CC BY
111.Стихи на подражанию иранского поэта Нимо Юшидж: эти стихи имеет ритма, но места рифма не конкретно.
2.Белый стих: хотя имеет музыкальност, но не имеет ритма и место рифма не определён.
3.Новая волна: ни рифма ни ритма не имеет, и можно различат его от прозы толко в воображение или фантазия.
Ключевые слова: структура, ритма, рифма, стих, современная, персидско-дари, поэт, новый стих, свободный стих, белый стих, стихи по подражанию Нимо Юшиджа, новая волна, Ахмад Шомлу, тема, язык стиха, стиль, Махмуд Тарзи, Мухаммад Козим Козими, Афганистан, Таджикистан, Иран.
STRUCTURAL FEATURES IN MODERN PERSIAN-DARI POETRY
Poetry reflects various aspects of the poet's life and society. Modern poets in Persian-Dari literature, using the ancient traditions of classical literature, have tried to find new methods for composing new poems. The author of the article, along with the study of the problem of the new verse, especially the use of form, rhythm, rhyme, discusses the fact that the new verse does not necessarily use rhyme and rediff Although these features in classical literature are mandatory. The new Persian poetry is such poetry that it must have a new content. Based on this, it is called the new verse. A new verse is composed where it should not be dependent on the versified forms of classicalpoetry.
The New Verse can be divided into three groups:
1. Poems in imitation of the Iranian poet Nimo Yushidj: these poems have a rhythm, but the rhyme places are not specific.
2. White verse: although it has musicality, it has no rhythm and the place ofrhyme is not defined.
3. New wave: neither rhyme nor rhythm has, and it can be distinguished from prose only in imagination or fantasy.
Keywords: structure, rhythm, rhyme, verse, modern, Persian-Dari, poet, new verse, free verse, white verse, poems imitated by Nimo Yushidja, new wave, Ahmad Shomlu, theme, language of verse, style, Mahmoud Tarzi, Muhammad Cosim Cosimi, Afghanistan, Tajikistan, Iran.
Сведения об авторе.
Мухаммад Косим Салджуки - соискатель первого курса кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета именни Садриддин Айни, тел: (+992) 988374237.
About the author:
Muhammad Qasim Saljuki - first-year candidate of the Department of Theory and History of Literature at Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, Phone: (+992) 988374237.
НИГОХЕ ГУЗАРО БА САРНАВИШТИ ХАСАН ИРФОН
Воронов У.Х
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Дар бораи Хасан Ирфон, ки хдмчун нависанда ва тарчумони огоу бо^унар дар таърихи адабиёти точик накши хос гузошта, осори асили ^унариаш дар мух,ити фархднгиии мо аз солх,ои сии садаи бист ба ин тараф мавриди кабули хосу ом карор гирифтааст, мутаассифона, хонанда хеле кам медонад. Хол он ки осори арзишманди бадеии у, аз чумла киссах,ои "Ду ёр аз ду диёр" (1964), "Духтари Алчазоир" (1965), романи "Дар кулбаи косибон" (китоби якум) (1963), тарчумахщш "Бадии ^афкоз"-и Лев Толстой, "Бачагй", "Дар байни мардум" (1936), "Университетх,ои ман"-и (1937) Максим Горкий, "Робинзон Крузо"-и (1936) Даниел Дефо, "Бачах,ои капитан Грант"-и (1938) Жюл Верн, повести "Нон"-и (1949) А. Толстой, "Достони марди х,акикй"-и (1951) Б. Полевой, "То абад бо Масква"-и (1954) Н. Рибак, "Чй бояд кард"-и (1955) Н. Г. Чернишевский, "Чанобони Головёвх,о"-и (1959) Салтиков-Шедрин, "Варта"-и (1956) Гончаров, "Хркояхри Хинду Покистон" (1956), "Завол"-и (1958) Р. Тагор, "Мактаби Хаёт"-и (1960) С. Муканов, "Ситорах,о дар осмони Самарканд"-и (1961) С. Бородин ва давдои дигар солх,осг, ки мавриди таваччухи хонандаи точик карор гирифта, аксари ин асарх,о имруз низ барои алокамандони адабиёт пурарзиш бокй мондаанд.
Хасан Ирфон фаъолияти адабиашро аз тарчумонй шуруъ карда, то поёни умр ба ин кор машгул будааст. Вай дар тули фаъолияти касбиаш, бахусус хднгоми кор дар мачаллаи "Шуълаи инкилоб" аз соли 1919 сар карда, нахуст ба тарчумаи осори насрй ва илмиву сиёсй машгул шудааст ва гох,и дигар ёддошту маколах,ои мубох,исавй низ навишта, аз иштирокдорон ва таъсиргузорони фаъоли чараёни адабию фарх,ангй будааст. Баъдтар бо таълифи ду повест ва як роман мах,орати ^унариашро дар эчоди насри бадей низ собит сохта, миёни хонандагон ва а^ли адаб маъруфият пайдо намуд.
Х^ан Иpфoн 22-уми марти coли 1900 дар гузари Чоррохаи шахри Самарканд ба дунё oмaдaacт. Падараш Алжон Мaмaдxoнoв аз курдхои панохандаи Самарканд буда, кооиби шохибоф ва мoдapaш нилгар ( рангрез ) бyдaaнд (9). Назар ба ëддomти навтоанда падараш "хамлу накли молхои чанде аз caвдoгapoн ва xapидy фуруши душ^оши шохибофиро" [6, 4] низ бар ухда дoштaacт. Аз ёддоштхси нaвиcaндa маълум мешавад, ки падараш xеле caxтгиp ва хатто берахм будааст. Ба ин далел навтоанда тo ба макгаб рафтан xoнaи пaдapиpo ба "зиндони xo^" мoнaнд карда, дар oн 4o пypaзoб гузаштани умри бaчaгиampo таъкид кардааст.
Дaвpoни бачагии Хacaн Иpфoн бе кулфат набудааст. Ба caбaби як ходтоае чашмаш закм бардошта, дигар аз камии нируи бинoй то oxиpи умр ранч кamидaacт. Он вoкеapo нaвиcaндa баъди a^o ба ёд oвapдa навиштааст: "Дар бахори coле, ки ман акнун той ба панч нихода будам, ходтоае ба ман руй дoд, aзoбy зиллати oн якумрй дoмaнгиpи ман шуда, хануз хам аз кулфати oн xaлocй наёфтаам, балки шл тo coл бар caxтии aхвoлaм меaфзoяд. Шабе дар acнoи бозй аз лаби aйвoни бoлoxoнa парида, ба руи xиштфapmи хавлй Faлтидaaм. Мoдapaм ва мехмoнзaнoн вакге бар capaм меpacaнд, ки ранги ман канда, бехуш xo6 рафтаам" [1, с.6]. Бo вучуди камии нируи битой ва нихoят дар тоёни умр тaмoмaн нoбинo шудан, Хacaн Иpфoн тo лaхзaхoи oxиpини хаёгаш аз эчод даст нaкamидaacт.
Падари Хacaн Иpфoн, ки maxcи тaхcилдидa будааст, аввал пиcapampo xyдam таълим медихад ва пиcap дар зери дасти падар "ба xoндaни куръон ва кигсби aлифбoе ба ycyra нав шуруъ" [6, c.ll] карда, баъд аз Хoчишaйx Шoхaбдyлкocими Ганчй caбaк гиpифтaacт. Мyллo Шoхaбдyлкocим аз pyшaнфикpoни Озарбойчон буда, зaмoне бapoи фаъолияти cиëcиam ба Сибир бaдapFa шуда, баъди oзoдй ба Самарканд меoяд ва мaктaбдopй мекунад. Хacaн Иpфoн махз дар макгаби ин марди равшанфикр 6o илмхoи табий omнo мегардад.
Баъд аз фиpopи Хoчишaйx Шoхaбдyлкocим ва катъ шудани таълим дар макгаби y, падар Хacaн Иpфoнpo ба "макгаби ^ориака (Aбдyкoдиp Шакурй)" (6, ll) медихад. Ин макгаб 6o ycyли тадртои нав, ки caвтия мегуфтаанд, poхи дoниm ва чaхoнmинocиpo бapoи Хacaн бoз менaмoяд. У дар ёддоштхояш аз фидoкopии мyaллимoне миcли Мулло Иcмaтyллo (Рaхмaтyллo Иcмaтyллoев) ва Абдукодир Шакурй 6o мухаббат ёд намудааст [6, c.l9-80]. Сoнигap Хacaн Иpфoн дар "Мaдpacaи тарбият" нoм макгаб ва гимназияи пиcapoнa низ та^ил кардааст. Дар ин мaкгaбхo y зaбoни pycиpo низ ому^^ст
Дар зaмoне, ки Хacaн Иpфoн дар гимназия так^ил мекард, баъди тaхoчyми pycхo ба Оcиëи Миёна Инкилоби Окгябр Faлaбa мекунад ва y ба макгаби шуравии дарачаи caвyм дoxил шуда тaхcилpo идoмa медихад. Зaбoни pycиpo Хacaн Иpфoн, чутон ки xyдam таъйид кардааст, аз "Ирто нoм чaвoни точике", ки "дар магазини мошинфурушии "Зингер" тapчyмoнй ва на^ячин^' [6, c.93] мекардааст, меомузад. Вале ба caбaби "pyrapo пyxтa надонистани" муаллимаш "ба макгаби точикии caвyми "Тарбият" дoxил мешавад ва аз муаллими казок- Кapимкyлoв таълими pycй мегирад [6, с.94]. Xacffi Иpфoн хaмpoх 6o хамдаршнаш тaмomo кардани cпекгaкли "Падаркуш"-и Мaхмyдxoчaи Бехбyдиpo дар Самарканд хамчун хoдиcaи мухими фархангй дар хаёгаш ёд меoвapaд.
Фaъoлияти мехнагии Хacaн Иpфoн аз coли 1919 oFсз меёбад. Вай аввал дар шурохо, иттифоки кacaбa ва кoмиccapиaти кopхoи дoxилй фаъолият намуда, cипac бapoбapи тактои мачаллаи "Шуълаи инкилоб" фаъолияташро дар идopaи ин нашрия идoмa медихад ва маколаву гyзopишхopo аз зaбoнхoи pycй ва тaгopй ба точикй тарчума мекунад ва онхо дар мачалла чoп мешаванд. Фаъолият дар ин нашрия caбaб мешавад, ки y аз тачрибаи Сaидpизo Aлизoдa ва Факриддини Рoчй бахраманд гардида, 6o тарчума ва интиmopи мухимгарин xaбapy гyзopиmaг ба пеmpафти oн ёрй меpacoнaд. Ба ифoдaи дигар, y аз аввалин pymaнфикpoн ва мaopифпapвapoни OFaзи caдaи бист буд, ки дар пайдоиш ва ташаккулу тахаввули матбусги нави точикй фаъолона caхм гузоштааст. Фаъолияти тарчумониаш низ махз дар хамин идораи "Шуълаи инкилоб" OFOЗ ёфта, рохи минбаъдаашро ба тарчумаи ocopи бадей боз менамояд.
Соли 1921 мачаллаи "Шуълаи инкилоб" баста мешавад ва Хacaн Ирфон фаъолияти тарчумониашро дар рузномаи "Зарафшон" давом медихад. Бо таъшш рузномаи "Овози точик" мухаррири он Абдулкайюм ^урбй ypo ба кори рузнома чалб мекунад. Дар идораи ин рузнома низ Ирфон хамчун тарчумон фаъолият кардааст.
Баъди таъшш Нашриёги давлатии Точикистон Хacaн Ирфон хамрох бо Садриддин Айнй, Пайрав Сулаймонй, Ахмадчони Хамдй, Рахим Хсшим ва Туракул Зехнй фаъолияташро дар ин нашриёт идома дода, дар тарчума ва нашри ocopи адабиву cиëcй caхм мегирад. Бaxycyc дар ин давра xидмaти y дар тарчума ва нашри китобхои дарш, ки макгабхои точикй ба онхо caxт эхтиёч доштанд, калон аст. У аз забони pycй китобхои дарши иxтиcocхoи гуногун ва ошри клaccикoни маркшзм-ленинизмро тарчума карда, ба ин вашла дар пешрафти макгабу маорифи нав ва маърифати c^crny ичгимоии шахрвандон caхм мегузорад. Дар хамин coшхo xoнaндa бори аввал ба вашлаи тарчумахои y бо acapхoи Ф. Энгелc "Пайдоиши оила, мулки xycycй ва давлат", acapхoи нaвиcaндaгoни pyc А. Гончаров ва И. Куприн ошно гардидааст [11, с.210].
Дар ronxoe, ки Хacaи Ирфoи дар мачаллаи "Шyълaи иикилoб" ва Нашриёги давлатии Toчикистoи фaъoлият иaмyдaacт, 6o ycтoд Aйий, Caидризo Aлизoдa ва дигар рyшaификрoии дoирaи aдaбивy фархднгии Самарканд рoбитaш зичи ииcoий ва х,амюэрй дoштaacт. Бo ycтoд Aйнй на факат xaмкoр 6уд, балки аввалин тaрчyмaxoяш зeри назари oн кac нашр шуд3, "дар чандин бaзмxoи xoc...шaрaфи xидмaтгyзoрй ба уогаз ва caиъaткoрoии" дигар, аз чумла Хoчй Aбдyлaзиз иacибaш гашта буд [2, с.30]. Хacaи Ирфoи, ки вазифаи caркoтибй ва мутарчимии мачаллаи "Шуълаи иикилoб"-рo бар дoшт, шoгирд ва xaмкoри ycтoд низ буд. Дар мащлаи "Ёддoштx,oи ман дар бoрaи ycтoд Afe^' oн рyзx,o ва рoбитaaш 6o ycтoдрo ба ëд oвaрдa мeиaвиcaд: "Дар шaрoити кoр аз зaмoиe, ки ман 6o ycтoз Aйий caрy кoр пaйдo кардам (аз бахрри coли 1919, ки ман caркoтиб ва мутарчими мачаллаи тoчикии "Шуълаи инкдшэб" гардидам), ^аргиз дар ин мард кибру Fyрyрe мyшox,идa накардаам. Илoвa бар xaмкaтoрoии ycтoз, чaвoнoни навкалам ва мyaлшимoии пиру чaвoнe, ки аз вай мacлиx,aтe мeпyрcидaнд, y 6o кaмoшy caбрy xaвcaшa ва мaxoрaти ycтoзoиa caъй мeкaрд, ки пyрcaидaрo 6o чaвoби xyд кoиeъ гaрдoиaд. Харгиз 6o "вакт иaдoрaм, coиитaр ва мoнaнди ииxo дасти рад бар шнаи кace иaмeииxoд, бoрxo дидам,
ки caрмyxaррири мачаллаи мазкур Aшизoдa мащла ë aшъoри xoми бaъзe нaвкaшaмoнрo бaрoи иcлox ба ycтoз Aйий мeдoд ва oи марди му^тарам бe ин ки рад ë тaъxирe рaвo дoиaд, дaрxoл дар па^щуи мизи ман иишacгa ^наи кoри xoдимoии мачалла факат аз як xoнaи xaфт6oлoрй ибoрaт буд, дар шафати ^ми^арт™ вилoятии шрхда миллй вoкeъ гардида, базур дар oн ce миз мeFyичид), ба та^рир ва иcлoxи мaкoлa ë аш^р мeпaрдoxт ва xoл oн ки идoрaи мачалла аз кaмбизoaтй ба ин кoрxo мyздe дoдa иaмeтaвoииcг..." [5, с.31].
Mиëии Хacaн Ирфoи ва дигар кoрмaидoии мачаллаи "Шуълаи инкилoб" ва coиитaр Нашриети давлатии ^чи^агон мyиocибaти caмимoиaи эчoдивy xaмкoрй ва ^амраъйй бaркaрoр будааст. Maxcycaи рoбитaи y 6o caрмyxaррири мачалла Caйидризo Aшизoдa тo ox^ пурмух,аббат ва кавй будааст, ки аввал caрмaишaи ^унариву эoчoдй, шнитар xemy тaбoрй дoштaacг. Яъж дар xaмoи oonxo Хacaи Ирфoи 6o дуэтари Caйидризo Aшизoдa Сайида Aшизoдa xoиaдoр шуда, аз y шх,иби ду фарзанд-Хурмузу Парвиз мeгaрдaд, ки пиcaри дувумаш тo шл^ри наздик дар Дoиишгoxи давлатии Самрканд аз фанни физика дaрc мeгyфт.
Хacaи Ирфoи аз coли 1938 caр карда, аз кoрxoи эчoдй кaиoр мeрaвaд ва чандин гол дар фабрикаи пиллакашии "Хучум"-и шах,ри Самарканд дар вaзифaxoи гyиoгyи, аз чумла x,иcoбдoр, caрдoри cex ва м^анд^и кoргox фaъoлият мeиaмoяд. Ai^o мyxaббaтe, ки ба адабиёт ва ^унари acил дoшт, yрo дyбoрa чазб мecoзaд ва минбаъд x,aëтaшрo ба тарчумаи ocoри бaдeии адабиёги чaxoи ва эчoди пeвecгy рoмaн caрф мecoзaд. Ма^з дар хдмин давра мyддaтe дар Дyшaибe xa^o^ M. Бexбyдй ичoрaиишиий карда, ба тарчума мaшFyл мeшaвaд. Фaъoшияти индавраинаи y ба coли 1952 рабт мeгирaд.
M. Бexбyдй oи рyзxoрo ба ёд oвaрдa навиштааст, ки "ичoрaнишинии мo дар як хавлй ин тавр рс>ст oмaд. ^щи 1952 (oи вакт мудири шуъбаи адабиёти бaдeии Нашриети давлатии Toчикиcгoн, xoлo "Ирфoи" будам) мacъaшaи тарчумаи "Чй бoяд кард"-и Н. Г. Чeрнишeвcкий ба миён oмaд. Ба кй cyпyрдaии тарчумаи ин acaр мyxoкимa шуд. Хoxиш кардам, ки тарчума ба Ирфoн cyпyрдa шавад. Хoxиши ман ба дирeктoри нашриёт M. Hyрмaтoв, ки хама M^arao мeгyфтaид ва caрмyxaррири нашриёг Х. Axрoрй пиcaид oмaд. Mирaкo xoxиш намуд, ки ба Ирфoи мактуб навишта, фикри yрo фaxмaм (Бишбар тoрaфт камкувват шудани бииoии чашмаш чанд муддат 6o тaxрирy тарчума мaшFyлй иaмeкaрд). Хaмoи руз мaктyбрo фириcгoдaм вa_дeрe нагузашта 6o изxoри миииaтдoрй чaвoб oмaд, бoз илoвa кардааст, ки ба Дyшaибe рафтагар аст.У ба xoиaи ман oмaд. Баъди ду-ce руз якe аз xoнaчaxoи xoлии xaвлирo ичoрa гирифт ва xaр ду дар як xaвшй кариб як coл ичoрaнишин шyдeм" [2].
Хacaи Ирфoи дар xa!m фyрcaти ичoрaиишиий дар Дyшaнбe "Дocгoии марди xa^^"^ Бoриc Пoлeвoй, "To абад 6o Moc^a"^ Нишлай Рибак ва "Чй бoяд кард?"-и Н. Г. Чeриишeвcкийрo тарчума ва нашр мeнaмoяд. Баъди ба Самарканд бoзгaштaн, 6o вучуди oи ки бишии чaшмaшрo тaмoмoмaи аз даст дoдa буд, ба кoри тарчумаву эчoди ocoри дигар идoмa мeдиxaд. Назар ба шaxoдaти M. Бexбyдй дар xaмии xoли иoбииoй "як rac матни рycирo мexoидaacгy Ирфoн гуш карда, баъд ба шaxcи дуюм тaрчyмaaшрo имлo мeкaрдaacг" [2]. Ин шaxc xoxaрaрycaш Хадича Aшизoдa будааст. Яъж пeш аз oн ки иaвиcaндa ин ё oн acaри тoзaи xyдрo ба руи кoFaз oвaрaд, oирo ба Хадича Aшизoдa дaxoий накл мeкyиaд. Mam, ки навишта шуд, oирo бoри дигар xaмрox мexoиaид ва чoйxoи зарурй тaxрир карда мeшaвaд. Cипac пиcaрaш мaтирo дар машинка чoп мeкyиaд. Хамин тарик, xaигoми тарчума низ матни рycирo xaмcaрaш Сайида Aшизoдa кирйъат мeкyиaд ва Хacaн Ирфoи oирo тарчума карда, ба Хадича Aшизoдa накл мeиaмoяд. Дар ин юзри дyшвoр ба падари иoбииo пиcaрoиaш низ xaмeшa ёрирагон будаанд [9].
Ба ин тартиб, иигoxe гyзaрo ба рузгори Хacaн Ирфoи иишoи мeдиxaд, ки вай фашлияти aдaбиaшрo аз тарчума шуруъ карда, дар ин замина кoрxoи шoëиeрo ба aичoм рacoиидaacг. Вай аз 0F03и фaъoшиятaш тaрчyмaрo дар xaëra маънавии миллати тoчик пyрaxaмият шииoxтa, oирo дар рoбитaи миллат 6o xaшкxoи дигар мyxимгaрии oмили мyбoдилaи aфкoри мишшй ва бaйиaшмишaшй,
вocитaи шиношй бо хаёг ва маданияти кавму миллатхс ва ба хам наздикшавии мардумони чахон дoниcтaacт. Бaxycyc дар coшхoи биогуму cиюм барои Хacaн Ирфон "тарчума кори мухими давлатй" ва "як шакли комилхукуки эчодиёг [1, c.115] ба шумор омада, ypo вoдoштaacт, ки мухимгарин ocopи адабй ва cиëcию ичтимоиро ба точикй баргардонад ва ба ин вашла дар ташаккули мафкураи мардум тaъcиpи cyдмaнд pacoнaд. Тачрибаи кори тарчумонй на факат дониши Хacaн Ирфонро афзуд, балки уалуби xocи тарчума ва нигориши о^сри бадеиро барояш шакл дод ва дар ин равиш дидгоххои назарй ва амалии адабй, cиëcй ва ичггимоиаш тaвcиъa ёфт.
Мавзуи таъшри тарчумаро ба фаъолияти нaвиcaндaгии Хacaн Ирфон алхол як cy гузошта, таъкид карданием, caхми вай дар катори Ссгим УлyFЗOдa, Хабиб Ахрорй, Рахим Хсшим ва баъзе мутарчимони дигар дар шаклгирй ва ташаккули бунёди назарй ва амалии тарчума дар адабиёги навини точик нaзappac аст. Бо caъй, талош ва захматхси y ва адибни ёдшуда намуди комилан нави тарчумаи нacpи бадей ва cиëcию идеологй, ки xocra замон буд, пайдо шуд ва тадричан тахаввул пайдо кард. Бо кушиши огохона ва coдикoнaи y ва ёрони хамрохаш дар баробари ташаккули равиши тарчумаи точикй, хамзамон "забони тарчума-забони адабии хозираи точик" [3, с. 120], ки забони нacpи бадей чузъи он буд, дар тобеияг ба xocracM идеологии замон шакл гирифт. Ин тачриба барои Хacaн Ирфон огон набуд. Дар ин замина мушкилсги чиддие дар миён буд, ки дар бештарин хол марбут мешуд ба caбки тарчума, иcтилoхaги тaxaccycй, донистани маводи тарчумашаванда, забони аал ва забони точикй.
Дар тачрибаи мутарчимии Хacaн Ирфон ду нукга, яъне фахмидани acapи тарчумашаванда ва дар забони точикй ифода карда тавонистани он мухим бyдaacт. Барои y фахмидани acapи тарчумашаванда, пеш аз хама зарурати дoниcтaни мохияти маънавй ва бадеии он, яъне дарки бадеии вокеиягхои зиндагиро ба миён гyзoштaacт. Дар ин замина Хacaн Ирфон дониши кофии назарй ва тачрибаи амалиро низ шхиб бyдacт, ки баъзе маколахои назарии эчодкардааш ба ин гувох мебошанд. Аз чумла маколаи y "Ба назари ман" кoнcепcияи xocи андешаву орояшро оид ба мушкилсги назарй ва амалии тарчумаи точикй ифода мекунад, ки бо гузашти замон арзишаш кам нaшyдaacт. Дар ин макола муаллиф камбудихои acocии о^сри тарчумашудаи coшхoи панчохуми caдaи гузаштаро як-як баршумурда, омилхои зухури ин раванди нocoлимpo бо миcoшхo нишон медихад. Мутарчим caбaби заъфи тарчумаи точикиро, пеш аз хама, бемacъyлиятии накди xoлиcoнa дониста, аз чумла менавжад, ки танкиди тарчума "муташаккилона аз руйи ycyл ва уйлуби дypycте намеравад, маколахои танкидй xеле кам навишта мешаванд" [l, c.6l].
Аз вазъи тарчумаи он «мхо y ба ин натича pacидaacт, ки "ахли калам-адибон, шоирон, мухаррирон, нaвиcaндaгoн, муаллимон, умуман урафо ва фузалои мо мачбуранд имрузро ба фардо нагузошта, мураттабан дар ин вазифаи умумй ба мубориза миён банданд, барои ин бояд туда ва ячейкахои музокира ва мухокимаи макола, пешниход, натичахои тахлил ва мулохизахо ташкил намоянд; натичаи ин музокирахо бояд бо як марказ чамъ ва барои иcтифoдaи умум дар матбусг мураттабан эълон гардад; ягон шумора аз рузномаю журналхо, ягон cyхбaт ва axбopaги радиой, ягон кигобу китобчаи тарчумашуда бояд бе муояна ва тафтиш гузошта нашавад. Факат дар coяи чунин назорати дакик "вайрокорй" дар забони мо бартараф шуда метавонад, набошад-не" [l, с.68].
Ин андеша далели он аcт, ки Хacaн Ирфон аз ибтидо мacъyлияти кacби тарчумониро ба чон хиc карда ва пазируфта, aкcapи ocopи тарчумакардаашро аз забони руш ба точикй бapгapдoндaacт. Уcтoд Айнй, ки ба андешаи Рахим Хсшим "ба зарурати ба забони точикй нашр намудани отри Горкий ... беш аз дигарон пай бурда буд" [10, с.224], xyд тахрири аввалин ocopи дар coшхoи cиюми caдaи гузашта тарчумакардаи Хacaн Иpфoн-cегoнaи тарчумахолии Maкcим Горкий "Бачагй", "Дар байни мардум" ва "Унивеpcитетх,oи ман"-ро бар ухда гирифт. Ин тарчумахои Хacaн Ирфон coшхoи cию панчох ва хафтод низ ба чоп pacидa, миёни xoнaндaгoн то хануз махбубият доранд.
Солхои cй ва баъди он давраи авчи тарчума аз адабиёти pyc ва дигар xaлкхoи чамохири Шуравй ба забони точикй буд. Дар ин равиш забони руш хамчун забони cеюми миёнарав дар чараёни инкишофи тарчумаи точикй накши caзaндa дошт, ки Хacaн Ирфон аз он устодона иcтифoдa кард ва як cилcилa ocopи адибони чумхурихои coбики Шуравй, аз чумла повести навтеандаи украин Н. Рибак "Хамеша бо Mocквa", романи нaвиcaндaи туркман С. Муканов "Макгаби хаёг ва Faйpapo ба точики тарчума кард. Хамчунин ба вocитaи забони руш ocopи мухими адабиёти чахон-"Робинзон Крузо"-и Даниэл Дефо, "Фарзандони капитан Грант"-и Жюл Верн, "Спартак"-и Р. Ч,ованоли, "Завол"-и Р. Тагор, хикояхои нaвиcaндaгoни Хинду Пoкиcтoн ва Faйpapo ба точикй гардонд.
Равиши тарчумаи бадей дар «мхои фаъолияти тарчумонии Хacaн Ирфон нафакат омили ташаккули завки xoнaндaи точик буд, балки заминаи вокеиро барои ташаккул ва тахаввули адабиёти навини точикй, аз чумла нacpи бадей ба вучуд овард. Зери тaъcиpи хамин равиш y пoвеcти "Ду ёр аз ду диёр" ва романи "Дар кулбаи кocибoн"-po навишт, ки хиccaи y дар бавучудой ва инкишофи "жанри тарчумаи холи бадей" дар нacpи мyocиpи точикй мебошад [12, c.1l1-1l2]. Дар ин acapхo, ба таъйиди М. Шукуров (М. Шакурй) "приншпхои acocии жанри тaъpиxии адабиёти точик, приншпхои FOявию
эогсгикии дарки вoкeияти ичтимoии гузаштаи дур ва наздик такмил ёфта, амиктар рафтани
рeaшизми тacвир гардид" [12, с.172].
Дар тачрибаи тарчуюнии Хacaи Ирфoи ycyли интиxoб низ мyxим ба назар мeoяд. Myгaрчим зeри тaъcири cиëcaти идeoлoгии давр, ки эxтиëчoти cиëcию ичтимoии зaмoн дар чoи аввал мeиcгoд, ocoри тaрчyмaвирo интиxoб ва бaргaрдoи мeкaрд. Дар интиxoб бaрoи Хacaи Ирфoн мaxaки acocй чанбаи axлoкй ва маърифатии ocoр будааог. Aз ин ру тaвaччyxи у дар аввалин кaдaмxoи фа^элияти тaрчyмoииaш ба чунин ocoри aA^o™ рyc бeштaр будааог. Aдaбиëтшииoc Лардоа Дeмидчик ycyли интиxoби тaрчyмoиxoи ин давра ва мaoрифпaрвaрoни ибтидoи acри биcги тoчикрo ба xaм наздик дoниcгa, xaмчyиии "вoбacгa ба шaрoити тaъриxй ва иикишoфи мyиocибaтxoи му^а^биная мишшaтxo" вaceъ шудани дoирaи тарчумаи бaдeй ва мураккабтар шудани вaзифaxoи F0явию эcгaтикии oирo таъкид мeнaмoяд [3, c.12G]. Ба ин дaшeл Хacaи Ирфoи дар ин фocилaи зaмoий аз адабиёти рyc ва xaлкxoи дигари Шуравй нафакат чизxoeрo тарчума кaрдaacг, ки ба xaëi ва тафаккури бaдeии тoчикoи кaрoбaт дoрaд, балки зиcгy зиндагй ва рyxияи xaшки тoчикрo низ то чoe ифoдa мeкaрд. Дар интиxoби ocoри тарчумавй бaрoи Хacaи Ирфoн ва дигар мyтaрчимoиe, ки дар oн еoшxo фaъoшият мeкaрдaнд, мсьёр xaмии буд.
Хaмчyиoи ки таъкид шуд накши зaмoи дар интиxoб ва тарчумаи oи давра тaъcиргyзoр буд. Ин oмил дар интиxoби acaр, зaбoи ва фoиди шyFaвии ocoри тарчумавй накши xoc дoшт. Ба ин дaшeл бaьзe тaрчyмaxoи coшxoи cй ва баъди o^o мyxaккикoи кyxиaшyдa xиcoбидaaид. Aз чумла Hycyр Хoлмyxaммaдoв дар кaтoри чунин тaрчyмaxoи кyxиaшyдa "Бандии Кавказ"-и Лсв Toлcгoйрo низ зикр кaрдaacг, ки o^o Хacaи Ирфoи coшxoи шюм ба точикй бaргaрдoи карда буд [8, с.119]. Ин равиши шматлуб ба aфзoиши маъракаи аз ч^ати микдoр зиёд кардани тарчума ва тaвaччyxи xocи Macкaв ба гycгaриши рoбитaxoи адабии кишвaрxoи Оcиëи M^ra 6o Рycия caxт вoбacгaгй дoшт. Кoмиccияи миллис, ки дар назди кoмитeти ташкилии yмyмииттифoкии Иттифoки нaвиcaндaгoни Шуравй тaъcиc ёфта буд, дар ин caмт тaъcиргyзoр oмaд. Aввaшин икдoмxoи ин кoмиccия coли 1932 дар Самарканд амалй карда шуд, ки дар xaмoxaнгcoзии oи дар катори Уcгoд Aйий, Aбдycaшoм Дexoтй ва дигaрoи Хacaи Ирфoи низ бeвocитa иштирoк иaмyдaacг. Хамин гуна гyрyx coли 1935 ба Дyшaнбe низ caфaр карда буд [13, c.28]
Кушиши Macкaв дар таблига адабиёти рyc ва чалби тaрчyмoнxoe миcли Хacaи Ирфoи ба маъракаи тарчумаи ocoри aдибoии рyc xaдaфи cиëcй ва тaбшиFй дoштa бoшaд xa^ амалан дар рoxи чалби тaвaччyxи aдибoии тoчик ба ocoри иaвиcaидaгoии рyc axaмияти фaрoвoи дoшт. Ин xoдиca, бeшaк, oмиши тaъcиргyзoр ба раванди иикишoфи тарчума дар Toчикиcгoн мeбoшaд. Aкcaри oиxoe, ки ба ин юзр дacг задаанд, аз чумла Хacaи Ирфoи, чaвoнoнe буданд, ки зaбoии рycирo мeдoниcгaнд, "acaрxoи aдибoии рycрo аз матни acлй мyтoлиa мeкaрдaид ва мexocгaнд caрвaтxoи oирo ба oммaи xoнaндaи тoчик низ дacгрac иaмoяид" [3, с.119]. Бишбар ин дар интиxoби oеoри тарчумавй низ Хacaи Ирфoн aкcaрaи мycгaкил бyдaacг ва дар замина бexтaрии иaмyиaxoи иacри дyнëрo бaрoи xoиaидaи тoчик тарчума нaмyдaacг. Aз ин чиxaт интиxoб ва тарчумаи рoмaни Р. ^вашли "Спартак", Р. Такур "Зaвoл", пoвecги A. И. Куприн "Чднги тан ба тан" ва Faйрa аз чoниби у xoдиcaи тacoдyфй набуд.
Чдраёни иaвcoзиxoи xaëra чoмeьaи Шуравии oн coшxo Хacaи Ирфoирo тaкoи дoдa буд, ки acaрeрo интиxoб ва тарчума кунад, ки дар шинкти вoкeиятxoи ичг,имoивy axлoкй мaрдyмрo рaxнaмoй карда тaвoиaд. Дар ин замина якчанд acaрxoи иaвиcaидaгoии дунё ва рycрo тарчума кард, ки якси oи пoвecги A. И. Куприн "Ч,анги тан ба тан" мeбoшaд.
Пoвecги мазбур бaрoи тaрчyмoи нaмoди ибрат дар шииoxти иизoми мyрдaиcгoдa ва эxëи aрзишxoи coзaидaи axлoкивy ичтимoй дар чoмeьa буд. Хacaн Ирфoи нируи бузурги ин acaррo дар oи дида буд, ки "нaвиcaндa вoкea ва oбрaзxoрo 6o чашми xyд дида, xaккoий тacвир кaрдaacг" [4]. Вoкeaи xaм афзалияти ин пoвecг дар oи acri; ки тaмoми xиcлaтxoи багинии шaxcиятxo кyшoдa дoдa шудаанд. Хамаи шaxcиятxo 6o xycycиятxoи фардии xyд аз xa! фарк мeкyиaид. Myтaрчим ин acaррo 6o зaбoии бoю рангин тарчума карда, бaрoи xyиaри шaxcиятпaрдoзии A. И. Кyприирo дар тарчума ба xoнaндaи тoчик намудан зaбoни xaмaи шaxcиягxoрo таъмимй (типй) ва фардй coxтaacг, ки ин xyнaр на ба xaр тaрчyмoи дacг мeдиxaд [4].
Ба ин тартиб, аз ин мурури кyтox мeтaвoн ба xyлoca oмaд, ки Хacaн Ирфoи рузгори шoиcгaeрo пacи caр карда, 6o xидмaтxoяш дар рoxи ташаккули мaтбyаги тoчик, фaъoшиятxoи нaвиcaндaгию
тарчумонИ дар таърихи адабиёт ва фарханги точик барои худ чойгохи арзандаеро таъйин кардааст. Накши у дар ин замина бо гузашти солхову сиёсатхо хамчунон барчо хохад монд.
АДАБИЁТ
1. АхрорИ, Д. Сухбат аз санъати тарчума / Д. Ахрори // Садои Шарк. - 1984. - 5. - С. 115-128.
2. БехбудИ, М. Марди покфитрат / М. БехбудИ // Маданияти Точикистон. - 1983. - 5-уми апрел
3. Демидчик, Л. Н. Тахаввули тарчумаи реалистИ дар адабиёти точик / Л. Н. Демидчик // Садои Шарк. - 1985. - 10. - С. 118-125.
4. Ёров, Р., Кайум, Р. Ч,анги тан ба тан / Р. Ёров, Р. Кайум // Маориф ва маданият. - 1964. - 4-уми июл
5. Ирфон, Д. Ёддоштхои ман дар бораи устод АйнИ / Д. Ирфон // Шарки сурх. - 1963. - 11. - С. 28-44.
6. Ирфон, Д. Дар кулбаи косибон / Д. Ирфон. - Душанбе: нашриёти давлатии Точикистон, 1964. - 415 с.
7. Ирфон, Д. Ба назари ман / Д. Ирфон // Шарки сурх. - 1962. - 6. - С. 67-73.
8. Холмухаммадов, Н. Як хикмати тарчума / Н. Холмухаммадов // Садои Шарк. - 1983. - 5. - С. 115-120.
9. Дамидзода, Д. Дасан Ирфон / Д. Дамидзода // Маориф ва маданият. -1964. - 4-уми июл
10. Дошим, Р. Горкий дар забони точикИ / Рахим Дошим. Солхо дар сахифахо. - Душанбе: Адиб, 1988. - С. 221-227.
11. Дошим, Р. Омили хамдигаршиносИ / Рахим Дошим. Солхо дар сахифахо. - Душанбе: Адиб, 1988. - С. 209-213.
12. Шукуров, М. Пайванди замонхо ва халкхо. Мачмуаи маколахо / М. Шукуров. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 224 с.
13. Шукуров, М. Аз таърихи тарчумаи асархои Лев Толстой ба забони точикИ / М. Шукуров // Паёми бародарИ. -Душанбе, 1972. С. 27-33.
ВЗГЛЯД НА ТВОРЧЕСТВО ХАСАНА ИРФОНА
В этой статье автор показывает свои отношения к творчеству известного писателя и переводчика Хасана Ирфона.Автор статьи на основе обширного материала анализирует творчества известного таджикского писателя Хасана Ирфона.
Надо отметить, что творчество Хасана Ирфона занимает новый этап развития переводческого дела в республике обещает стать самым плодотворным за всю послереволюционную эпоху. Это обусловлено тем, что с середины 1980-х годов начинается новый этап жизни нашего государства. Вместе с долгожданными перестроечными процессами возвращаются труды многих деятелей культуры, становится возможным приобщение к опыту видных писателей, ученых, переводчиков. Интерес к произведениям Некрасова и любовь к родному языку,к проблемам его развития и приспособления к требованиям современности . Немаловажную роль играет также то, что к художественому переводу все активнее обращаются писатели (С.Айни , АЛахути, Дж. Икроми, Р.Джалил и др.), в вузах готовятся кадры профессиональных переводчиков.
Ключевые слова: Хасан Ирфон, перевод, выбор, основа, теория, практика
A LOOK AT THE WORK OF HASAN IRFON
In this article, the author shows his relationship to the work of the famous writer and translator Khasan Irfon. The author of the article analyzes the works of the famous Tajik writer Khasan Irfon on the basis of extensive material.
It should be noted that the work of Hasan Irfon occupies a new stage in the development of translation in the republic andpromises to be the most fruitful in the entire post-revolutionary era. This is due to the fact that a new stage in the life of our state begins in the mid-1980s. Together with the long-awaited perestroika processes, the works of many cultural figures are returning, it becomes possible to familiarize with the experience of prominent writers, scientists, translators
Interest in the works of Nekrasov and love for the native language, for the problems of its development and adaptation to the requirements of our time. An important role is also played by the fact that writers (S. Aini, A. Lakhuti, J. Ikromi, R. Jalil, etc.) are increasingly turning to literary translation, and professional translators are being trained in universities.
Keywords: Hasan Irfon, translation, choice, basis, theory, practice
Сведение об авторе:
Воронов Умеджон Худжамуродович - старший преподаватель кафедры стилистика и теория перевода Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, Тел. (+992) 901030025
About the author
Boronov Umejon Khujamurodovich - Senior Lecturer teacher of the Department of Stylistics and Theory of Translation, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, Phone: (+992) 901030025
ТДУ 891.550 ТКБ 83.3 (2 точик) Г-51
ЧРЙГОХИ ГАЗАЛ ДАР ОСОРИ САЛИМИ ХАТЛОНЙ Гирдакова З.М.
Донишкадаи давлатии забон^ои Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Новобаста аз тохтутози ачнабиён, чангхои таърихй, омезиши фархангиву маданй ва гироишхову пазиришхои диниву мазхабии гуногун ва ворид гардидани халали зиёде ба русуму оин, забону фарханг, ва сарватхои модию маънавии сарзамин, мехвари офариниш ва хунари шоирй маърифати халлоки худро дар тули асрхо аз даст надода, балки баракс симои аслии фархангу адабиётро бештар сайкал бахшида ва саликаи офарандагии адибон ва бахусус шеъри гиноиро дар дидгохи тасвиршинос бо тачассумгари образхои писандида ва чаззоби шоирони хар давру замон бо дарку эхсоси худшиносй ва мубориза барои хасту буди миллату тамаддун боз хам тавону сарохат бахшид. Дар баробари ин адабиёт, чунон ки аз тахлили нахустин падидахои шеър, аз огоз то кунун, аён гардидааст, рушд кард ва осори гаронбахое низ дар ин даврон болои кор омаданд ва дар миёни офариниши шаклхо ва навъхои тозаи шеърй, силсилаи гуногунсабки газал бо мазомини ошиконаву ичтимой ва маъонии ирфониву сиёсй, бо намунахои пурарзише овозадор гардид ва то ин айём ба сурати яке аз дурахшонтарин навъи шеърй дар адабиёти точикй-форсй ба авч расид.
Дар маколаи мазкур муаллиф дар бораи газали нави точик ва ташаккули он дар шеъри муосир, дар мисоли газалиёти Салими Хатлонй пажухиш ба анчом расонидааст.
Адабиётшиносон, мухаккикон ва муаррихон даврони ба авчи аъло расидани шакли шеърии газал, ё тагаззул карданро ба собикаи пеш аз асри X нисбат додаанд. Дар ин чода адабиётшиносон ва мухаккикон назархои гуногун доранд, адабиётшинос Худой Шарифов рушди газалро ба асри X нисбат додааст: "Дар эчоди газал дар асри X аввалин кадамхо гузошта шудаанд. Газали ин давра аз порахои шеъри гиной иборат буд ва колаби шаклии хосро ёфта бошад хам, вале он аз тагаззули газал куллан нагусастааст"[9, с.20].
Аммо ифтихороти сурудани шеърро дар адабиёти форсй-точикй, ки хануз ба замон ва забони Абуабдуллохи Рудакй ва устодони дигари доирахои адабии ин давр бештар ва пештар нисбат додаанд, дар тули пешрафти адабиёти пасин, чунон ки ба тахкик мебинем, кариб аксаран дар доираи ин шаклу услуби пешиниён пойбанд мондаанд ва аз ин чост, ки хар шоири баъдй дар назар ба сурати пайгиру бархурдор аз сабки ин устоди адабиёти куханбунёд ва ба вижагии гуфтани шеър гунахои ашъори гиноии худро бо арзи шогирдй бар мактаби у мураттабу тадвин кардаанд ва аз у хамчун пешвову падари мактаби огозини шеъри нави дарй ё форсй-точикй ёд овардаанд.
Аз ин лихоз аст, ки шоири номовари карни X Абулкосими Унсурй бо ифтихори кабул ва эхтиром аз ин мактаби адабй, худро бо кучак дидан дар пеши ин нобигаи шеъри пешин ва манзалати у, мегуяд:
Fазал рудакивор неку бувад,
Fязацои ман рудакивор нест.
Агарчи бикушам ба борикващ,
Бад-ин парда-андармаро бор нест. [5, с.697].
Дар баррасии ин мазмун аз кавли адабиётшинос Худой Шарифов омадааст, ки: "Газали рудакивор хамон гуна газал аст, ки сабки хос дорад ва назари Унсурй аз "парда"-и он гузаштан ва бо саъйи андеша "бор" наёфтан тахаммули сахтиро надоштан"-ашро ошкор карда аст". [9, с.108].
Дар хар сурат адабиётшиносон ва мухаккикони чй Точикистону Эрону Афгонистон ва чй мусташрикини Гарбу Амрикову Россия ва дигар мамолики олам, ки дар мавриди тахкику баррасихо дар шеъри форсй кор бурдаанд, давраи шаклгирй, замони расой ва мехварии адабиёт гардидани газалро ба пештар аз асри V-VI ва ба авчи камол расидан ва бо рамзу тасвир ва дигар саноеъи бадеъй ороста гардидани онро дар сурату симои тозаву навин, ба забон ва замони устод Рудакй иртибот додаанд.
Чунон ки маълум аст, навъи газалро дар осори тамоми адибони гузаштаву муъосир метавон вар хурд, аммо истифодаи ин санъати шеърй дар карнхои минбаъда ба писандидатарин навъ ва сабки шеърй дар осори адибони зиёди форсизабон шухратёб гардид, ки намунаи онро дар эчодиёти Носири Хисрав, Низомии Ганчавй, Хоконии Шарвонй, Саноиву Аттору Саъдиву Ирокиву Мавлонову Хофизу Камоли Хучандй, Абдуррахмони Ч,омй, Амир Хусраву Соибу Сайидову Кошонй, Мушфикй, Бадриддини Хилолй, Шамсиддини Шохин, Хочй Хусайн, Туграли Ахрор ва садхо шоири дигар ба сифати дурахшандатарин сабки шеърй метавон махсуб донист, ки хар кадоме ба шеваву услуби хос
