CC BY
6historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
"ЖШ [WUFU] BAXT" MODELINING 0 [SHOU] KOMPONENTI ISHTIROKIDAGI FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-31-36
Valieva Noiba Abbasxonovna
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti tayanch doktoranti (99)897-32-99, [email protected]
Annotatsiya. Mazkur maqolada " Ж Ш [wufu.] baxt" modelining komponentlaridan biri 0 [shdu] uzoq umr iyeroglifi qatnashgan frazeologik birliklar tahlillar keltirilgan. Xitoyliklar milliy lisoniy ongida baxt konseptini ifodalovchi "Ж Ш [wufu] baxt" modeli vaqt o'tishi bilan turli sabablarga ko'ra o'zgarishga yuz tutgan bo 'lib, undagi komponentlar tarkibi va iyerarxiyasi o 'zgargan. Biroq aynan birlamchi komponentlardan bo 'lgan 0 [shdu] uzoq umr iyeroglifi o'z o 'rnini saqlab qolgan. Bu esa uzoq umr baxtning birlamchi va asosiy tarkibi ekanini ko 'rsatadi.
Kalit so'zlar. Model, uzoq umr, component, baxt, konsept.
Аннотация. В данной статье представлен анализ фразеологизмов, в которых участвовал иероглиф 0 [shdu] долголетия, один из компонентов модели « Ж Ш [wufu] счастье». Модель « Ж Ш [wufu] счастье», представляющая понятие счастья в национальном языковом сознании китайцев, со временем по разным причинам менялась состав и иерархия ее компонентов. Однако свое место сохранил именно иероглиф 0 [shdu] долголетия, являющийся одним из первостепенных компонентов. Это показывает, что долголетие является основным и главным компонентом счастья.
Ключевые слова. Модель, долголетие, компонент, счастье, концепт.
Annotation. This article presents an analysis of phraseological units in which the hieroglyph 0[shdu] of longevity, one of the components of the "ЖШ [wufu] happiness" model, was involved. The "ЖШ [wufu] happiness" model, which represents the concept of happiness in the national linguistic consciousness of the Chinese, has changed over time for various reasons, the composition and hierarchy of its components have changed. However, it was the hieroglyph 0[shdu] of longevity, which is one of the primary components, that retained its place. This shows that long life is the main and main component of happiness.
Keywords. Model, longevity, component, happiness, concept.
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
Baxt insonning asosiy qadriyatlaridan biridir. Baxtga intilish har bir insonga xos bo'lib, uning tabiatining ajralmas qismidir1. Uzoq umr ko'rish esa eng birinchi ne'matlardan biri bo'lib, xitoyliklar nazdida uzoq umr ko'rgan qariyalar baxtli insonlar hisoblanadi. Qadimdan afsona va asotirlarga binoan xitoyliklar abadiylik ichimligini (eliksir)ni topishga intilgan, bu haqida frazeologik birliklarda keltirilgan mevalar, hayvonlar yoki ilohiy obrazlardan bilib olish mumkin. Masalan, shaftoli mevasi aynan uzoq umrni ifodalab, uni iste'mol qilsa, umri uzayishiga ishonadilar va bayramlarda xona devorlariga ham mazkur meva suratlari ilib qo'yilganini ko'rish mumkin.
Millat tabiiy muhiti, urf-odatlari, tarixi va madaniyati milliy tilida o'z ifodasini topadi. Frazeologik birliklar esa milliy til madaniyati xazinasi sifatida ijtimoiy reallikni, xalq hayotini tasvirlaydi. Xitoy frazeologik birliklari so'zlar, iboralar va jumlalar o'rtasidagi til birligi bo'lib, quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nisbatan o'zgarmas shaklga (to'rtta iyeroglifdan iborat) ega, ma'no yaxlitligi va uni bo'linmasligi. Frazeologik birliklarda ma'no soddaligi, qat'iy tuzilishi, tasvirning aniqligi tufayli pragmatik funksiyasi keng va ular kundalik hayotda ham, badiiy asarlarda ham muhim rol o'ynaydi. Ularning ommabopligi sababini ham aynan yuqorida keltirilgan funksiyalarda ko'rish mumkin. Aynan baxt tushunchasini frazeologik birliklar doirasida tahlili esa
Frazeologik birliklar T.M.Gurevichning fikriga ko'ra har doim aktualdir: "ham bir necha asrlik tarixni o'z ichiga olgan, ham yangi paydo bo'lgan hozirgi zamonaviy tilda qo'llanadigan frazeologik birliklarni o'rganish nafaqat sinxron tadqiqot uchun qo'l keladi, balki tadqiqotchiga milliy madaniyatning ayrim konsept mazmunidagi o'zgarishlarni kuzatishga ham imkonini beradi...2 ".
Xuang Chuan sinning s^h [wufû]ga oid besh jildlik lug'atidan3 250 ta frazeologik birliklar yig'ib olinib, " s^h [wufû] baxt"ning ikkinchi komponenti bo'lgan ^ [shou] iyeroglifi qatnashgan frazeologik birliklar uchragan misollar bir guruhda jamlangan.
Quyida ^ [shou] iyeroglifining leksik-semantik tahlili keltirilgan: ^ [shou] (5231)4 uzoq umr ko'rish, I ot 1) uzoq umr, ko'p yillik; [fû] ~ baxt va uzoq umr; H ~ uch karra uzoq umr (uzoq umr ko'rish); 2) umr (hayot) davomiyligi,mavjudlik; yoshi; ~ ? yoshingiz nechida (muloy.shaklda); 3)
tug'ilgan kun: tug'ilgan kun bilan tabriklash; 4) tabrik so'z; 5) boqiy, boqiylik (birga keluvchi so'zlar: o'lim, halokatli, dafn); dafn marosimi, tirikligida dafn uchun tayyorlanib qo'yish; qabr.
1 Татаркевич В. О счастье и совершенстве человека. М., 1981, с-53.
2 Гуревич Т.М. Человек в японском лингвокультурном пространстве. - Монография. - М.: МГИМО(У) России, 2005. - С25.
3 т^т, , тшк^&ш^, - 2003., - с.245.
4 Ошанин И. М. Большой китайско -русский словарь.Т. 1-4. - М.: Наука, 1983-1984. - 1062 а
32
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
II fe'l. umrni uzaytirish; abadiylashtirish; ~Ш o'z davlatini abadiylashtirish, qirolligini abadiy qilish.
III atoqli. Shou familiyasi.
Mazkur iyeroglif uzoq umr, ko'p yil, hayot, yosh (возраст), mavjudlik, davomiylik, boqiylik, tiriklik, uzoq umr ko'rish, umrni uzaytirish, abadiylashtirish kabi ma'nolarni ifodalaydi. Atoqli nom sifatida familiya sifatida qo'llanadi.
^ [shou] uzoq umr ko'rish, uzoq vaqt davomida hayot kechirish. ^ [shou] va [fù] bir-birini o'zaro to'ldiruvchi komponentlar bo'lib, uzoq yashash - katta yutuq, baxtli taqdir hisoblanadi. Shan sulolasi (e.a. XVI-XI asrlar) va Chjou sulolasi (e.a. 1066-221-yillar) hukmronliklari davrida uzoq umr ko'rish - bu to'liq baxt ( [wufù]) tushunchasining asosiy tarkibiy qismi, degan ibora bo'lgan, deb aytiladi. Ba'zi ilk bronza yozuvlarida (^ [shou] tushunchasi)ga juda yaqin bo'lgan ma'nodagi so'zlar topilgan . Daosizmning ta'siri kuchli bo'lgan xitoyliklar, xristian va buddaviylardan farqli o'laroq, odamlar baxtning beshta tarkibiy qismining muhim elementlari sifatidagi hayotni doimo qabul qilib kelganlar. Ular "o'limdan keyingi hayotga", hayot barcha narsa, hayotsiz hech narsa yo'q, ayniqsa kundalik, haqiqiy hayotni qadrlash va ko'proq yashash xohishiga ishonganlar. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, xitoyliklar uchun uzoq umr ko'rish, abadiy hayot sirlarini topish kabi xohish-istak ularning hayotdagi maqsadlaridan biri bo'lgan. Buning isbotini frazeologik birliklarda ham ko'rish mumkin:
ШМ^^ [ma gu xiàn shou] uzoq umr (bag'ishlamoq) (uzoq umr tilash, afsonalarga ko'ra o'lmas pari Ma Gu ayollarga uzoq umr va go'zallik ato etgan); 2) trans. qarimaydigan, abadiy yosh (ayolga nisbatan).
mm, mm-^
Mâ gu, shi minjian chuânshuô zhong de chângshôu xian jiùsu mëi féng fùnti zhùshôu shi, chângyou "mâ gu xiànshôu" zhï tu. Xiangchuân nongli san yuè san ri xïwângmu shôuchén shi, mâ gu céng zài jiàng zhu hépàn yi lingzhï niàngjiu xiàn gëi wâng mu. Mâ gu shëng shi you dào shù, néng Itixing shuishàng, hâi néng zhi mô chéng dansha, wèi xianrén wângfangping zkï mèi.
Xitoy xalq og'zaki ijodida Ma Gu uzoq umr ko'ruvchi pari. Ma Gu tasvirlangan suratlar o'tmishda ayollar tug'ilgan kunlarini nishonlaganlarida tez-tez xona devorlariga yopishtirilgan. Aytishlaricha, har yili oy taqvimiga binoan uchinchi oyning uchinchi kunida Si Vangmu malikasi tug'ilgan kuniga Ma Gu osmondagi daryo bo'yida uzoq umr sharobini tayyorlaydi. U o'lmas Vang Fangpingning singlisi edi.
Uzoq umr ko'rish va shu bilan navqiron, go'zal bo'lib qolish uchun qadimda xitoy ayollari Ma Gu parisi siymosi tushirilgan suratlarni xona devorlariga ilib
'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 3 | SPECIAL ISSUE 21
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
qo'yishgan, Ma Gu parisiga ishonishgan. Mazkur misolda go'zallik ham, ayniqsa ayollar uchun baxtning bir qismi ekanini kuzatish mumkin.
[shuängfü göngshou] qo'shaloq baxt (baxt va uzoq umr).
[2,84] o
"Shénnongjing": "Yù tâo fü zhi chângshëng bùsï. Ruo bùdé zäo fü zhi, lin si fü zhi, qi shi bi tiandi bùxiû." Tâo yi chëngshoutâo, zài jixiâng tû'àn zhong yù chângshou. Bianfü qu. qi "fü " yin, zài jixiâng tü àn zhong yù fü. Fü wéi jixiângzhi zöng, shou wèi zui nândé zhi fü,"shuang fü göngshou " yùyi xingfü, chângshou chéngshuang.
«H^iâ» [Shénnong jïng] kitobida shaftoli mevasining turli navlari haqida gapirilgan bo'lib: uni iste'mol qilgan insonlar mangu umr ko'rguvchilarga aylanadi, o'lim yoqasida turganlar esa yana jonlanib ketishi yozilgan. Shaftoli uzoq umr ramzi bo'lib, "baxt" ifodalovchi suratlarda aynan mangu umr ma'nosiga ishora qiladi. ^ [bian fü] iyeroglifi ko'rshapalak ma'nosini ifodalab, ikkinchisi [fü] ya'ni baxt iyeroglifi bilan bir xil talaffuz qilinadi. Mazkur frazeologik birlikda [fü] uzoq umrni ifodalamoqda. Demak, xitoy xalqi tafakkurida uzoq umr- eng nodir ne'mat bo'lib, qo'shaloq baxt deganda esa aynan uzoq umr va baxt tushuniladi.
Ehtimol, ushbu lingvokultural hodisa nega xitoyliklar ko'rshapalak yeyishini tushuntirishi mumkin. Yuqoridagi misolda £ Ih [wüfü] modelining ikkita komponenti Ih [fü] va ^[shou] iyerogliflari uchragan va ular bevosita baxtga ishora qiladi .
shou shuang quan] to'liq baxt va uzoq umr (yaxshi tilaklar)
Fü wéi jixiâng zhi shou, shou wèi wufü zhi zün, füshou shuangquân shi rénmen zuidà de jixiâng. Tü zhong de bianfü, qu qi "fü " yin. Shoutâo huo zhuàn shou zi, qu qi "shou " yi. Qiân guchëng quân, shuang qiân ji shuangquân, yu "shuangquân " xiéyin, hé wèi "füshou shuangquân". Jiùshi dui yöufü ér you chângshou de lâorén, zhù song füshou shuang quân.
Baxt - birinchi ne'mat, uzoq umr - besh ne'matning biridir, baxt va uzoq umr - insonlar uchun eng katta ne'matdir. Tabrik suratlarida ko'rshapalak, xitoy tilida "fu" baxt so'zi bilan omofon bo'lsa, "shou tao" shaftoli mevasi va "zhuang shou" iyerogliflari uzoq umrni anglatadi. Qadimda pulni "shuang qian" va "shuang quan" iyerogliflari bilan ifodalashgan, bu yerda "shuang quan" bilan omofon bo'lib, shu sababli ham keyinchalik mazkur frazeologik birlik "baxt, uzoq umr va baraka", ya'ni barakali, baxtli umr ma'nolarini anglatgan. Barakali uzoq umr ko'rgan
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
qariyalarga shunday tilak bildirishgan. Mazkur misolda [fû] va ^ [shou] ikki iyeroglif birga kelishini kuzatish mumkin. Ikkalasi ham baxt modelining bevosita komponenti bo'lib, baxt va uzoq umr biri ikkinchisini taqozo qilishini ko'rsatadi.
[wàn shou wû jiang] uzoq umr, so'zma-so'z o'n ming yil umr tilash.
mm t^^^^iio «-ftM-^H» -"mwà^Mfâ km,
"Shijing" zhong you liù chù chûxiàn wànshôuwûjiâng."Shibin fëngqi yuè":"Ji bï gongtâng, chëng bï guang hü, wànshôuwûjiâng!" Zhèlï de
1 r • • — 7 \ ï V > 1 f— ' r r ' r T T ^ 7 r ' > > • J > J \ / — r
wànshôuwûjiang, shi zhi sông zhù fengniân wüqiong. Hôulâi yông wèi zhùshôu zhi ci. Bêisôngôuyângxiu "shèng jié wü fang lâorén zhùshôu wén ": "Yi wàn si niân, gông zhù wüjiang zhi shôu. "
frazeologik birlik qo'shiqlar kitobida olti marta uchraydi. "i#-ft M ■ " mazkur asarda esa uzoq umr ma'nosi bilan bir qatorda hosildor yilni ifodalagan. Ushbu ibora tabrik so'zga aylangan bo'lib, adabiyotda ko'plab taniqli yozuvchilar va shoirlar tomonidan ishlatilgan. To'g'ridan-to'g'ri 10 000 yil yashashni anglatadi.
À^^^ [rén shou niân feng] salomatlik va mo'l hosil, hosildorlik (so'zma -so'z: uzoq umr ko'rish, hosil mo'l bo'lishini tilash, odamlarning to'liq farovonligi va salomatligi haqida)
um» ^o 10
"Shïjïng":"Rû nânshan zhi shôu, bù qian bù bëng." Rén yï shôu wéi bên, min yï shi wéi tian. Jiùshi you chunliân: "Rén rénshôu bï nânshan, niân niân fëngyizûshi." Héng pi wèi: "Rénshôu niân fëng". Rénshôu, rénzhê chângshôu; niân fëng, qin zhê niân fëng. Chângshôu, shi yishëng zuidà de xingfü; fëngshou, shi yi niân zuidà de qïpàn.
"Qo'shiqlar kitobi"da "xuddi tog'lar singari keksa yoshga yetib, tog'-u toshlardek sog'-salomat bo'lsinlar", deyilgan. Uzoq umr ko'rish odamlarning asosiy tashvishlaridan biri bo'lsa, uning asosi oziq-ovqatdir. O'tmishdagi bahoriy baytda "Hamma tog'lardek umri uzoq bo'lsin, kiyim-kechagi, rizqi baland bo'lsin" deb yozilgan bo'lsa, boshqa bir manbada "uzoq umr va har yilgi mo'l-ko'lchilik" kabi tilak aytib o'tilgan, demak uzoq umr, hayotdagi eng katta baxt bo'lsa, yil davomidagi kutilgan baxt - hosil mehnatkashlar uchun mukofotdir. Ushbu misolda uzoq umr ko'rish bilan bir qatorda, to'kin-sochinlikda umr ko'rish nazarda tutilgan.
[shou bï nân shan] janub tog'lari kabi uzoq umr ko'rish.
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
"Shïjitian guan shu":"Lâorén (xing) jiàn, zhi'an; bùjiàn, bing qï." Lâorén xing si nâ guoyùn chângduân, gù lidài wângchâo dou jiang qi liè rù guojia si diân. Chângshôu, shi rénlèi qiângu yonghéng de zhuiqiu,, gù shôuxing bèi shôu rénmen xï'ài, jiùshi you liân yun: "Fu ru donghâi shuï châng liu, shôu bï nânshan song bùlâo."
"^.fà-[Shïjitiân guan shu] da : "Uzoq umrni ifodalovchi yulduz paydo bo'lganda, dunyo tinch va osoyishta bo'ladi, lekin u yo'qolsa, zo'ravonlik boshlanadi" deb yozilgan. Uzoq umr yulduzi xalq taqdirini boshqaradi, shuning uchun unga barcha sulolalar qurbonliklar keltirishgan. Uzoq umr ko'rish insoniyatning abadiy izlanishidir, shu sabab ham uzoq umr yulduzi xitoyliklar orasida qadrdon hisoblanadi. Qadimgi bir baytda shunday deyilgan: "Sharq dengizining uzoq oqimi singari baxt va janub tog'lari qarag'aylari kabi uzoq umr".
Xitoyliklar uchun uzoq umr ko'rish, unga ko'malashuvchi barcha usullar, marosimlar muhim bo'lgan. Hatto yuqorida aytilgandek, qurbonliklar ham keltirishgan. Afsonalarga ko'ra, uzoq umr va abadiy yoshlik ichimligi (eliksir)ini topish xitoyliklar uchun har doim dolzarb bo'lgan. Mazkur misollardan ko'rinadiki, ^[shou] baxt modelining ajralmas komponenti bo'lib, zamonlar oshib ham uning boshqa konnotativ ma'nolari birlamchiga aylanishi mumkin, biroq dolzarbligi yoqolmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. - 2003., - С.245.
2. ^
Ш , ^Ж-2013.
3. Воркачев С.Г. Концепт счастья в русском языковом сознании: опыт лингвокультурологического анализа- Краснодар КТУ, 2002.-142 с.
4. Гуревич Т.М. Человек в японском лингвокультурном пространстве. -Монография. - М.: МГИМО(У) России, 2005. - C.25.
5. Nasirova, S. A. (2020). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese languane. - Opcion: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, 260-273.
6. Татаркевич В. О счастье и совершенстве человека. М., 1981, c-53.
7. Китайско-русский словарь /Сост. Фу Чонг. - Шанхай, 2004. - 1249 с.
8. 10. Ошанин И. М. (ред.) Большой китайско-русский словарь.Т. 1-4. M.: Hayka, 1983-1984. - С.1062.
9. http://chengyu.t086.com/c_b4f4
10. http://xh.5156edu.com/html5/79339.html
