CC BY
21
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOtECZNE NA RZECZ BEZPIECZENSTWA
dr tukasz Romana)*
aWyzsza Szkola Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Jozefowie / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy *Autor korespondencyjny / Corresponding author: l.roman@wsge.edu.pl
O wojnie i pokoju - dylematy polemologiczne
War and Peace - PoLemoLogicaL Dilemmas Полемологические дискуссии о войне и мире
ABSTRAKT
Cel: Celem artykulu jest przedstawienie zjawiska wojny i pokoju w kontekscie polemologicznym. W artykule zaprezentowano wybrane poj^cia, definicje i teorie wojny oraz podjQto probQ identyfikacji wiedzy polemologiczno-irenologicznej na podstawie analizy zrodel i literatury przedmiotu. Wprowadzenie: Obecnie zauwazalny jest brak wiedzy z zakresu badania problemow wojen i konfliktow zbrojnych w uj^ciu polemologicznym. Wielu naukowcow i specjalistow zajmujgcych si§ bezpieczenstwem i obronnoscig nieustannie poszukuje odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu polemologia wplywa na wspolczesny obraz wojny. W zwigzku z tym teoretyczne podstawy polemologii, a takze nauk pokrewnych, przede wszystkim nauk o bezpie-czenstwie i nauk o obronnosci, powinny bye wykorzystywane do wzbogacania wiedzy o wojnie, konfliktach zbrojnych i pokoju. Zjawisko wojny i pokoju, nazywane cz^sto fenomenem, od poczgtkow tworzenia si§ powigzan strukturalno-funkcjonalnych panstw bylo przedmiotem zainteresowania wladcow i specjalistow zajmujgcych si§ kwestiami polityczno-militarnymi. Wojna jest realng cz^scig zlozonej rzeczywistosci. Zjawisko to - ze wzgl^du na swojg wartose teoretyczng i praktyczng - pobudzalo mysl filozoficzno-spoleczng od jej zarania. Przez cale wieki mysliciele i uczeni poszukiwali drog wiodgcych do wyeliminowania wojen z zycia ludzkosci. Bez wiedzy o wojnie nie da si§ zrozumiee, jak ksztaltowal si§ wspolczesny swiat i dlaczego nawet najbardziej rozwiniQte spoleczenstwa musialy czasami walczye.
Wnioski: Zjawisko wojny i pokoju, nazywane czqsto fenomenem, od poczgtkow tworzenia powigzan strukturalno-funkcjonalnych panstw, bylo nieustannym przedmiotem zainteresowania wladcow i specjalistow polityczno-militarnych. Wojny sg realng cz^scig zlozonej rzeczywistosci. Zadne bowiem zjawisko, w tym wojna, nie pojawilo si§ znikgd, lecz rozwijalo si§ na przestrzeni dziejow. Zjawisko wojny ze wzgl^du na swojg wartose teoretyczng i praktyczng stanowi przedmiot zainteresowan mysli filozoficznej i spolecznej od samych poczgtkow jej powstania. Przez cale wieki mysliciele i uczeni poszukiwali drog wiodgcych do wyeliminowania wojen z zycia ludzkosci. Bez wiedzy o wojnie niemozliwe jest zrozumienie, jak ksztaltowal si§ wspolczesny swiat i dlaczego nawet najbardziej rozwiniQte spoleczenstwa musialy czasami walczye.
Znaczenie dla praktyki: niniejszy artykul moze stanowie obiekt studiow i analiz ludzi swiata nauki zajmujgcych si§ problematykg bezpieczenstwa, obronnosci, wojen i konfliktow zbrojnych. Adresowany jest zarowno do pracownikow naukowo-dydaktycznych, naukowcow i studentow uczelni wyzszych, jak rowniez do szerokiego grona osob, ktore zajmujg si§ problematykg bezpieczenstwa, obronnosci, wojny i konfliktow zbrojnych. Stowa kluczowe: wojna, pokoj, konflikt zbrojny, badania nad wojng, polemologia, irenologia Typ artykutu: artykul przeglgdowy
PrzyjQty: 19.09.2016; Zrecenzowany: 09.02.2016; Opublikowany: 31.03.2017;
ProszQ cytowac: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 80-86, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.6;
Artykul udostQpniany na licencji CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).
ABSTRACT
Aim: This article concerns the issues of war and armed conflicts in a polemological context. The article presents selected concepts, definitions and theories of war, and attempts to identify polemological-irenological knowledge based on the analysis of sources and the literature of the subject. Introduction: Knowledge deficits in the field of research into wars and armed conflicts in terms of polemology can be currently noticed. Many scientists and experts dealing with security and defence strive to answer the question of how polemology affects the contemporary image of war. Therefore, the theoretical foundations of polemology and related sciences - primarily security and defence sciences - should be used to expand knowledge of war, armed conflicts and peace. The existence of war and peace, often called a phenomenon, has been of interest to rulers and experts dealing with political and military issues ever since states began to form structural and functional links. War is an inherent part of a complex reality. Due to its theoretical and practical value, this phenomenon has engendered socio-philosophical thought since the emergence of war. For centuries, thinkers and scholars have been looking for ways to eliminate war from the life of mankind. Without knowledge of war, it is impossible to understand how the contemporary world evolved and why even the most developed societies sometimes had to fight.
Conclusions: The existence of war and peace, often called a phenomenon, has been of interest to rulers and experts dealing with political and military issues ever since states began to form structural and functional links. War is an inherent part of a complex reality. Indeed, no phenomenon, including war, has emerged out of nowhere. Rather, it has evolved in time. Due to its theoretical and practical value, this phenomenon has engendered socio-philosophical
HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES IN THE CONTEXT OF SAFETY
thought ever since the emergence of war. For centuries, thinkers and scholars have been looking for ways to eliminate war from the life of mankind. Without knowledge of war, it is impossible to understand how the contemporary world evolved and why even the most developed societies sometimes had to fight. Practical significance: This paper can be studied and analysed by scientists dealing with the issues of security, defence, war and armed conflicts. It is addressed to academic teachers, scientists and university students, as well as, more broadly, those who deal with security, defence, wars and armed conflicts. Keywords: war, peace, armed conflict, war research, polemology, irenology Type of article: review article
Received: 19.09.2016; Reviewed: 09.02.2016; Published: 31.03.2017;
Please cite as: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 80-86, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.6;
This is an open access article under the CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).
АННОТАЦИЯ
Цель: Целью данной статьи является представление явлений войны и мира в полемологическом контексте. В статье приведены избранные концепции, определения и теории войны, а также предприняты попытки определения полемологических и иренологических знаний, исходя из анализа источников и литературы.
Введение: Сегодня чувствуется отсутствие знаний о научных проблемах войн и вооруженных конфликтов с полемологической точки зрения. Многие ученые и специалисты, занимающиеся безопасностью и обороной, постоянно ищут ответы на вопрос, в какой степени по-лемология влияет на современный образ войны. Таким образом, теоретическая основа полемологии, а также смежных наук, в частности, наук о безопасности и обороне, должна быть использована для расширения знаний о войне, вооруженных конфликтах и мире. Явление войны и мира, часто называемое феноменом, с самого начала формирования структурно-функциональных взаимоотношений между странами, представляло интерес для правителей и экспертов, занимающихся военно-политическими вопросами. Война является реальной составляющей комплексной действительности. Это явление, благодаря своей теоретической и практической ценности, с самого начала интересовало философскую и общественную мысль. В течение многих столетий мыслители и ученые искали пути, ведущие к устранению войны из жизни человечества. Без знаний о войне нельзя составить представление о формировании современного мира, и ответить на вопрос, почему даже самые развитые общества иногда вынуждены воевать.
Выводы: Явление войны и мира, часто называемое феноменом, с самого начала формирования структурно-функциональных взаимоотношений между странами, являлось постоянным предметом заинтересованности правителей, а также политических и военных экспертов. Войны - это реальная составляющая комплексной действительности. Ни одно из явлений, в том числе и война, не появляется на пустом месте, а всегда развивается на протяжении всей истории. Феномен войны, с самого начала его формирования, из-за своей теоретической и практической ценности является предметом интереса философской и социальной мысли. В течение многих столетий мыслители и ученые искали пути, ведущие к устранению войны из жизни человечества. Без знаний о войне нельзя составить представление о формировании современного мира, и ответить на вопрос, почему даже самые развитые общества иногда были вынуждены воевать. Значение для практики: Эта статья может стать объектом изучения и анализа ученых, занимающихся вопросами безопасности, обороны, войн и вооруженных конфликтов. Она адресована как ученым, исследователям и студентам высших учебных заведений, так и широкому кругу людей, которые занимаются вопросами безопасности, обороны, войны и вооруженных конфликтов. Ключевые слова: война, мир, вооруженный конфликт, исследования войны, полемология, иренология Вид статьи: обзорная статья
Принята: 19.09.2016; Рецензирована: 09.02.2016; Опубликована: 31.03.2017;
Просим ссылаться на статью следующим образом: BiTP Vol. 45 Issue 1, 2017, pp. 80-86, doi: 10.12845/bitp.45.1.2017.6; Настоящая статья находится в открытом доступе и распространяется в соответствии с лицензией CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativecommons.Org/licenses/by-nc-sa/4.0/).
Wprowadzenie
Rozwazania nad genezq, istotq i charakterem wojen, a takze nad naturq pokoju i drogami jego budowy nie sq charaktery-styczne tylko dla czasów wspótczesnych. Majq bardzo dtugq historic, siçgajqcq starozytnosci. W rozwazaniach tych mozna wyróznic dwa nurty metodologiczno-teoretyczne:
1) polemologiczny (gr. polemos - wojna, bój, walka);
2) irenologiczny (gr. eirene - pokój, spokój), znany takze jako peaceresearch (badania nad pokojem).
Nie przedstawiajqc szczegótowo róznic dzielqcych oba po -dejscia, najogólniej nalezy stwierdzic, ze zdaniem przedstawi-cieli pierwszej orientacji nalezy najpierw zbadac zródta, istotç i charakter wojen, a dopiero potem ustalic warunki eliminacji wojen z zycia spoteczenstwa. Wedtug zas teoretyków drugie-go nurtu droga do poznania istoty i zródet wojen wiedzie przez
poznanie warunków, natury i struktury pokoju. Mogtoby siç wy-dawac, ze polemologia jest metodologicznie bardziej przekonu-jqca niz irenologia, bo zaktada, ze aby budowac pokój, trzeba równolegle ograniczac, zmniejszac i wreszcie znosic zródta konfliktów zbrojnych i wojen. Wszystko to swiadczy o tym, ze bez wzglçdu na liczne kierunki metodologiczne i teoretyczne badan nad wojnq i pokojem polemologia przybiera na sile i zna-czeniu. Uwidacznia siç to w róznych dziataniach zmierzajqcych do stworzenia nie tylko interdyscyplinarnej, ale takze swego ro-dzaju supradyscyplinarnej nauki o wojnie i pokoju [1].
Zadne zjawisko, w tym wojna, nie pojawito siç znikqd, lecz rozwijato siç na przestrzeni wieków. Zjawisko wojny - ze wzglç-du na swojq wartosc teoretycznq i praktycznq - jest obecne w mysli filozoficznej i spotecznej od jej zarania. Przez cate wieki mysliciele i uczeni poszukiwali dróg wiodqcych do wyeliminowa-nia wojen z zycia ludzkosci. Tresc tych rozwazan zmieniata siç
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
w miarç ogólnego rozwoju spoteczenstwa i postçpu wiedzy na -ukowej, a tworzone w tym zakresie idee wiqzaty siç scisle z okre-slonymi zatozeniami politycznymi, militarnymi, ideologiczny-mi, cywilizacyjnymi, religijnymi i metodologicznymi. Z biegiem czasu pojawiaty siç coraz bardziej ztozone interpretacje tych zagadnien, powstawaty specjalne, rozbudowane traktaty i teo-rie poswiçcone genezie i istocie wojny oraz jej roli i znaczeniu w zyciu spoteczenstw i panstw. Koncepcje te, mimo ze zawieraty wiele wartosciowych elementów, najczçsciej charakteryzowaty siç jednostronnym podejsciem. Nie stanowity catosciowej i na -ukowej teorii, co uniemozliwiato petne poznanie i zrozumienie ztozonej problematyki wojny [2].
Teorie prowadzenia wojen zmieniaty siç wraz z kolejnymi transformacjami spoteczno-ustrojowymi, z rozwojem nauki i techniki. Charakter konfliktów zbrojnych byt w znacznym stop-niu determinowany przez rozwój srodków walki. Natura walki zbrojnej ulegata systematycznym przewartosciowaniom. Wyda -je siç, ze dqzenie do catkowitego usuniçcia wojny z zycia spo-tecznego jest czystq utopiq. Zmieniajq siç bez wqtpienia cele, charakter i sposoby prowadzenia konfliktów zbrojnych, czego doswiadczamy przeciez wspótczesnie, ale wojna jako zjawisko spoteczne bçdzie miec prawdopodobnie dtugq przysztosc.
Polemologia - nauka o wojnie
Mimo ze w róznych srodowiskach naukowych podejmuje siç próby wyjasnienia istoty polemologii, nadal wiedza z tego zakresu w spoteczenstwie nie jest wystarczajqca, dlatego tez przy róznych okazjach zasadne jest prezentowanie jej podstaw.
Wyraz „polemologia" pochodzi od greckiego stowa pole-mos oznaczajqcego konflikt, spór, wojnç. Zgodnie z literature przedmiotu oraz wedtug specjalistów zajmujqcych siç pole-mologiq i dyscyplinami pokrewnymi twórcq terminu „polemologia" byt francuski uczony Gaston Bouthoul (1896-1980) [3] - dyrektor pierwszego na swiecie instytutu polemologiczne-go (L'Institut Français de Polémologie), powotanego w 1945 r. w Paryzu. W swoim najwiçkszym dziele Traité de polémologie. Sociologie de guerres (w polskim ttumaczeniu Traktat polemolo-giczny. Socjologia wojny), które zawiera kwintesencjç jego teorii i poglqdów, zawart on stynne stwierdzenie „Od poznania wojny do poznania pokoju", znane tak ze jako - „Jesli chcesz pokoju, poznaj wojnç", Jednoczesnie Bouthoul zwracat duzq uwagç na potrzebç zidentyfikowania zjawiska wojny, tak by mozna byto zapewnic i utrzymac pokój oraz uniknqc przysztych konfliktów zbrojnych. Stwierdzenie Bouthoula okresla sposób postçpowa-nia polemologów akcentujqcych koniecznosc poznania natury, etiologii i istoty wojny przed przystqpieniem do identyfikacji i poznawania pokoju. Poznanie wojny moze przyczynic siç do stworzenia ram dla poznania pokoju. Zatozeniem polemologii jest zatem obserwowanie zjawiska wojny w sposób podobny do obserwowania innych zjawisk spotecznych.
W opracowaniach zródtowych i wsród informacji dostçp-nych w Internecie znajdziemy rózne ujçcia definicji polemologii. Po ich przeanalizowaniu i porównaniu mozna zaproponowac definij zgodnie z którq polemologia to specjalnosc naukowa zajmujqca siç badaniem wojen i konfliktów zbrojnych w ujçciu
interdyscyplinarnym. Analizuje ona ich naturç, umiejscawia je w czasie i przestrzeni, bada ich cyklicznosc, natçzenie, rozmiar, skalç oraz zwiqzki przyczynowo-skutkowe, a takze skupia siç na ich klasyfikacji. Polemologia bada wojny i konflikty zbrojne przesztosci, terazniejszosci i przysztosci [4].
Polemologiç wyrózniajq nastçpujqce obszary poznawcze: badanie wielokryterialne wojen i konfliktów zbrojnych przesztosci (analizy porównawcze, statystyczne, strukturalne i inne), te -razniejszosci (identyfikacja problemu) i przysztosci (prognozo-wanie); okreslanie natury wojen, konfliktów zbrojnych (fenomen zjawiska, powody agresywnych zachowan) i czynników powo-dujqcych ich periodycznosc, nazywanq rytmami wojowniczo-sci; okreslanie wskazników intensywnosci wojen i konfliktów zbrojnych;mierzenie i porównywanie czasu ich trwania; a takze dokonywanie ich podziatu typologicznego [5].
Polemologia stara siç odpowiedziec na pytanie, dlaczego spoteczenstwa w okreslonym momencie swoich dziejów podej-mujq dziatania wojenne. Wedtug wybitnych polemologów wojna wzbudza najwiçksze kontrowersje sposród wszystkich zjawisk spotecznych. Jest zjawiskiem destrukcyjnym.
Z powyzszych wyjasnien wynika, ze przedmiotem badan po -lemologii sq konflikty zbrojne, wojna i pokój oraz ze polemologia ma byc koncepcjq tworzenia interdyscyplinarnej nauki, która zajmuje siç tymi zjawiskami. Dlatego tez badacze i specjalisci z zakresu polemologii ktadq nacisk na interdyscyplinarny charakter badan polemologii.
O wojnie
W procesie budowania wspótczesnej cywilizacji ludzie wy-tworzyli dobra materialne, techniczne i naukowe, które pozwolity im osiqgnqc wysoki poziom rozwoju. Realizacja dqzen gospo-darczych w rozwiniçtym spoteczenstwie zapewnita poczucie bezpieczenstwa ekonomicznego, zwiçkszyta standard zycia materialnego, uruchomita wyjqtkowy potencjat komunikacji po-miçdzy ludzmi, narodami we wszelkich jej formach. Jednoczesnie wraz z tym szybkim rozwojem przyspieszyta globalizacja wyzwan i zagrozen, pojawity siç nowe niekorzystne czynniki. W obszarze militarnym minçto wprawdzie niebezpieczenstwo wybuchu nowej wojny swiatowej, ale nie oznacza to jednak, ze zostata ona catkowicie wykluczona[6].
Wojny sq realnq czçsciq ztozonej rzeczywistosci spotecz-nej. Nalezy zgodzic siç z opiniq Jacka Reginii-Zacharaskiego, ze wojna byta obecna w funkcjonowaniu spotecznosci ludzkiej wtasciwie od zawsze [7]. Traktowanie wojny jako waznej czçsci relacji miçdzynarodowych nadal pozostaje zgodne ze stanowi -skiem Sun Tzu, wybitnego chinskiego teoretyka starozytnosci, który twierdzit, ze wojna jest sprawq o istotnym znaczeniu dla losów panstwa, czego uzasadnieniem jest miçdzy innymi zajmo-wanie siç analizq tego problemu [8]. Idee wojny obecne w mysli spotecznej i poglqdach stawnych uczonych majq bardzo dtugq tradycjç. Wojna byta i jest jednym z najczçsciej rozpatrywanych zagadnien na przestrzeni wieków. Specjalisci - mimo dzielq-cych ich róznic ideologicznych, politycznych czy metodologicz-nych - próbowali opracowac naukowe fundamenty dla nowych stosunków spotecznych, panstwowych i miçdzypanstwowych,
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOŒCZNE NA RZECZ BEZPIECZEÑSTWA
uczestniczgc tez w ich praktycznej realizacji. Poniewaz w cig-gu stuleci ksztatt i tresc wojny ewoluowaty, wiçc zmieniato siç takze pojmowanie i znaczenie samego jej pojçcia. Takze dzis zmienia siç charakter i natura wojny, która staje siç coraz wiçk-szym wyzwaniem dla ludzkosci. Obszar pojçciowy wojny (ele-menty terminologiczne i typologiczne) doktadnie opisali znaw-cy danej problematyki.
Zdaniem wielu wybitnych uczonych, aby mozna byto wyra-zac opiniç na temat obecnego stanu badanego zjawiska, nale-zy je analizowac w odniesieniu do przesztosci, historii. Warto tutaj przytoczyc stowa Edwarda Halletta Carra, który pisze, ze „historia rozpoczyna siç w momencie, gdy zaczynamy myslec o przemijaniu czasu nie w kategoriach naturalnego procesu -cyklu postçpujgcych po sobie pór roku, nastçpujgcych po so-bie generacji - lecz w kategoriach serii konkretnych wydarzen, w które ludzie sg nieustannie wplgtani i na które nieustannie wywierajg wptyw. Przesztosc, terazniejszosc i przysztosc sg ztgczone ze sobg w nieskonczonym tancuchu historii"[9]. Od-noszgc to spostrzezenie do kwestii wojny, mozna stwierdzic, ze aby dowiedziec siç czegos na temat wspótczesnych wojen, trzeba uprzednio zbadac wojny przeszte. Spojrzenie z nowej perspektywy na stare fakty, a nastçpnie wykorzystanie tych faktów w celu lepszego zrozumienia owej perspektywy czyni historic interesujgcg [10].
Sun Tzu uwazat, ze najwazniejszym osiggniçciem wojny jest pokonanie wroga bez walki. W swoim traktacie Sztuka wojny pi -sat: „Wojna jest dla panstwa sprawg najwyzszej wagi, sprawg zycia lub smierci, drogg wiodgcg do przetrwania lub upadku. Dlatego tez nalezy jej poswiçcic powazne studia. Wszystko jest lepsze od wojny, kazde zto, chocby najgorsze, jest lepsze od najwyzszego zta, tym najwiçkszym ztem jest wojna" [11].
Platon (427-347 p.n.e.), przedstawiciel koncepcji ideali-stycznej w filozofii starozytnej, traktowat wojnç jako zjawisko naturalne i wieczne, a przede wszystkim - spoteczne. Byt on autorem podziatu wojen na wewnçtrzne (pomiçdzy greckimi polis) i zewnçtrzne (pomiçdzy Grekamii innymi panstwami). Pierwsze z nich traktowat jako chorobç Hellady (nazywat je tez walkami domowymi) wynikajgcg z niesprawiedliwosci, braku zgody i harmonii, nienasyconych zgdz itp., czyli majgcg swoje zródto w nieszczçsciach prywatnych i publicznych. Wojny ze-wnçtrzne zas uwazat za zjawiska naturalne wynikajgce z tego, ze Grecy: róznili siç od ludów barbarzynskich, musieli bronic swojego bezpieczenstwa oraz mieli poczucie wyzszosci kul-turowej [12]. W opinii Platona wojna powinna byc narzçdziem umacniania pokoju, z kolei okres pokoju nie moze byc czasem przygotowan do nowej wojny.
Podobny poglgd wyrazat uczen Platona i pózniejszy na-uczyciel wybitnego wodza Aleksandra Macedonskiego -Ary-stoteles (384-322 p.n.e.). Traktowat on wojnç nie jako cel sam w sobie, ale jako srodek prowadzgcy do pokoju. Biorgc pod uwa-gç to, ze Arystoteles uwazat stan pokoju za warunek osiggniç-cia szczçsliwego zycia i za dobro samo w sobie, mozna zatem pokusic siç o postawienie tezy, ze wojna jest pewnym wypad-kiem koniecznym bçdgcym instrumentem osiggania szczç-scia w warunkach pokoju. Arystoteles wiele uwagi poswiçcat takze sprawie sit zbrojnych. Sgdzit, ze kazde panstwo jest zo-bowigzane do zagwarantowania swoim obywatelom poczucia
bezpieczenstwa, pokoju i szczçscia, dlatego tez panstwo po-winno miec dobrze zorganizowang armiç, ktora wspomniane warunki zycia zapewni [13].
Wsrod starozytnych myslicieli wazng rolç w ksztattowaniu mysli polemologicznej odegrat Cyceron (Marcus Tullius Cyce-ro 106-43 p.n.e.), ktory utozsamiat wojnç z rozstrzygniçciem sporu przy uzyciu sity w postaci przemocy zbrojnej. Wyroznit on zatem dwa atrybuty wojny: spor powstaty pomiçdzy stro-nami i walkç zbrojng z przeciwnikiem jako srodek rozwigzania tego sporu. Ta mysl stata siç wyktadnig dla licznego grona poz -niejszych badaczy zjawiska wojny. Cyceron podkreslatrowniez rolç sprawiedliwosci w dziatalnosci i funkcjonowaniu panstw. Sgdzit, ze jest ona jednym z gtownych warunkow istnienia panstwa szczçsliwego, o dobrym ustroju, a tylko takie moze dac szczçscie swoim obywatelom. Cyceron skonkretyzowat rowniez podstawy prawa humanitarnego konfliktow zbrojnych - postu-lowat kierowanie siç w wojnie rozumem, rozwagg i umiarkowa-niem, a takze odsuniçcie uczuc i popçdow na drugi plan [14].
Podobny jak Cyceron teoriç wojny gtosit Hugo Grotius (1583-1645), piszgc, ze „wojna to stan, w jakim znajdg siç oso-by toczgce spor przy uzyciu sity. Jej nastçpstwem sg niezliczone nieszczçscia, ktore spadajg rowniez na niewinnych ludzi" [15].
Analizujgc zjawisko wojny w ujçciu teoretykow i uczo-nych starozytnosci, trzeba wspomniec o wczesnochrzescijan-skich koncepcjach filozoficznych dotyczgcych wojny. Twor-cg jednej z nich byt sw. Augustyn (345-430), autor idei wojen sprawiedliwych (tac. bellumiustum) i niesprawiedliwych (tac. belluminiustum). Warto wspomniec, ze koncepcja wojny spra-wiedliwej, niemalze od jej powstania, jest czçscig zachodniej kultury [16]. Wojny sprawiedliwe to takie, ktore sg autoryzo-wane przez Boga, czyli bçdgce wyrazem odwagi stusznej, prowadzone w obronie ojczyzny zagrozonej przez barbarzyncow, a takze takie, ktore sg prowadzone w obronie blizniego nieza-stuzenie napadniçtego. Pozostate wojny nalezg juz do kategorii tych niesprawiedliwych, ktore nie majg autoryzacji Stworcy [17]. Na przestrzeni dziejow wielu tworcow i naukowcow zgadzato siç co do tego, ze podstawowg ideg teorii wojny sprawiedliwej jest ustalenie i wyjasnienie jej zasad prowadzenia - zarowno w kontekscie uciekania siç do wojny, jak i w kontekscie sposo-bu jej toczenia siç [18].
Angielski filozof Thomas Hobbes (1588-1679) przyczyn wojny upatrywat w naturze cztowieka - w jego chçci zdobycia wtadzy, zgdzy i stawy oraz w braku zaufania do innych. Utozsamiat on rowniez wojnç ze zwiçkszajgcym siç przeludnieniem na swiecie, co pozniej miato wptyw na powstanie teorii Thoma -sa Malthusa o nieuchronnosci wojen i ich korzystnym wptywie na rozwoj spoteczenstw. Hobbes pisat: „w naturze cztowieka znajdujg siç trzy istotne przyczyny sporow. Pierwsza to rywali -zacja, druga to nieufnosc, trzecia to zgdza stawy" [19]. Tak oto Hobbes gtosit ideç, ktora wyrazata siç w stowach Homo homini lapus est. Hobbes sgdzit, ze stan natury to wojna wszystkich ze wszystkimi, kazdego z kazdym (tac. bellumomnium contra omnes), co jednoznacznie wynika ztego, ze kazdy cztowiek jest z natury egoistg.
Rewolucja francuska bez wgtpienia miata znaczgcy wptyw na rozwoj mysli polemologicznej. Czotowy ideolog rewolucji Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) gtownych przyczyn wojny
HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES IN THE CONTEXT OF SAFETY
doszukiwat siç w dqzeniu cztowieka do posiadania wtasnosci oraz w nierównosci materialnej panujqcej w spoteczenstwie. Rousseau uwazat, ze ludzka natura, która od zarania dziejów byta szlachetna, wraz z pojawieniem siç pierwszych panstw ulegta prawdziwej przemianie, zostata zamkniçta w ztym (racjonalnym) swiecie, gdzie cztowiek stat siç istotq sztucznq - egoistq, dla którego liczy siç tylko jego wtasne dobro. Dlatego tez, jak uwaza Rousseau, powstaty wojny, bçdqce wedtug niego wynikiem catkowitej zmiany natury ludzkiej [20].
Na przetomie XIX i XX w. zaczçto rozpatrywac wojnç w kate -goriach zjawisk spotecznych, co pozwolito na formutowanie siç nowych opinii i tworzenie nowych ideologii dotyczqcych tego zagadnieniem. James R. Osgood w pracy Limited War definiowat wojnç jako „zorganizowane starcie sit zbrojnych panstw suwe-rennych, dqzqcych do wzajemnego narzucenia wtasnej woli" [21]. Kazdq wojnç (z tych wtasnie wzgl^dów) okreslata on jako ograniczonq. Ponadto podzielit wojny na: jqdrowe, konwencjo-nalne, partyzanckie itp.
Warto przyjrzec siç takze definicjom wojny zawartym w stowniku i encyklopedii. I tak zgodnie ze Slownikiem jqzyka polskiego [22] wojna to „zorganizowana walka zbrojna miçdzy panstwami, narodami, klasami lub grupami spotecznymi wy-wotana dla osiqgniçcia okreslonych celów politycznych, ekono-micznych lub ideologicznych, albo zmierzajqca do obrony wta-snych interesów". Natomiast wedtug Encyklopedii powszechnej PWN [23] wojna to „zarówno zjawisko spoteczne, klasowe i histo-ryczne, w którym jest widoczne zaangazowanie sit militarnych, za posrednictwem których usituje siç regulowac spory, a takze realizowac cele i zamierzenia polityczne".
Tymczasem jeden z najwybitniejszych teoretyków wojny, Carl von Clausewitz, utozsamia wojnç z rozszerzonym poje-dynkiem, aktem przemocy, którego celem jest wymuszenie na jednej stronie spetnienia woli drugiej strony. Clausewitz pisze: „wojna nie jest spçdzaniem czasu, nie prowadzi siç jej tylko dla przyjemnosci ryzykowania i wygrywania, ani tez jako dzieta bezinteresownego zapatu. Jest ona powaznym srod-kiem do powaznego celu" [24]. Wojna jest czynem politycznym, dalszym ciqgiem stosunków politycznych wyrazajqcych siç w akcie przemocy, którego celem jest zmuszenie przeciwni-ka, czyli doprowadzenie jego sit zbrojnych do stanu, w którym nie bçdq zdolne do dalszej walki. Wojna jest nie tylko czynem politycznym, lecz takze politykq prowadzonq dalej z wyko-rzystaniem innych srodków. To nic innego jak jedno z kilku narzçdzi polityki, za posrednictwem których usituje siç osiqgnqc swoje cele [25].
Dla Franciszka Skibinskiego wojna ma charakter krwawej walki zbrojnej, starcia zbrojnego, które toczy siç miçdzy zorga-nizowanymi sitami dwóch przeciwników. Zredukowat on wiçc definicjç wojny jedynie do tych konfliktów zbrojnych, w których uczestniczqce strony wykorzystujq sity zbrojne w walce [26].
Jerzy Wiatr charakteryzuje wojnç jako sytuacjç spoteczen-stwa, w której intensywny konflikt wewnçtrzny lub zewnçtrzny jest rozstrzygany jedynie za pomocq srodków przemocy [27].
Putkownik profesor Kazimierz Nozko definiuje wojnç jako zjawisko historyczne i spoteczno-polityczne. Ukazuje obiek-tywnq zaleznosc wojen od warunków polityczno-ekonomicz-nych i socjalnych. Uwaza, ze wojny nie sq wieczne i prçdzej czy
pozniej ludzkosc zrezygnuje z nich jako srodka rozstrzygania sporow politycznych [28].
Janusz Ignacy Symonides okresla wojnç jako stan faktycz-ny, sprecyzowane dziatanie, ktorego celem jest zapoczqtkowa-nie walki zbrojnej z nieprzyjacielem. Wojna ma przyczynic siç do rozstrzygniçcia sporu za sprawq przemocy [29].
Natomiast Sztokholmski Miçdzynarodowy Instytut do spra -wy Badan nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute) wnioskuje, ze wojnç mozna okreslic jako wiçkszy konflikt zbrojny, w ktorym przez dtuzszy czas walczq oddziaty wojskowe podlegte dwu lub wiçcej rzqdom i co najmniej jednej organizacji wojskowej [30].
Obecnie coraz czçsciej mozna siç spotkac z krytycznym podejsciem do klasycznego paradygmatu wojny bazujqcego na definicji sformutowanej przez Carla von Clausewitza. Wystarczy wziqc pod uwagç Michaela Walzera, amerykanskiego filozofa i politologa, ktory w swojej rozprawie Arguing About War stawia tezç, zgodnie z ktörq stynne stwierdzenie Clausewitza, ze wojna jest kontynuacjq polityki innymi srodkami, miato zapewne byc prowokujqce. „Rownie oczywiste jest stwierdzenie odwrotne: polityka jest kontynuacjq wojny innymi srodkami. Ale, co bar-dzo wazne, srodki sq rozne. Jak uwaza Walzer, polityka jest for-mq pokojowego sporu, wojna - gwattem zorganizowanym [31].
Przedstawione definicje, pojçcia, klasyfikacje i przyczyny wojen majq jak najdoktadniej przyblizyc zakres terminu „wojna". Mimo ze nie nalezy ich przeceniac, niewqtpliwie pozwala-jq onew podstawowym zakresie poznac i zrozumiec zjawisko wojny na przestrzeni dziejow. Pojçcia i koncepcje wojny istotne wspotczesnie z catq pewnosciq pozostanq takimi w przysztosci. Wiedza o obronnosci oraz wojnie wynika gtownie z przestanek cywilizacyjnych. Wojny w swoim wymiarze ciqgle ewoluujq. Aby poznac przyczyny wojen, nalezy zagtçbic siç w ich istotç, wska -zac czynniki polityczne, spoteczne i ekonomiczne. Nie wystarczy badac genezy wojen ani roznic religijnych, cywilizacyjnych czy politycznych miçdzy walczqcymi stronami. Analizowanie wojny trudno oddzielic od obecnych wyzwan cywilizacyjnych i kulturowych, powszechnych dla catego spoteczenstwa.
Irenologia - nauka o pokoju
Idea pokoju jest obecnie przedmiotem intensywnych stu-diow nie tylko jako element nauki, lecz takze jako element zycia codziennego. Badania nad zjawiskiem pokoju prowadzone sq przez specjalistow i naukowcow w wielu instytucjach i placow-kach naukowych, ktore zajmujq siç analizq przestanek, warun-kow, istoty i charakteru pokoju, a takze jego znaczenia w zyciu wspotczesnych panstw i spoteczenstw [32].
Wyraz „irenologia" pochodzi od greckiego stowa eirene ozna -czajqcego pokoj, spokoj. Irenologia to zatem obszar badan nad pokojem, gdzie obok polemologii zalicza siç jq do tzw. nauk nad bezpieczenstwem. Warto wskazac, ze w tradycji teologii chrzescijanskiej juz od dawna funkcjonuje pojçcie irenica, ktory okresla nauki o pokoju. Jesli chodzi o sam termin „irenologia", to oznacza on „(...) wieloaspektowq refleksjç epistemologicznq odnoszqcq siç do problematyki pokoju" [33].Wedtug Michata Huzarskiego irenologia to „wyspecjalizowany obszar badan
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
nad roznymi uwarunkowaniami pokoju, z uwzglçdnieniem zjawiska wojny" [34].
W tym samym czasie (ok. 1945 r.), kiedy rodzi siç polemologia, w Stanach Zjednoczonych pojawia siç nurt badawczy zwany pe-aceresearch (badania nad pokojem) [35].Wymieniona dyscyplina ma rowniez niemieckg nazwç - Friedens-und Konfliktforschung, uprawiang przez Karla Keisera, ktory opierajgc siç na propozycji Johana Galtunga, owczesnego dyrektora Instytutu Badan nad Po -kojem w Oslo, byt krytycznie nastawiony do nurtu badan nad pokojem. Keiser twierdzit, ze badania te kwalifikujg siç do nauk sto-sowanych, ktore wedtug niego sg w pewnym sensie na zewngtrz procesu badawczego. Impulsem stajg siç wowczas wartosci wyz-sze, w tym pokoj. Keiser zauwazyt przy tym, ze nauki podstawowe, nazywane naukami czystymi, uzyskujg impulsy z procesu badaw -czego, gdzie luki ukazujg siç w siatce faktow, praw i teorii, ktore wymagajg stawiania nowych hipotez i ich weryfikacji.
Polemologowie ktadg nacisk na potrzebç oddzielenia badan naukowych od praktyki politycznej, co jest przyczyng krytycz-nego podejscia do badan nad pokojem [35]. Warto podkreslic, ze irenologia jest jednym z okreslen badan nad pokojem. Trzeba rowniez dodac, ze pokoj jest ideg wszechstronng i uniwersalng, a ponadto trudng do opisania, przedstawienia i okreslenia. To pewien skomplikowany, idealny wzor, ktorego nie mozna osig-gngc ani sprecyzowac. Inaczej jest z wojng. To zjawisko stosun-kowo sciste, nietrudne do sformutowania jako przedmiot badan. Wsrod badaczy pojawito siç zainteresowanie relacjami miçdzy wojng a pokojem, a takze rozwojem szczegotowych badan po-lemologiczno-irenologicznych.
Koncepcje miçdzy wojng a pokojem wzajemnie siç przenikajg oraz wywierajg wptyw na obszar badan z ich zakresu. Zarazem zarowno polemologia, jak i irenologia majg pacyfistyczny charakter. Ogolnie rzecz ujmujgc, ich celem jest dgzenie do stworzenia i uksztattowania pokoju, ale w odmienny sposob. Otoz polemologowie aby zbudowac pokoj, starajg siç wyeliminowac zjawisko wojny, natomiast irenologowie chcg zbudowac pokoj przez po-znanie jego teorii. Roznica polega jednak na tym, ze polemologia wychodzi od poznania przyczyn wojny i dgzy do ich likwidacji, a przez ich eliminacjç - do stworzenia pokoju, podczas gdy ire-onologia dgzy do likwidacji wojny na skutek zbudowania pokoju przez eliminacjç wojny. Warto zaznaczyc, ze gtownym celem po -lemologii i irenologii jest budowanie pokoju, ale w rozny sposob i: metodg eliminacji wojen albo metodg tworzenia pokoju [36].
Reasumujgc, irenologia skupia siç w poszukiwaniach ba-dawczych na samym pokoju - jego istocie, genezie, charakte-rze spotecznym, roli w zyciu jednostek i wspolnot, a ponadto na sposobach i drogach jego budowania oraz ochrony. Specjalisci z zakresu badan nad pokojem analizujg rowniez najistotniejsze zagrozenia dla pokoju, mobilizujgc rzgdzgcych do zapobiega-nia tym zagrozeniom i do obrony kraju. Podstawowa sugestia irenologii zamyka siç w twierdzeniu, ze wojny sg spotecznymi patologiami i trzeba je wyeliminowac. Irenologia koncentruje siç na pewnych kategoriach, do ktorych zaliczyc mozna m.in.: prawa wojny, kontrola zbrojen i rozbrojen (takze jgdrowych), miçdzynarodowa interwencja i utrzymanie pokoju, zapobiega-nie przemocy i pokojowe rozwigzywanie konfliktow, odbudowa struktur organizacji zniszczonych na skutek dziatan wojennych, socjologia ruchow pacyfistycznych.
Podsumowanie
Jak wynika z analizy literatury przedmiotu wojna i pokój to zjawiska, które fascynowaty i inspirowaty wielu badaczy i teo-retyków. Uczeni nie uzgodnili jednak wspólnych poglgdów na temat waznego miejsca wojen w zyciu spotecznym. Wojny, podobnie jak spoteczenstwa, a wraz z nimi panstwa, syste-matycznie siç zmieniaty. Zmieniaty swoje oblicze, naturç, za-siçg i podtoze. Konieczne jest zatem poznanie wojny w scistej spójnosci z etapami rozwoju spotecznego. Tylko wtedy bçdzie mozna zgtçbic mechanizmy, które nig rzgdzity i rzgdzg. Zmia-ny bçdg prawdopodobnie postçpowaty. Dlatego za wazne na-lezy uznac prace badawcze pozwalajgce lepiej zrozumiec na-turç tych zjawisk.
Wielu myslicieli, poczgwszy od starozytnosci, w tym Platon, Arystoteles czy Hugo Grotius, poswiçcato duzo uwagi woj -nie. Takze dzis zjawisko wojny inspiruje przedstawicieli m.in. filozofii, historii, socjologii, politologii, stosunków miçdzyna-rodowych, prawa, psychologii. Na przyktad eksperci z zakresu prawa miçdzynarodowego i prawnicy skupiajg siç na interpre-tacji tego zjawiska oraz ustaleniu warunków pozwalajgcych jemu zapobiec. Historycy sztuki wojennej oraz wojskowosci koncentrujg siç na minionych wojnach, analizujgc ich przy-czyny, przebieg oraz skutki, z czego korzystajg wspótczesni stratedzy i twórcy koncepcji wojennych. Psychologowie zas zajmujg siç psychologicznymi aspektami wojny, a socjologo-wie interpretujg wojnç jako fenomen spoteczny oraz traktujg jg jako korelat demograficzny.
Literatura
[1] Borgosz J., Drogi i bezdroza filozofii pokoju (od Homera do Jana Paw-la II), Wydaw. Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1989, 22б.
[2] Krzton W., Zjawisko wojny na przestrzeni dziejów Wybrane aspekty, Oficyna Wydawnicza PRz, Rzeszów 2015, 5.
[3] Swieca J., Wspólczesne systemy demokratyczne, Kielce 2003, 9.
[4] Huzarski M., Wojna i pokój przedmiotem badan polemologiczno-ire-nologicznych, Warszawa 2012, 10.
[5] Kçson T., Pojçcie konfliktu i wojny wliteraturze. Podejscie polemolo-giczne w badaniach konfliktówzbrojnych, AON, Warszawa 2013, 10.
[6] Krzton W., Zjawisko wojny na przestrzeni dziejów, Oficyna Wydawnicza P Rz, Rzeszów 2015, 9.
[7] Reginia-Zacharski J., Wojna w swiecie wspöfczesnym. Uczestnicy. Cele. Modele. Teorie, Wydawnictwo Uniwersytetu Lódzkiego, tódz 2014, 129.
[8] Sun Tzu, Sztuka wojny, Wydawnictwo Przedswit, Warszawa 1994, 64I 7-13.
[9] Carr E.H., Historia. Czym jest? Zysk i S-ka, Poznan 1999, 1бб.
[10] Creveld van M., Dowodzenie na wojnie. Od Aleksandra do Szarona, Erica, Warszawa 2014, 14.
[11] Sun Tzu, Sztuka wojny, Wydawnictwo Przedswit, Warszawa 1994, б4. 7-13.
[12] Platon, Panstwo z dodaniem siedmiu ksigg „Praw", Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, 7б.
[13] Arystoteles, Polityka, PWN, Warszawa 19б4, 288.
[14] Rosa R., Wybrane koncepcje wojny i pokoju w dziejach mysli filozo-ficznej. Starozytnosc isredniowiecze, AON, Warszawa 1991, 213.
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOŒCZNE NA RZECZ BEZPIECZEÑSTWA
[15] Grotius H., Trzy ksiçgi o prawie wojny i pokoju, w których znajdujq wyjaánienie prawo natury i prawo narodów a takze glówne zasady prawa publicznego, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza-wa 1957, 154.
[16] Frowe H., The Ethics of War and Peace, Londyn 2011, 11.
[17] Swiçty Augustyn, O panstwie Bozym, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1977, 412.
[18] Frowe H., The Ethics of War and Peace, Londyn 2011, 3.
[19] Hobbes T., Lewiatan, czylimateria, forma i wladzapanstwa koácielne-go i áwieckiego, Kraków 1959, 109.
[20] Polak A., Wojna jako wyzwanie dla badacza, „Kwartalnik Bellona" 2010, 2, 60.
[21] Osgood R.E.l Limited War, Moskwa 19б0, 24б.
[22] Slownik jçzyka polskiego, Warszawa 1989.
[23] Encyklopedia Powszechna PWN, tom 4, Warszawa 197б.
[24] Clausewitz von C., O wojnie, Wyd. Test, Lublin 1995, 21.
[25] Clausewitz von C., O wojnie, Wyd. Test, Lublin 1995, 3-25.
[26] Skibinski F., Rozwazania o sztuce wojennej, Wojskowy Instytut Hi-storyczny, Warszawa 1995, 24.
[27] Wiatr J., Socjologia wojska, Wydawnictwo MON, Warszawa 19б4, 50.
[28] Nozko K., Zagadnienia wspólczesnej sztuki wojennej, Wydawnictwo MON, Warszawa 1973, 7-34.
[29] Symonides J., Problemy pokoju i bezpieczenstwa miçdzynarodowego we wspólczesnym áwiecie, [w:] Wychowanie dla pokoju, B. Suchodol-ski (red.), Zaktad Narodowy im. Ossolinskich, Wroctaw 1983, 42.
[30] Borkowski R. (red.), Konflikty wspólczesnego áwiata, Wydawnictwa AGH, Kraków 2001, 39.
[31] Walzer M., Spór o wojnç, Wyd. Muza, Warszawa 200б, 7.
[32] Rosa R., Dialektyka wojny i pokoju, Wydawnictwo MON, Warszawa 1987, 23.
[33] Ciechanowski G., Konflikty wspótczesnego swiata, Wyd. Adam Marszatek, Torun 200б, 7.
[34] Huzarski M., „Polemologia - „Jesli chcesz pokoju, poznaj wojnç", „Zeszyty Naukowe AON" 2009, 2(75), 293.
[35] Gatganek A., Polemologia jako krytyka peaceresearch, „Studia Nauk Politycznych" 1985, nr 3-4 (75-б), 134.
[36] Borgosz J., Co to sq badania nad pokojem, „Wojsko Ludowe" 1984, 1! i 20-22.
DR tUKASZ ROMAN - absolwent Akademii Obrony Narodowej, gdzie w 2015 r. uzyskat stopien doktora nauk spotecznych w dyscyplinie nauki o obronnosci (specjalnosc: polemologia). Obecnie pracownik na-ukowo-dydaktyczny na stanowisku adiunkta w Wyzszej Szkole Go-spodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie. Jest autorem wielu referatów i artykutów dotyczqcych bezpieczenstwa, obronnosci i polemologii. Zajmuje siç równiez teoriq wspótczesnych konfliktów zbrojnych, historiq wojen, bezpieczenstwem narodowym, bezpieczenstwem miçdzynarodowym, bezpieczenstwem wewnçtrz-nym i politologiq.
