CC BY
12XALQ OG'ZAKI IJOD NAMUNALARINING BOSHLANG'ICH SINF DARSLIKLARIDA QO'LLANISHI VA ULARNING MAZMUNIY
GURUHLANISHI
AXMEDOVA Umidaxon Yodgorjon qizi
Farg 'ona davlat universiteti Boshlang'ich ta'lim uslubiyoti kafedrasi o'qituvchisi AXMEDOVA Mashxuraxon Ulug'bek qizi
Farg 'ona davlat universiteti Maktabgacha va boshlang 'ich ta 'lim fakulteti talabasi axmedovamashhuraxon0202@gmail.com
https://doi.org/10.24412/2181-2993-2022-2-345-351
Mazkur maqola asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga me'ros bo'lib ANNOTATSIYA keladigan xalq og'zaki ijod namunalarini, xususan, maqollarni tadqiq
ostiga olgan. Maqollarning boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun berilgan namunalari, ularning turlariga alohida to'xtalgan, chunki unda qadim zamonlardan beri shu xalqqa mansub insonlarning yashash tarzi, kundalik faoliyati, hayot kechinmalari o'z aksini topadi.
Kalit so'zlar: Folklor - xalq og'zaki ijod namunalari, matal, ertak, doston, maqol, tez aytish, topishmoq.
This article research examples of folk oral creations, in particular, ABSTRACT proverbs, which have been passed down from ancestors to generations over the centuries. Samples of proverbs for elementary school students, with particular attention to their types, because it reflects the way of life, daily activities, and life experiences of people belonging to this nation since ancient times.
Key words: Folklore - examples of folk oral creativity, proverb, fairy tale, epic, proverb, quick saying, riddle.
KIRISH (Introduction)
Folklor so'zi ingliz tilidagi folklore so'zidan kelib chiqqan bo'lib (folk - xalq, lore — bilim; fan) xalq ijodiyoti mahsuli hisoblanadi. Uning tarkibiga xalq tomonidan yaratilgan va xalq orasida keng tarqalgan asarlar: ertak, doston, qo'shi q, lapar, masal, maqol, matal, topishmoq va shu kabilar kiradi. Boshlang'ich sinf darliklarida o'quvchilarga xalq og'zaki ijodi to'g'risida ma'lumotlar va namunalar keltirilgan, quyida biz ularning ayrimlarini o'rganib chiqamiz.
345
№
'Kim tu aytadiT musobaqan
' Tu aytishlarni yaxshilab o'qt cl*qing ' Omu chtqutmay aylib to ring ' To'g'n nafas oling
Tu oytishlorm bit nalatda ayting ' Partadoshingu bir iwlwdo aytgan tu aytnb-lormguni hisobiab lunin.
Oo'2>ct)og'im qo'ng'ir, oa Qo'ng'aoqli qo'nchoq
Quiilmfvga tnrak torak, Dwnak, okmoq kurak twak1
Sturm iharbatmng ihn» ihakardan »twin |
Toiqm lopisiiifcxim to'g'n lopdi
jJ Aylmg ein tu aytlihlar 1119a nlm» ucfiun karak? Allfbodagi harflar Iwtnu Mtligma tu lytlih yotuhm
/ innlM) (|ilmg
Namuna Aatlan mahn ayxjdan ayamtdi /
! llthbu kAM so'2 vn tmikmalariung ma'nolaoni araqlaynw oq aaöaf oppoq dut, o'tiix tkki ulm tjl tor Hb m»t - uta< tfator bo W) (uiimA. mandtq MndbpQa o'mtuu/i ru»t»amng cfHda tum/urt
1 Bu ma'naUiini mm* blrlMhlHtb lu<oa»wrn lops mu og'i/diigi tiahAuf
•
V, Topisfimoqlarnmg javobmi to'g'n lop«sh yP uchun misfatarda yashiringan ma'nom topish kerak bo'ladi.
Sandiq tola oq sadaf Tunshadi tortib saf O'ttiz ikkita o'rtoq Yäshaydi ahilinoq,
«' Ushbu topishmoqnmg javobini topish yo't-larim ko'rib chtqamiz.
1 Kahl so'2 va bmkmalarni ajratib oiamtz: oq sadaf, o'ttiz ikki, torbb sai sandiq.
59
TopithmoqnlnQ javutwti luptlik Qutidd oQ /irm/ Mndtqqa. 32 tu tinhrnM/ «u Mif 1cm tib lucgari oq aadafgo a'miuililmoqda
Bo^hqa loptfehinuqljir javobtn* ham »hunday qtlib tafMih mumkin ttokng. btttjisini lopib fco'ramu
Katt» kjchtk Dnfi o'rtoq UyuMftma ba'lat to'qmoq
Hör bM qadamgn mos bo*tgan jauoblnrni ayting
1 Kalit w'/l«.
2 Kalil BO'/larning ma nolari
3 Ulmtm tuma bwluMnib tunbdi
Ymtm bir mtBol
Dum dumatoq, Wim yumaloq Icht lo'la havo-y«y. fopttam. ata» »ftaUüoq
tm
Ushbu tez aytish, topishmoqlarning bari o'quvchilarning nutqiy faoliyati va fikrlashiga o'zining ijobiy ta'sirini ko'rsatadi. Muallim darsi davomida ulardan unumli foydalanish orqali o'tkir mulohazali, notiqlarning shakllanishiga zamin yaratadi.
Quyida darslikda berilgan maqollar va ularning mazmuniy bo'linishiga oid ma'lumotlarni ko'rib chiqamiz
346
MUHOKAMA VA NATIJALAR (Discussion and results)
Maqollar mavzu jihatidan boy, xilma-xil va rang-barangdir. Quyida bugungi kuda boshlang'ich sinf o'quvchilari foydalanayotgan "Ona tili va o'qish savodxonligi" darsliklarida berilgan maqollar yordamida ularning mazmuniy jihatdan turlarini ko'rib chiqamiz
Vatan haqidagi maqollar: Mehnat haqidagi maqollar:
1. Har qush o'z uyasida erkin 1. Daraxt yaprog'i bilan ko'rkam, Odam
2. Tuqqan yerdan oyoq uzilsa ham, ko'ngil mehnati bilan.
uzilmas. 2. Tikansiz gul bo'lmas,
3. Ekin yerida ko'karar, Mashaqqatsiz - hunar.
Odam elida. 3. Tekin boylik axtarguncha,
4. Kuzning qozoni quyuq qaynaydi. O'zingga bop hunar top.
5. Ko'p bilgan oz so'zlar, 4. Qunt bilan o'rgan hunar,
Oz bo'lsa ham soz so'zlar. Hunardan rizqing unar.
6. Yurt qo'risang, o'zarsan, Qo'rimasang 5. Bir yigitga qirq hunar oz.
to'zarsan. 6. Bir qo'llab eksang,
7. Ona yurting omon bo'sa, Ikki qo'llab o'rasan.
Rang-u ro'ying somon bo'lmas. 7. Daryo suvini bahor toshirar,
8. O'zga yurtda shoh bo'lguncha Odam qadrini mehnat oshirar.
O'z yurtingda gado bo'l. 8. Yer boylikning otasi bo'lsa,
9. Vatanga falokat - o'zingga halokat. Onasi - mehnat.
10. Bulbulga bog' yaxshi, 9. Hunarli kishi xor bo'lmas.
Kaklikka - tog'. 10. Hunarli er xor bo'lmas,
Do'st dushmanga zor bo'lmas.
11. Harchand o'qibsan - bilimdonsan,
Agar amal qilmading - nodonsan.
12. Aql - yoshdan,
Odob - boshdan.
13. Yaxshidan bog' qoladi.
14. Bog'ni boqsang, bog' bo'ladi,
Botmon, dahsar yog' bo'ladi.
Boqimsiz bog' tog' bo'ladi,
Yurak bag'ring dog' bo'ladi.
Vaqt haqidagi maqollar: Do'stlik haqida maqollar:
1. Vaqt tog 'ni yemi rar, 1. Do'stsiz oshim - tuzsiz oshim.
Suv toshni kemirar 2. Do'st kulfatda sinalar.
2. Uch kun barvaqt turgan bir kun yutar. 3. Birlashgan yovni qaytarar.
3. Yoqut bilan vaqt topilmas, 4. Yaxshi do'st - jon ozig'i,
Vaqt bilan yoqut topilar Yomon do'st - bosh qozig'i.
347
4. Vaqting ketdi - naqding ketdi. 5. Yoz ishla, qish tishla.
5. Erta turgan ish bitirar, 6. Yozgi mehnat - qishki rohat.
Kech turgan ko'p turtinar
Turli xulq-atvorlarni namoyon etuvchi Halollik haqidagi maqollar:
maqollar:
1. Arslon izidan qaytmas, 6. Yulduz also oy bo'lmas, O'g'rilikdan boy
Yigit - so'zidan bo'lmas.
2. Tulkining hiylasi ko'p, 7. Xalq molini yegan halqumidan ilinar,
yaxshisi - qochmoq 8. O'g'rilik ko'zdan boshlanar, To'g'rilik
3. Bo'rining o'zi to'ysa ham, ko'zi to'ymas. so'zdan.
4. Echki yugurib kiyik bo'lolmas. 9. Halol ishla,
Kitob haqidagi maqollar: Halol tishla.
1. Kitob - aql qayrog'i. 10. Insofi borning barakasi bor.
2. Kitobsiz aql - qanotsiz qush. 11. Harakatda - barakat.
3. Kitobni sotib olgan emas, uni o'qigan olim 12. Ish kuchini yelga berma, yerga ber,
bo'ladi. Jamg'armani selga berma, elga ber.
4. Kitobning muqovasiga qarab baho berma. 13. Betashvish bosh qayda,
5. Uch kun kitob o'qimasang, so'zing Mehnatsiz osh qayda.
qo'pollashadi.
Bilim olishga undovchi maqollar: So'z haqidagi maqollar:
5. Bilmaganini so'rab o'rgangan - olim, 1. Gapni oz so'zla,
Orlanib so'ramagan - o'ziga zolim. Ishni ko'p ko'zla.
6. Ilmsiz bir yashar, 2. Yaxshi so'z qand yedirar,
Ilmli ming yashar. Yomon so'z pand yedirar.
7. Bilagi zo'r birni yiqar, 3. Achchiq savol berib, shirin javob kutma.
Bilimi zo'r - mingni. 4. Yomon so'zning qanoti bor.
8. Ilmli uy - charog'on, 5. Aytilgan so'z - otilgan o'q.
Ilmsiz uy - zimiston. 6. Ko'p o'yla, so'ng so'yla.
Til o'rganishga targ'ib qiluvchi 7. Gapning qisqasi - yaxshi,
maqollar: Qisqasida hissasi - yaxshi.
1. Til bilgan el biladi. 8. Tig' jarohati bitar,
2. Til - dil jarchisi. Til jarohati bitmas.
3. Suvni bersang elga, 9. Ariqni suv bezar - odamni so'z.
Yosharasan ming yilga 10. Yomon gap - bosh qozig'i,
4. Kuch - birlikda. Yaxshi gap - jon ozig'i.
5. Tilga e'tibor - elga e'tibor. 11. Sevdirgan ham til,
6. Til - dil kaliti. Bezdirgan ham til.
Rostgo'ylik to'g'risidagi maqollar: 12. Dunyoni yel buzar, odamni - so'z.
1. To'g'ri boshni egri qilich kesmas. (Egilgan 13. Issiq kiyim tanni ilitar,
boshni qilich kesmas) Issiq so'z jonni ilitar.
2. Kattaga hurmatda bo'l, 14. Tilingda bo'lsa boling,
Kichikka izzatda. Kulib boqar iqboling
348
MUHOKAMA
Maqol (arabcha maqola, kichik asar; so'z, nutq degan ma'nolarni bildiradi) nutqimizda hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-nasihat mazmuniga ega bolgan ixcham, obrazli, tugal ma'noli va hikmatli ibora, gapni ifodalashda foydalanamiz. Bolalar xalq og'zaki ijodida maqollar yetakchi o'rinda turadi. Maqol xalqning, bir necha avlodlarning aql-u farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandligining mahsulidir. Ularda hayotning achchiq-chuchugini tatib ko'rgan, turmushdagi hodisalarga aql ko'zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob mehnat ahlining biror voqea-hodisadan, biror kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (ko'proq bolalar uchun) yo'l ko'rsatuvchi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Maqo llar xalqning aql-idroki, ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatning badiiy ifodasi sifatida yaratib kelinmoqda.
XULOSA (Conclusion)
Maqollar chuqur ma'noni ifoda eta bilishi, ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq og'zaki ijodining boshqa turlaridan farq qiladi. Ularda mehnatkash xalqning orzu-umidlari, o'zaro munosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, o'yfikrlari o'ziga xos shaklda aks etgan bo'ladi. Shu sababdan ular bolalarni to'g'ri, mantiqiy fikrlashga, maqsadni qisqa, ixcham va lo'nda bayon etishga o'rgatadi, ularning badiiy didini oshiradi, tarixiy hodisalarning mohiyatini yaxshiroq, chuqurroq payqab olishga yordam beradi[9-11]. Bundan tashqari, maqollar ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga va so'z boyligini ham oshirishga ko'maklashuvchi bir vosita sifatida xizmat qiladi.
Shuning uchun ham so'z san'atkorlari, shuningdek, bolalar yozuvchilari xalq og'zaki ijodiga, ayniqsa, maqollarga ko'proq murojaat etganlar va ulardan unumli
foydalanganlar.
m
Km Qi/yiûagi nuqollarni davon «ttmng
O'qituvchi 2-sinf "Ona tili va o'qish savodxonligi" darsligida berilgan shu ^ ^ kabi mashqlar orqali o'quvchilar maqollarni qay darajada bilishini tekshirish va ularning tezkorligini oshirish imkoniga ega bo'ladilar
m
349
Bir so'z bilan aytganda, hayot ekanmiz, bizdan avval yashab o'tgan ot-bobolarimiz hayot tajribalarini o'rganib, ulardan ibrat olib borishimiz zarur. Bu yo'lda esa bizga xalq og'zaki ijodi namunalari ham yaqindan yordam beradi.
REFERENCES
1. O'zbek tilining izohli lug'ati 2-jild - Toshkent: Ozbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. 5 jildlik.
2. O'zbek tilining izohli lug'ati 4-jild - Toshkent: Ozbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. 5 jildlik.
3. Ona tili va o'qish savodxonligi 2-qism [Matn]: 1-sinf uchun darslik / I. Azimova [va boshq.]. - Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. - 104 b.
4. Ona tili va o'qish savodxonligi 2-qism [Matn]: 3-sinf uchun darslik / I. Azimova [va boshq.]. - Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2022. - 144 b.
5. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: 3-sinfi uchun darslik / K. Mavlonova [va boshq.]. - Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2022. - 144 b
6. Ona tili va o'qish savodxonligi. 2-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun / K. Mavlonova [va boshq.]. - Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. - 120 b.
7. Ona tili va o'qish savodxonligi. 2-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun / K. Mavlonova [va boshq.]. - Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. - 120 b.
8. "Bolalar adabiyoti" (O'qituvchi" nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013) darsligidan
14. Samatov, B. T. (2020). The strategy of parallel pursuit for differential game of the first order with Gronwall-Bellman constraints. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(4), 15-20.
15. Тажиахматович, C. Б. (2021). ЗАДАЧА УБЕГАНИЯ ДЛЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ ИГР ПЕРВОГО ПОРЯДКА С ОГРАНИЧЕНИЕМ ГРОНУОЛЛА-БЕЛЛМАНА. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MATHEMATICAL THEORY AND COMPUTER SCIENCES, 2(6), 1-5.
16. Ne'matov, I., & Axmedov, O. (2021). BOULE FUNCTION AND ITS INTERPRETATION. Scientific Bulletin of Namangan State University, 3(3), 8-12.
17. Axmedov, O. U., & Abdumannopov, M. M. (2022). GRONUOLL-BELLMAN CHEGARALANISHLI BIRINCHI TARTIBLI DIFFERENSIAL O'YIN UCHUN PARALLEL QUVISH STRATEGIYASI. FORMATION OF PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY AS INTERDISCIPLINARY SCIENCES, 1(10), 324-326.
18. Muhammadsodiq, A. (2022). Game Theory as a Theory of Conflicts. International Journal of Culture and Modernity, 17, 123-126.
350
www.birunijournal .uz
19. Ahmedova, U. Y. Q., & Axmedova, M. U. B. Q. (2021). Vatanim Surati. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 7(11), 877-883..
20. Farkhodovich, T. D. (2022). Critical Thinking in Assessing Students. Spanish Journal of Innovation and Integrity, 6, 267-271.
21. Qizi, A. U. Y., & Qizi, A. M. U. B. (2021). Research On Hydronyms and Their Importance.
351
