiyadan holi. Xorazm baxshisi dostonning qaysi qismini qanday kuyda ijro etilishiga ko'proq e'tibor beradi. Baxshi dostonning har bir she'riy parchasini alohida kuy bilan aytadi. Natijada bir dostonning ijro etilishi ma'lum jihatdan bir necha o'nlab qo'shiqlarni bir syujet asosiga birlashtirgan konsert programmasini eslatadi. Xorazm dostonlaridan hajm jihatdan eng kichigini ijro etish uchun kamida o'ttiz-qirq kuyni ijro eta bilish kerak"10.
Bizga ma'lumki, xalq dostonlarining janr xususiyatlaridan biri ularda she'r va nasrning aralash kelishidir. Ertaklar, afsona va rivoyatlar asosan nasriy usulda berilsa, qo'shiqlar she'riy usulda ifoda etiladi. Xalq dostonlarida esa har ikkalasi ham, ya'ni proza ham, poeziya ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning bir-birisiz dostonni mukammal holda tasavvur qilish mutlaqo mumkin emas. Ammo shu muhim nuqtaning dostonlarda tutgan o'rni an'analarga ko'ra ham farq qilishi mazkur tadqiqot ishida o'z asosini topgan. Muallif Samarqand dostonlarida poeziya va prozaning teng ahamiyat kasb etishini ta'kidlagan holda, Xorazm dostonlarida prozaik qismlar faqatgina she'riy parchalarni o'zaro birlashtirish vazifasini bajarishi haqida aytib o'tadi hamda shu masala yuzasidan ma'lum izlanishlar olib borgan V.M. Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning: "Dostonning asosini she'r tashkil qiladi, proza esa qisqa bog'lovchi qo'shimchadir", - degan fikrlarini keltirib o'tadi. Xorazm dostonlarida prozaik bo'laklar qisqa bo'lganidek, she'riy parchalar Samarqand dostonchiligidagidek uzundan-uzun misralarda emas, aksincha, qisqa-qisqa ko'rinishlarda ifodalanadi. Bundan tashqari aynan dostondagi lirik parchalar ham turli vazifalarni ifodalaydi: "Xorazm dostonlarida she'riy parchalar asosan lirik xarakterga ega bo'lib, ularda qahramonlarning asar voqealari munosabati bilan paydo
9 Yma gnccepT^HH. E -27
10 Yma днссертацнa. E -35.
bo'lgan ichki kechinmalari, ulaming psixologik holatlari yoxud portretlari tasvirlanadi"11. "Samarqand dostonlarida she'riy parchalarning asosiy qismi dostonda ifodalanayotgan voqea rivojini aks ettirish protsessida belgilanadi. Ular asosan epik xarakterga ega bo'lib, ularda asar syujetining dramatik o'rinlari, shuningdek, qahramon olib borayotgan jang kartinalari kabi aktiv harakat ko'rinishlari ifodalanadi"12.
O'tmishdan ma'lumki, insoniyat hayoti hamisha bosqichma-bosqich tarzda taraqqiy etib kelgan. Bu jarayon insonlarning turmush tarziga, ongiga, fikrlashiga, dunyoqarashiga, xatti-harakatlariga, bir so'z bilan aytganda ham moddiy, ham ma'naviy hayotga o'z ta'sirini o'tkazgan. Shu sababdan xalq dostonchiligida, xususan, Xorazm dostonchiligida ham ma'lum o'zgarishlar yuzaga kelgan. Bu haqida filologiya fanlari doktori, professor M.Saidov o'z tadqiqot ishida shunday deydi: "Xorazmda, ayniqsa, XIX asrda madaniyatning rivojlanishi xalq og'zaki ijodida ham ma'lum o'zgarishlarning vujudga kelishiga olib keldi. Hofizlikning, musiqa san'atining rivojlanishi Xorazm dostonlarining ijro etish usuliga, umuman dostonlarning syujet va kompozitsiyasiga, shu jumladan, she'riy parchalarning xarakteriga ta'sir ko'rsatgan"13.
Har bir ijodkor, har bir xalq o'ziga xos ijodiy prinsipga ega bo'ladi. Folklorshunoslik sohasiga oid asarlar turli davrlarda, turli ijtimoiy jarayonlarda, turli holatlar va davralarda vujudga kelgan. Shu sababdan ularni o'rganishda bitta yo'nalish yoki usuldan foydalanish mantiqan to'g'ri emas. Asarlar yaratilgan jamiyat, tuzum, boshqaruv ularda hayotga yondashishning turlicha ko'rinishda bo'lganligini ifodalaydi. "Shubhasiz Mitra haqidagi mifdan tortib, Gagarin haqidagi qo'shiqlarning yaratilishigacha xalq og'zaki ijodi juda ko'p taraqqiyot bosqichlarini bosib o'tgan. Ana shu taraqqiyot bosqichlarining har birida yaratilgan xalq durdonalarida hayotga bo'lgan munosabat, voqelikni tasvirlash usullari turlicha bo'lgan"14. Xalq og'zaki ijodi namunalari yillar o'tishi bilan og'izdan-og'izga o'tib, ba'zan qo'shimchalar qo'shilishi, ba'zan esa ayrim qismlarning olib tashlanishi kabi o'zgarishlar bilan yetib kelgan. Shu tarzda jamiyatda, insoniyat ongida bo'layotgan o'zgarishlar asarga singdirib yuborilgan. Natijada asarlarda hayotiylik ancha chuqur o'rin egallagan.
Umuman olganda hayotiylik (realizm) barcha asarlarga, jumladan, xalq og'zaki ijodi mahsuli bo'lgan dostonlarga ham xosdir. Faqtagina asarda qay darajada o'rin egallagan yoki egallamaganligi bilan farqlanib turadi.
11 Yma днссертацнн. E -37
12 Yma днссертацнa. E -39
13 Yma днссертaцнa. E - 47
14 Yma днссертaцнн. E - 55
Xalq dostonlarida ham realizmning o'rni turlicha bo'ladi. Masalan, Samarqand dostonchilik an'anasida hayotiylikdan ko'ra ko'proq mubolag'ali holatlar mavjud. Boychiborning qanotli ot ekanligi, Barchin yelkalarining har biri o'n besh qarich ekanligi, Alpomishning o'tda yonmasligi-yu, tig' o'tmasligi yoki "Ravshan" dostonidagi aka-uka kallarning holatlari, "Rustamxon" dostonida Rustamning na'rasidan ajdarning qulog'i bitib yiqilishi hamda Rustamdan yengilishi, shu kabilar mubolag'ali vaziyatlar hisoblanadi va ular Samarqand dostonchiligi uchun odatiy holdir. Ammo Xorazm dostonchiligida bu kabi mubolag'alardan holi o'laroq hayotiylik kuchli o'rin egallagan. "Ma'lumki, Samarqand dostonlarida Go'ro'g'li, Hasanxon, Avazxonlar haqida gap borar ekan ularning nihoyatda katta gavda tuzilishlari tinglovchining ham, kuylovchining ham ko'z oldida hamisha namoyon bo'ladi. Xorazm dostonlarida esa Go'ro'g'li, Bozirgon, Avazxonlar faqat o'rni kelgandagina Samarqand dostonlaridagidek tasvirlansalarda, asosan ular haqida tasavvur oddiy insondan yuqori bo'lmaydi. Chunonchi, "Bozirgon" dostonidagi Bozirgonning portreti, Go'ro'g'lining o'ttiz qo'y terisidan qilingan po'stinni kiyib jangga otlanishlari, bir o'zining juda ko'p sonli askarlarga qarshi kurashishlari (Qirq ming) fikrimizning dalilidir. Ammo Go'ro'g'lida Samarqand dostonlaridagi kabi "favqulodda" kuchni uchratmaymiz. Yuqoridagi mubolag'alar shartli xarakterga ega bo'lib, aksari voqea rivojida esga olinmaydi. Aksincha, jang epizodlarida ham Go'ro'g'li jismoniy jihatdan baquvvat, oddiy odamni eslatadi. Aksari Go'ro'g'lining ichki psixologik holatini tasvirlashga o'rin beriladi"15. Shu sababdan ham Xorazm dostonchiligida psixologizm kuchliroq. Go'ro'g'lining boshqalardan farq qilmaydigan oddiy inson qilib tasvirlanishi, qilayotgan xatti-harakatlari uni ijobiy qahramon sifatidagi qirralarini ochib berishda yordam beradi.
Badiiy asarlarda, shu bilan birga xalq dostonlarida ham ijobiy qahramonlar aksari bosh rollarda ifodalanadi. Ularning ijobiy qahramon sifatidagi jihatlari adolatlilik, mardlik, oqko'ngillik, rostgo'ylik, rahmdillik, matonatlilik, kamtarlik kabi xislatlar orqali ochib beriladi. Ular hamisha insonlarga yaxshilik ulashib, ezgulikni tarannum etib, uni himoya qilishga oshiqadilar. Bu yo'lda turli sinovlar-u mashaqqatlarga duch kelsa-da matonat va sabr-bardosh bilan barchasini yengib o'tishga qodir bo'ladi. Ammo doston mavzu yo'nalishiga ko'ra obrazlar ham turli xilda bo'ladi. Shu sababdan dissertatsiyaning ikkinchi bob, ikkinchi faslida Xorazm dostonlarida ijobiy qahramon tahlili va obraz yaratish usullari haqida fikr yuritilgan.
Qahramonlik dostonlarida doston voqealari xalq kuylayotgan qahramon atrofida yuz bersa, romanik dostonlarda oshiq va ma'shuqa atrofida ro'y b eradi. Qahramonlik
15 Yma днссертaцнн. E - 67
dostonlarida ijobiy qahramonlar yurtparvarlik, bag'rikenglik, rahmdillik, adolatparvarlik xislatlari bilan bezansa, sevgi-muhabbat to'g'risidagi dostonlarda asosiy belgi vafodorlik hisoblanadi. Millat vakillari o'zlarining orzularini, maqsadlarini hamisha ijobiy qahramonlar bilan bog'laydi. "Xorazm dostonlarining ko'pchiligida asosiy qahramon sifatiga ega Go'ro'g'li obrazida yuqoridagi fikrimizning to'liq ifodasini uchratishimiz mumkin. Go'ro'g'li Xorazm dostonlarida eng ko'p uchraydigan ijobiy qahramonlardan biri. Boshqa xalq dostonlaridagi kabi qahramonlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik undagi asosiy fazilat hisoblanadi"16. Ana shu ijobiy qahramonlar orqali xalq o'zi istagan ozod jamiyatni ko'ra oladi, erkin va farovon hayot kelishiga umid qilib yashaydi. Ammo hech bir inson nuqsonlardan holi emas. Mukammallikka intilgan har qanday inson tabiatida ham xatoga yo'l qo'yish holatlari bo'ladi. Bu inson zotiga xosdir. Shu sababdan: "Xorazm dostonlarida Go'ro'g'li obrazidagi bir xususiyatni ham qayd qilish kerak. Gap shundaki, xalq Go'ro'g'lini ijobiy qahramon sifatida yaratar ekan, uni hech qanday xato qilmaydigan qahramon sifatida ko'rishni istamadi. Xalq tasavvurida inson, shu jumladan xalq yaratgan ijobiy qahramon ham benuqson bo'lmaydi"17, - deb ifodalaydi. Dostonda bu holning yuzaga kelishi Go'ro'g'lini salbiy qahramonga aylantirish uchun o'ylab topilmagan. Bu holatni dostonga singdirishning sababi, bizning fikrimizcha, xalq Go'ro'g'lini pokdomon, taqvodor, o'z xatolaridan afsuslanib, ulardan xulosa chiqaradigan ijobiy, yanada sevimli qahramon inson sifatida ko'rsatish, yuksaltirishdir. Chunki inson biror gunoh ish qilsa-yu bundan afsus-nadomat chekib, o'z aybiga iqror bo'lsa, kamchilig-u nuqsonlarini anglab, ularni tuzatishga urinsa, shubhasiz, bu inson yomonliklardan yiroq bo'ladi. Shu sababdan Go'ro'g'li ham qilgan xatolaridan pushaymon bo'ladi. Ayni shu pushaymonlik holati uni oddiy xalq bilan yanada yaqinlashtiradi. Go'ro'g'li kabi yaxshilikka intiluvchi, ezgulik ulashuvchi insonlar esa o'z-o'zidan xalq qalbidan joy olib boraveradi. Dostonlarda aks etgan bu hayotiylik ko'proq Xorazm dostonchiligiga xosdir.
O'quvchi yoki tinglovchi asardagi obrazlarni yaqqol tasavvur qilishi, ularni ko'z oldiga keltirishi uchun yozuvchi tomonidan qahramonlarning portreti yaratiladi. Portret qahramonlarning ijobiy yoki salbiy obraz ekaniga qarab tasvirlanadi. Agar xalq idealidagi qahramon tasviri berilsa, uning kelishgan tashqi ko'rinishi, shu bilan birga jismoniy imkoniyatlari, baquvvatligi, aqliy salohiyati barcha-barcha yaxshi xislatlari qo'shib ta'riflanadi. Agar salbiy obrazning portreti yaratilsa, uning badbashara ekanligi, barcha yomonliklarga bosh bo'lishi, qilgan yovuzliklari,
16 Yma днссертацнн. E -74
17 Yma днссертацнн. E - 75
umuman, tinglovchi yoki kitobxon uchun yoqimsiz taassurot qoldiruvchi jami qusurlar bilan tasvirlanadi. Ana shu ta'rif va tavsiflar orqali o'quvchi qahramonlarni kashf etib boraveradi. Shuningdek, qahramonlar portreti butun asar davomida bosqichma-bosqich, mukammmal yoritib boriladi. Asarning bir qismida qahramonning tashqi qiyofasi, yana bir o'rnida uning xatti-harakatlari, yana bir o'rnida uning ijobiy xislatlari yoki salbiy illatlari va hokazo tarzda keltirib boriladi. "Xalq eposidagi qahramon portretining mukammal ifodasini asarning butun teksti davomidagina ko'z oldimizga keltirishimiz mumkin. Qahramonning portreti haqida tasavvur qilish uchun dostonning bir o'rindagi tasvir hech qachon qoniqarli bo'lmaydi. Asarda qahramonlarning portretlari haqida aksari bir o'rinda ko'proq to'xtab o'tiladi va tinglovchida qahramon haqida tasavvur hosil qilishga uriniladi. Qolgan parchalarda esa qahramon portretidagi detallar alohida-alohida olingan holda to'ldiriladi, bo'yoqlar quyuqlashtiriladi" 18 . Qahramonlarning portretini yanada yaqqolroq tasvirlash uchun xalq dostonlarida qahramonlar ruhiyati, ulardagi ichki psixologizm va nutqiy xarakteristika ham muhim rol o'ynaydi. Xalq dostonlarining barchasida qahramonning psixologik holati doimo she'riy usulda ifodalanadi. Psixologik holat ziddiyatlarning kuchayib borishi bilan rivojlanib boraveradi. Qahramon o'z boshidan qancha ko'p qiyinchiliklarni o'tkazsa, uning ruhiyatidagi o'zgarish ham shunchalik kuchayib boradi. Shu bilan birga, qahramonlarning nutqiy xarakteri ham obrazni mukammal tasvirlashda asosiy vazifani bajaradi. Asar bosh qahramonlari nutqida o'ziga ishonch, qat'iyat aks etadi. Bu asosan qahramonlik dostonlariga tegishli holatdir. Qahramonlarning nutqi ham she'riy parchalar orqali dialog yoki monolog ko'rinishida beriladi.
Ma'lumki, har qanday asar, u xoh nazmda, xoh nasrda yozilgan bo'lsin, xoh yozma adabiyotga, xoh og'zaki adabiyotga mansub bo'lsin, barcha-barchasida o'ziga xos badiiy uslub, badiiy tasvir vositalari mavjud bo'ladi. Shu sababdan dissertatsiyaning uchinchi bobi, birinchi faslida Xorazm dostonlarining badiiy uslub, badiiy tasvir vositalari, xususan, o'xshatish, mubolag'a, sifatlash, metafora, sa'j, jonlantirish, tajnis, tajohil orifona kabi vositalar, ularning dostondagi vazifasi va o'rni haqida so'z yuritilgan.
Badiiy tasvir vositalari asarning asar sifatida shakllanishida chuqur ahamiyat kasb etadi. Tasvir vositalari asarda bo'layotgan voqealar, jarayonlar, undagi qahramonlar haqida o'quvchi yoki tinglovchida kengroq tasavvur hosil qilishiga imkon beradi. Asar qahramonlari hamisha ijobiy yoki salbiyligiga qarab hayotdagi turli predmetlar bilan taqqoslanadi. Yigitlar mardligi haqida gapirilganda yo'lbarsdek
18 Yma днссертацнн. E - 81.
shijoatli, sheryurak, devqomat deb ta'riflansa, qizlar asosan o'n to'rt kunlik oy, tishlari dur, sochi sumbul, bo'ylari sarvqomat, yonoqlari ol, lablari la'ldek, ko'zlari ohuning ko'zlaridek qilib tasvirlanadi. Agar salbiy obraz haqida so'z borsa, uni tinglovchi yoki kitobxon tasavvurida yoqimsiz taassurot qoldiradigan tarzda qiyoslaydi. "Zero, bu o'xshatishlar asarning badiiy qimmatini oshirish bilan birga asar qahramonlarini xarakter darajasiga ko'tarilishida ham muhim ahamiyatga ega"19.
Ammo bu o'xshatishlar ham Samarqand va Xorazm dostonchiligi an'anasida o'ziga xos tafovutga ega. Ushbu faslni yoritishdan ko'zlangan asosiy maqsad ham shu ikki dostonchilik an'anasi o'rtasidagi tasvir vositalarini qiyoslash, ularning farqini yaqqol aks ettirishdir. Dissertatsiyadan keltirilgan quyidagi parchada ana shu tafovut o'z aksini topgan, desak yanglishmagan bo'lamiz: "Samarqand dostonlarida "Go'ro'g'lining achchig'i chillali qishday murtiga cheta qaytdi", "Zo'r dev edi, o'tday tutashib ketdi" kabilarni uchratamiz. Xorazm dostonlarida, shuningdek, qahramonlik dostonlarida ham qahramonning jangdan oldingi holatini belgilovchi bunday o'xshatishlar deyarli uchramaydi. Qahramon Samarqand dostonlaridagidek arslonga, sherga, lochinga o'xshatilgani holda bu o'xshatishlar "sherdayin qaysar!", "misli ajdar" darajasiga ko'tarilmaydi. Qahramonning botirligi nisbatan portretini chizishdagi mubolag'ali o'xshatishlar bilan cheklab qo'yiladi. Shuningdek, yengilgan dushmanning "itday" o'limlarini tasvirlovchi misralar ham deyarli uchramaydi. Aksincha, qahramonlik dostonlarida ham, lirik romanik dostonlarda ham qahramon holatini oyga, gulga, bulbulga o'xshatish momentlari ko'p. Bizningcha, bu hol Xorazm dostonlaridagi lirik tasvirga moyillik bilan izohlanadi"20.
Badiiy tasvir vositalaridan biri bo'lgan mubolag'a xalq dostonlarida eng keng qo'llaniladigan vositalardan biri hisoblanadi. Qahramon haqida chuqurroq ma'lumot berish, uning boshqalardan yaqqol ajralib turishini ifodalash uchun ham mubolag'adan foydalaniladi. Qahramonlik dostonlarida bosh qahramonning mardona xatti-harakatlari, romanik dostonlarda esa oshiq va ma'shuqaning jamoli, ishq yo'lida duch keladigan sinovlari bo'rttirib ko'rsatiladi. "Xorazm dostonlarida mubolag'ali tasvir vositasining bu turi asarning badiiy jihatdan pishiq chiqishida yaxshi imkoniyatga ega. Ishlatilgan mubolag'alar asar g'oyasini, temasini ochishga yordam beradi"21. Keltiriladigan mubolag'ali tasvirlar, portretlar she'riy usuldan tashqari nasrdagi qofiya, ya'ni sa'jdan foydalangan holda ham ifodalanadi. Dissertatsiyada sa'jning dostonchilikdagi o'rni va vazifasi haqida ham fikr yuritilib, Samarqand
19 Yma днссертацнн. E - 110.
20 Yma днссертацнa. E -110.
21 Yma gnccepT^Ha. E -121.
dostonlarida bu tasvir vositasining mukammal ko'rinishlari borligini ta'kidlab, Xorazm dostonlarida bu holatning juda keng uchramasligini, bu hududdagi dostonlarda she'riy o'rinlar prozaga nisbatan yaxshiroq o'rin egallaganligi aytib o'tilgan.
Dostonlarda uchraydigan badiiy tasvir vositalaridan yana biri jonlantirish hisoblanadi. She'riy san'atlar orasida ham mavjud bo'lgan ushbu tur intoq san'ati deb yuritiladi. Bu tasvir vositasi orqali jonsiz narsalar, so'zlash qobiliyatiga ega bo'lmagan jonzotlar tilga kiradi. G'aribning shamolga o'z holini bayon qilib, dil tug'yonlarini aytishi, doston yakunida ro'molga murojaat qilib alamli firoqning yana qaytarilmasligini so'rab iltijo qilishi, "Sayyod va Hamro" dostonida Hamroning otasi Ahmadning turnalarga o'zini tutqunlikdan xalos bo'lishi uchun yordam berishini so'rashi orqali jonlantirish vositasi yuzaga kelgan. "Umuman Xorazm dostonlarida qo'llanilgan jonlantirish priyomi ichki psixologik o'rinlarning chuqurroq ifoda etishida qulay bo'lib hisoblanadi va lirik kechinmalarni to'la aks ettrishda yordam beradi"22.
So'z san'atlari orasida shunday bir turi borki, u o'zining biroz mukammalligi, muallifdan chuqurroq so'z boyligiga ega bo'lishini talab qilishi, satrlar ichida so'z o'yinini keltirib chiqarishi bilan ajralib turadi. Mumtoz adabiyotda tuyuq janriga asos bo'lgan va keng qo'llangan ushbu tasvir vositasining xalq og'zaki ijodi, xususan, dostonchiligida tutgan o'rni qanday? Omonilla Madayev Xorazm dostonlarini tadqiq etish, o'rganish jarayonida bu san'at turining dostonchilikda tutgan o'rniga ham e'tibor qaratgan hamda bir qator asosli fikrlarni keltirib o'tgan: "Xalq og'zaki badiiy ijodida tajnis ko'p qo'llanilmasa ham ayrim hollarda uchrab turadi. Bu hol Samarqand dostonlariga ham, Xorazm dostonlariga ham mansub bo'lib hisoblanadi"23. Mana shunday o'rganishlar davomida dostonlarda uchraydigan tajnisga oid namunalardan misollar ham keltirib o'tilgan: "Men sevmisham parilarning birisin,
Biri "lom"dir, biri "jim"dir, bir "sin", Biri ovdir, biri ovchi, biri "sin" Bir ov qonli kerak yor olmasina.
Qofiyalanib kelgan "birisin" so'zi birinchi misrada birini, ya'ni "bittasini", ikkinchi misrada arab alifbosidagi "sin" harfini, uchinchi misrada esa tuzoq ma'nosini ifodalamoqda"24. Misralardagi tajnisga oid bo'lgan so'zlar ma'nosini
22 Yma днссертацнн. E -135.
23 Yma днссертацнa. E - 135.
24 Yma днссертaцнa. E - 136.
anglash uchun ijodkor ham, o'quvchi ham chuqur bilim, yuqori darajadagi so'z boyligiga ega bo'lishi lozim. Ana shunda bu san'at turi o'zining bir-birdan go'zal bo'lgan ma'nolar olamini ochadi.
Umuman olganda, tajnisning yuqoridagi kabi namunalari boshqa tasvir vositalari singari dostonning mukammalligini, badiiy qimmatini oshirishga xizmat qiladi.
Ma'lumki, she'riy misralarni shakllantirishda qofiya, vazn, turoqning o'rni va vazifasi o'ta muhim hisoblanadi. Shu sababdan tadqiqot jarayonida olim Xorazm dostonlarida vazn va qofiya masalasida to'xtaladi.
Biz ushbu faslning boshlanish qismida dostonlar xususida so'z yuritib, ularda she'r va nasrning aralash holda kelishini dostonning janr xususiyatlaridan biri sifatida aytib o'tgan edik. Samarqand dostonlarida she'r va nasrning o'rni teng bo'lgani holda, Xorazm dostonchilik an'anasida poeziyaning o'rni kengroq ekani ham ta'kidlab o'tilgan edi. Shu sababdan ham dissertatsiyada dostonlarda asosiy rol egallovchi she'riy parchalardagi vazn va qofiya haqida alohida to'xtalib o'tilgan.
Xorazm dostonlarida she'riy parchalar qisqa-qisqa holda kelishi, har birining alohida kuy bilan ijro etilishi, she'rlarning aksar qismi aruz vazniga mos holatda yozilishi odatiy holat. Shunday bo'lsa-da, dostonda uchraydigan she'rlar, asosan, 8 va 11 bo'g'inli shaklda uchrashi va ular aksar hollarda murabba' ko'rinishida kelishi ta'kidlangan. Samarqand dostonlarida esa she'riy misralarning qofiyalanishi turlicha bo'lib, aynan bir qoidaga mos kelmagani, ba'zan murabba', ba'zan muxammas, yana bir o'rinda musaddas shakliga ega bo'lishi aytib o'tiladi. Shuningdek, qofiyalanishda ham Xorazm dostonlaridagi she'riy parchalar Samarqand dostonlaridan farq qiladi. "Samarqand dostonlarida she'riy parchalarning qofiyalanishi turlicha bo'lib, (aa, 6a, ra, ga); (aa, 6a, aBa); (aaa, 666, bbb) va h.k"25.
XULOSA
Endi Xorazm dostonlaridagi qofiyalanish tizimiga e'tibor qaratamiz. Xorazm dostonlarida qofiyalanish tizimi "a6a6", "bbb6", "rrr6" tarzida ma'lum tartib asosida bo'ladi. Ushbu dostonchilikni mukammal o'rgangan olim "Bunday qofiyalanishni Xorazm dostonlaridagi yetakchi forma deyish mumkin"26 , - deya izohlaydi.
O'zbek folklorshunosligida Xorazm dostonchilik an'anasi qisman o'rganilib ma'lum bir izlanishlargina olib borilganini maqolamizning boshlang'ich sahifalarida ta'kidlab o'tgan edik. Omonilla Madayev ana shu tadqiqotni mukammal darajada davom ettirdi. Ustozning izlanishlari natijasi sifatida Xorazm dostonchilik an'anasi,
25 Yma gнссертaцнн. E -142-143.
26 Yma gнссертaцнa. E -143.
Scientific Journal Impact Factor
R
uning o'ziga xos xususiyatlari haqida yozilgan tadqiqot ishi folklorshunosligimiz uchun muhim manba vazifasini o'taydi.
REFERENCES
1. Ишаев А. Шохсанамнинг ватани каер? "Фан ва турмуш", 1971 йил, 2 сон.
2. Кожинов В.В. Сюжет, фабула, композиция, в кн. Теория литературн, М., 1964.
3. Куронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. Тошкент: Akademnashr. 2010.
4. Мадаев О. "Хоразм достонлари ва уларнинг узига хос хусусиятлари". Тошкент
5. Кобулниёзов М. Сузбоши (Сайёд ва Хамро достони), Тошкент, 1964.
6. Зарифов X,. Т. Улкан хал; санъаткори, Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги урни китобида. Тошкент, 1971 йил.
1973.
