CC BY
0XALCACILIQ S9N9T NUMUN9L9RININ VIZUAL OBRAZI
FIRUZ9 TOFIQ QIZI B9D9LOVA
Azarb aycan Memarliq va in§aat Universiteti Azarb aycan, Baki
Giri§: Azarbaycan xalgast tarixin ayrilmaz bir pargasidir. O qddim dovrlardan mdddni vd estetik keyfyydtldrin da§iyicisidir. Xalga vizual ifada vasitasidir. Xalga deyarkan farqli ranglar, boyalar, iplar, naxi§lar va albatta ki, xalgagilar yada du§ur. Xalgaginin atdigi ilmadan yaranan yeni naxi§lar xalganin vizual obrazini formala§dirir. I§ara, simvol, xatt, damgalar va s. xalganin maxsus oldugu dovru, aid oldugu bolganin bir sozla vizual obrazini i§ara edir. Zamanla muhitin dayi§ib inki§af etmasina baxmayaraq xalga yeni muhitin ifada vasitasina gevrilir va aktualligini qoruyur. Xalgada istifada olunan forma, sujet xattinin muxtalifliyi, toxunma texnikasi, farqli ornament va alvan rang galarlarindan istifada edilarak yaradilan kompozisiya rangaranglik tadqiqatlar ugun geni§ meydan agir.
Agar soz: vizual i§ara, xalga, dizayn, damga, naxi§.
Azarbaycan qadim tarixa malik ulu olka oldugundan demak olar ki, har qari§inda b ir nama gizlanir.
Qadim dovrlardan insanlar maskunla§digi arazilarda iz qoymaqla galacak nasillara tarix haqqinda nama yolladiqlarindan xabarsiz idilar. insan maskunla§digi arazini tabii §araita uygun formaya salmaqla muxtalif sanat novlarinin inki§afina sabab olmu§dur ki, bu ideyalarin b ir qismi real hayatda muxtalif sanat novlarinin inki§afinda ozuna yer tapmi§dir.
Ov9uluq, b aliq?iliq, duluz9uluq va bu sanat novlari arasinda toxuculuq xususi diqqat markazinda olmu§dur.
Arxeoloji tapintilar naticasinda eneolit dovruna aid oldugu deyilan ilk primitiv toxuculuq dazgahlarinin qaliqlari a§karlanmi§dir. Sonraki dovrlarda a§karlanan xal9a dazgahinin movcudlugu toxuculuq sanatinin geni§ istifadasini subut edir.
R.Tagiyevanin asarlarinda qayaustu tasvirlardaki mai§at realliqlarindan b ahs edan (a. VIII-III minillik, Qobustan) ov9uluq motivlarina, ilk akin9ilarin dinimovhumi tasavvurlarina b aglanan Azarb aycan xal9alarinin sujetlarinda va badii tartib atinda aks olunmasi atrafli tahlil edilmi§dir.
A§karlanan b oyaq maddalari qadim dovrlardan par9alari b oyamaq adatinin movcudlugu haqqinda malumatlari b ir daha tasdiq edir.
§akil 1
§akil 1 [k.,10]
Qeyd etmaliyik ki, ni§anlarla b agli rast galdiyimiz bir 9ox fikirlar qadim dövrlarda xal9a üzarinda istifada olunan tasvirlarda (ornamentlar, vizual i§ara va damgalar) vacib ismari§larin gizli ötürülmasinda geni§ istifada olunurdu.Belalikla, bu, etnik va §axsi damgalarin tayfa sanatkarlari tarafindan uzun illar estetik tafakkürla zanginla§dirilmi§, naxi§lar sistemina yol almi§dir.
Sinifli camiyyatin yaranmasi dövrün müxtalif tabaqalarinda istifada olunan damga, qrafik ni§an va ornamentlar kimi aks olunurdu. ínki§af edan camiyyatda yeni ni§an va damgalar qon§u tayfalar arasindaki ticari alaqalar naticasinda zanginla§ir,tarixi abida, mai§at va bazak a§yasi fonunda §axsi mülkiyyatin, etnik mansubiyyatin va eyni zamanda dekorativ tatbiqi sanatin müxtalif sahalarinda tatbiq olunurdu. Damgalara toxu9uluqda, xal9a9iliqda, miskarlikda, badii par9a, da§ oyma, zargarlik mamulatlari üzarinda tez-tez rast galinir. §akil 2
Catal-Huyuk navip va «Damgali» xalf asi (Qazax) Üzarinda müxtalif damga tasvirian оlan Azarbaycan xurcunu
§akil 2 [k.,10-9]
Arxeoloji ara§dirmalardan malum olan antik va orta asrlara aid malumatlara epiqrafik abidalar, miniatürlar, xalq folkloru, tarixi sanadlar, klassik adabiyyat nümunalari va s. asas ma§guliyyat sahalari oldugunu sübut edir. (kitab 2)
Bir 9ox yerli va acnabi tadqiqat9ilarinin diqqat markazinda olan Azarb aycan xal9alari uzun illar vizual ob razli, inca ornamenti va geni§ süjet xatti ila diqqat 9akarak tadqiq edilmi§dir.
F.V.Qogelin XVII-XVIII dövrlara aid asarinda Azarb aycan xal9alarinda "ov" va "heyvan" ornamentli ma§hur xal9alarin b ir qrupunu tadqiq etmi§dir.
Tadqiqat9ilardan B.P.Deniki, L.S.Bretanitskinin fikrinca dekorativ-tatbiqi sanatla six b agli olan xal9alar Azarbaycan incasanatinda mühüm ahamiyyat kasb edir. Azarb aycan xal9alarinin badii inki§af yolunu tadqiqat9ilarin tadqiqat obyekti olmu§dur. Bununla yana§i, Azarbaycan xal9asinin inki§afinda b öyük zahmati olmu§ alim xal9a9i§ünas Latif Karimov xüsusi diqqatla anilmalidir.
Latif Karimov ilk dafa olaraq Azarb aycan xal9a9iliginin inki§af dövrünü izlayarak xal9alarin növlarini (Qafqaz, iran, va s. xal9alarindan) farqlandirmi§dir. Latif Karimov xal9a istehsali texnikasi ila b agli olan b ir 9ox sözlar (ari§, argac, xali, xal9a, kilim, mafra§, palaz va s.) toplayib sistemla§dirmi§ va onlarin türk man§ali olmasi a§kar edilmi§dir. [6] Ara§dirmalardan malumdur ki, xal9a istehsali ila ma§gul olan türkdilli xalqlar arasinda bu terminlardan geni§ istifada edilirdi.
Azarb aycan xal9asi tadqiqat9ilar ü9ün nazari asas olmu§ va ara§dirmalarda b ir 9ox alimlarin adini 9akmak olar: A.Y.Qaziyevin asarlarinda Azarb aycan xal9alarinin kompozisiya , dekor, rang hallinin orijinalligi halli b aximindan farqliliyi asarin elmi yeniliyidir.
N.Ab dullayeva xal9a9iliq sanatinin XX asrin ananalari va inki§afi ila b agli b ir sira masalalar Azarb aycan xal9a9iliq sanatinda qadim zamanlardan bu günadak varisliyi izlami§dir. R.öfandiyevin 9ox sayli VII-XIX asrlarda Azarb aycan xal9asinin dekorativ-tatbiqi sanatinin va xal9a istehsalinin tadqiqi sahasinda b öyük amayi olmu§dur.
K. öliyevanin tadqiqatinda Azarb aycan xovsuz xal9alarin tadqiqi va tahlili verilmi§dir. Sanat§ünas C.Mücirinin asarlari Canubi Azarb aycan xal9a sanatinin tahlilina, habela Azarbaycan xal9a9iliginin texnoloji üsullarina hasr olunmu§dur.
Azarb aycan xal9asinin tarixi ke9mi§inin hartarafli óyranilmasi, tahlili, istifadasi va milli ideologiya ila alaqasi arxeoloq, tarix9i va etnoqraflanmn tadqiqatlari mühüm ahamiyyata malikdir. Bunu bir 90X ara§dirma9ilarin tadqiqatlarinda , o cümladan H.Quliyevin asarinda diqqat 9akan asas maqamlardan biri olan toxuculugun inki§afinda istifada olunan yun iplarin hazirlanmasi, b oyanmasi va digar üsullar óyranilmi§dir.
Toxuculuq daha sonralar xal9a9iliq sanatinin inki§afina takan vermi§ va b e§ min il avval orta tunc dóvründan dóvrümüzadak ózünamaxsuslugunu qoruyaraq hazirda da istifada olunmaqdadir. Xal9a9iliqda hala qadim dóvrlardan estetik va utilitar keyfiyyatlar camlanmi§dir. Xal9alar ólkanin tabii §araitini, tarixini va insanlarin ya§ayi§ tarzini nümayi§ etdirir. Manbalara asasan III-VII asrlarda Azarb aycan xal9alarinda ipak, qizil-gümü§ saplardan geni§ istifada edilarak nafis xal9alar toxunulurdu. Tadqiqat9ilarin fikrinca, xal9a9iliq b izim eradan avval tunc dóvründa - II minillikda móvcud olub. Bela ki, Maku §aharinda b itki ornamentli xal9a-9ulla órtülmü§ gil at heykalciyi tapilib. Yunan tarix9isi Ksenofont (bizim eramizdan avval V asr) bildirir ki, farslar xal9alardan istifada etmayi midiyalilardan óyranmi§lar. VII asr Alb an tarix9isi Moisey Kalankatuyski Alb aniyada xal9a istehsali va zadaganlarin mai§atinda bunlardan istifada edilmasi barada malumat verir. [k,.2 sah 6]
Azarb aycanin XIII - XIV asr xal9a va xal9a mamulatinin ixraci §arq ólkalari ila ticari alaqalarinin geni§lanmasinda mühüm yer tuturdu.
Buna baxmayaraq, orta asrlara aid inca ornamentlarla bazadilmi§ zarif naxi§li Azarbaycan xal9alarinin nafis tartib ati Avropa ólkalarinin daima diqqat markazinda olmu§dur. Geni§ istifada onun Azarbaycan xal9alarinin orijinalligi ornamentlarinin düzgün istifadasi ardicil süjet xatti, bir-birini izlayan ornamentlar silsilasi xal9ada aksin tapir. [k.,3]
Ornamentlarin zamanla mai§at va bazak a§yalarinda, i9 va 9ól makan tartib atinda istifadasi onun estetikliyin artirmi§dir. Xal9alarin toxunmasinda istifadasinda olunan materiallarla yana§i, yun, ipak müasir materiallarda da tatbiq olunmaqdadir. Azarb aycanda geni§ istifada olunan ornamentlardan nainki §aharin bütün makan tiplarinda,eyni zamanda xal9alarda geni§ istifadasi mü§ahida olunmaqdadir.
Ornamentlar müasir zamanda §ahar mühitinda az istifada olunsa da daxili makanlarda geni§ tatbiq edilir.
Azarb aycan daima inki§af etdiyindan bizi ahat edan mühitin va orada istifada olunan elementlari daxili makanlarda, geyimlarimizda, aksesuarlarda bazak nümunalarinda górmak olar.
Azar aycan xal9asinda istifada olunan ornamentlar illarla takrarlansa da óz manasini dayi§mami§dir. Azarb aycan xal9alarinda tez-tez rast galdiyimiz naxi§lar insanlarda inanci, sevgini, tabiati va s. etiva edir. §akil 3.
Qazaxxalfaa $uvan xalfasi Tabriz xalfasi Qarabag xal^asi
§akil 3. [k.,7]
Gül - Azarb aycan xalçalarinin asas tasvirlarindan olan gül tasviri amin-amanliq, dostluq, sevgi kimi tasvir olunan elementlardandir. Azarb aycan xalçalarinda gül tasvirlari ara b oçluqlarda asas element kimi istifada olunur. Bir çox hallarda gül tasvirlari tünd rangda yerlik üzarinda toxunulur. Ha§iyalanmi§ fonda müxtalif rangda gül tasvirlari istifada olunaraq ara b oçlugundaki gül tasvirlarini öna çixarir. Belalikla xalçalarda tabii manzara abu-havasi yaranir.
Quç - tasviri Azarb aycan xalçalarda an qadim zoomorfoz tasvirlardandir. Xalçalarda qu§ tasvirlari aila, müjda, hamila qadinin övlad gözlamasi va s. yozulur. Qu§ tasvirlari tak va ya b alasi ila üz-üza va ya küskün formada tatbiq olunur. Azarbaycan xalçalarinda vah§i va ev quçlari çox geni§ istifada olunur. Xalçalarda qu§ tasviri sevgini simvoliza edir.
Ox - Xalçalarda yardimci element kimi istifada olunan elementlardan biri da oxdur. Bir xalça üzarinda müxtalif ö^üda oxlarin kompleks halda içlanmasi mümkündür. Azarb aycan xalçalarinda oxlardan ib arat kompozisiyalarda toxucularin fantaziyasi önamlidir. Onlar bela kompozisiyalarda xalçalarda ox ucluqlardan farqli rangda göstarmakla xalçalarin estetik görünrüsüna tasir etmakla b oçluqlarin doldurulmasinda geni§ tatb iq olunur. Toxucular xalçalardaki ox tasvirlarini enerjiya, maqsada dogru yönalmasinin ramzi kimi dayarlandirilir. Ulduz - Azarb aycan xalçalarinda geni§ tatbiq olunan simvollardan biri ulduz içarasidir. Kompozisiyalarin mana yükünü daha da güclandirmak ^ün i§iq agil, xo§b axtlik kimi tatbiq olunur. Azarb aycanin har b ir b ölgasinda ulduz tasvirlari olan xalçalarin yeni qurulmu§ ailalara hadiyya edilmasi anana hali almiçdir.
Azarb aycan xalçasina xas b azi xüsusiyyatlar (naxiçina, kompozisiya quruluçuna, ranglarina, texniki xüsusiyyatlarina ) onu §arti olaraq bir neça xalçaçiliq maktabina b ölür. Qub a, Ab §eron, Ganca, Çirvan, Qarab ag, Qazax, Tabriz.
Quba xalçaçiliq maktabina aid xalçalar geni§ naxi§ müxtalifliyi, b itki motivlari ila xarakteriza olunur.
Abçeron xalçaçiliq maktabi- özünda Ab §eron kandlarini b irlaçdirir. Handasi formali elementlarin va onlarin ilkin obyekti ila oxçarligini itirmiç inca b itkilarin üslub la§dirilmi§ tasvirlarini taçkil edir. Xalçalarin ara saha yerliyinda tünd-göy, nadir hallarda sari va qirmizi rang koloristikasindan istifada edilir.
Çirvan xalçaçiliq maktabi - Azarb aycanin §irvan xalçaçiliq maktab i xalçalari mürakkab tasvirlari va insan, qu§, maiçat tasvirlari ila xarakteriza olunur. XIV-XV asrlarda Avropa ölkalarindan Niderland rassami Hans Memlinq (XV asr) "Maryam öz körpasi ila" asarinda "Çirvan" xalçasinin tasvirini vermi§dir.[k., 4]
Ganca xalçaçiliq maktabi- Markazi Ganca çahari olmaqla ona yaxin Gadab ay, Goranboy, §amkir va Samux rayonlarinin arazilarini ahata edir. Hala X-XI asrlardan ipak istehsali markazlarindan b iri olmaqla yanaçi, yüksak keyfiyyatli yun va ipak xalçalari ila da taninmiçdir. Qazax xalçaçiliq maktabi - Qazax xalçaçiliq maktab larinda az rang ahangdar kolorit yaradilirdi. Ganca - Qazax xalçalarinin naxiçlari hala orta asrlarda Avropa rassamlarinin maragini va diqqatini calb etmi§, XV asr italyan rassami Karlo Krivelonun "Müjda", Alman rassami Hans Holb eynin (XV asr) "Elçilar" tab lolarinda bu xalçalarin tasviri verilmiçdir. [k., 4]
Qarabag xalçaçiliq maktabi - 33 kompozisiyali Qarab ag xalçalarinin toxunmasinda yerli qoyunlarin yununun istifada olunurdu. Six ,hündür ,eyni zamanda yumçaq xova malik xalçalar Qarab ag xalçaçiliq maktab ini nümayi§ etdirir. Qarab ag xalçalarini qruplara b öldükda medalyonlu, medalyonsuz, süjetli va namazliqlar qrupuna b ölmak olar.
Tabriz xalçaçiliq maktabi - Azarb aycanin an qadim xalçaçiliq maktab larindan b iridir. Tab riz xalçaçiliq maktab inda an qadim va maçhur xalçaçiliq miniatür sanatinin rangkarliginin tasiri hala da duyulur. Süjetlar ayri-ayri fraqmentlara parçalanaraq ravayat xarakterli müxtalif motivlar naxiçlarla avaz olunur.
öl amayindan istifada edarak istehsal olunan xalçalarin möhkamliyi va uzun ömürlülüyü dünyada ma§hurla§dirmi§dir. Xalçalarin toxunulmasinda xüsusi düyünlardan istifada edilirdi. Dünyanin bir çox ölkalarinda xalça nümunalarinin müxtalif növlari va onlarin b ölgalara uygun ananalari nümayi§ etdirilir.
Xalça sanati zamanin asas elementina çevrilarak camiyyatda siyasi, sosial, iqtisadi, madani, estetik va bütün dayiçikliklari aks etdirir. Bundan alava xalça maiçatda, ya§ayi§ mühitinda istifada olunan a§ya kimi asas elementlardan birina çevrilmi§dir. Baxmayaraq ki, hayat tarzinin zamanla dayiçmasi yeni mai§at mühitinin yaranmasina sabab olur, lakin xalça öz dayarini,milli ruhunu qoruyub saxlayir va göz oxçayir.
Azarb aycan xalçalari maiçatin asas cahatlarini ramzi b aximdan aks etdirir. Xalçalardan ya§ayi§ mühitinda geni§ istifada olunur. Evin dö§anmasinda, divardan asir, özlarina xalçadan geyim hazirlayir, atlari soyuqdan qoruyur. Xalça hayatimizin bütün dönamlarinda istifada formasi dayiçsa da lakin tayinat formasini dayi§mami§dir. Hatta azarb aycanlilar arasinda xalçayla b agli b ela bir deyim var: "Xalçam harda, yurdum orda".[1]
önanalarin unudulmaqda oldugu b azi b ölgalarda xalçaçiligi mühafiza etmak va istehsalini stimullaçdirmaq vacib dir. Bu isa öz növb asinda ganc nasilda madani irsa diqqat va havasi tarbiya etmak, xalçaçiliq icmalarinin yaradici potensialini yüksaltmak va Azarb aycanda xalçaçiligin galacak inkiçafini dastaklamak maqsadi daçiyir.
NÖTica
Azarb aycan xalçalarinin vizual görüntüsu illar b oyu formala§mi§, milli dayarlari ya§atmi§ va yaçatmaqdadir. Xalçalarda Azarb aycanin zangin tabiatindan götürülmü§ fraqmentlar qrafik formada tatb iq olunur. Daha çox b itki, heyvan tasvirlarina üstünlük verilirmiçdir. illar ötdükca ornamentlara yeni formalar alava olunaraq zanginla§dirilmi§dir.
Xalça yüzilliklar boyu Azarb aycan xalqinin madani irs nümunasi kimi takca canli tarix deyil, ham da qadim köklar, madani dayarlar haqqinda malumatdir. incasanatin bütün növlarina tasir edan xalça ham Çarq, ham da Qarbda evlara istilik va rahatliq gatirmakla yana§i, Avropa incasanatinda xüsusi yer tutmu§ qadim madaniyyatimizin daçiyicisidir.Xalça madani dialoqun va madani müb adilanin canli nümunasidir. Lakin bu gün milli xalçaçiliq sanatinin va xalça ila b agli ananalarin, hamçinin naxi§ va texnologiyalarin müxtalifliyinin qorunub saxlanilmasina, mühafizasina va galacak nasla ötürülmasina öyük tala vardir.
aDaBiYYAT SiYAHISI
1. https://urmu.info/Azerbaycan_xalcaciliq.pdf
2. Azarbaycan xalçasi: biblioqrafiya /tartibçi-müallif K.Tahirov; red. G.Safaraliyeva; M.F.Axundov ad. Azarb aycan Milli Kitabxanasi.- Baki, 2012.- 469 s.
3. https://fliphtml5.com/wqchw/cyjt/Azarb aycan_Xalçalari_№28-29/188/
4. https://az.wikipe
5. dia.org/wiki/§irvan_xalçaçiliq_maktabi
6. http://anl.az/down/az.xalcasi.pdf
7. https://az.wikipedia.org/wiki/Azarb aycan_xalçalari
8. https://www.facebook.com/azerbaycanarasdirmalar (Azerbaijani & Turkic World-Studies)
9. https://uqusturk.wordpress.com/
10. https://azerbaijani-studies.blogspot.com/2017/01/xalca-naxslarnda-yasayan-ulu-tariximiz.html
