CC BY
47growth, both globally, of the literatures of the peoples of other countries, in particular, a deep study of the work of outstanding representatives of the world of culture, their role in this interaction.
Glorification of freedom, lofty patriotism, hatred of despotism, of trampling on human dignity - these are the main motives of the creativity of M. Tursunzade and N. Tikhonov, his romantic impulse to struggle and action are consonant with the noble aspirations and patriotic sentiments of our time. And this is the great humanistic significance of the poetry of the Tajik M. Tursunzade and N. Tikhonov.
Keywords: Tajik poet Mirzo Tursunzade, Nikolay Tikhonov, literary connections, poetry, meetings.
Сведение об авторе
Аминов Фарух Гозиевич - Преподаватель общеуниверситетской кафедры русского языка Таджикского государственного педагогического университета имени С.Айни, Тел. (+992) 93 5493854
About the author
Aminov Farukh Gozievich - Lecturer at the Department of the Russian Language, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini Phone: (+992) 935493854
МАХОРАТИ ХУНАРИИ СОТИМ УЛУГЗОДА ДАР
тарчумаи романи «гурмагас»
Бахрдуров А.М.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Сотим Улугзода аз охири солхои бистуми асри гузашта ба тарчума шуруъ карда, ин корро то охири солхои хаштодум идома додааст. Фаъолияти тарчумонии уро метавон ба ду давра чудо кард. Давраи аввал замони ба истилох таклид ва чустучуву кашфи усули сарехи тарчума, ки охири солхои бист сар шуда, то солхои шаст идома ёфтааст ва баъди солхои шаст, ки давраи камолоти тарчумонии уро дарбар шрифта, ба замони ташаккули хунари нависандагиаш рост меояд.
Нахустин тарчумаро у дар давраи донишчуй дар Дорулмуаллимини Тошканд анчом додааст, ки хануз дидгоххои у оид ба назария ва амалияи тарчума шакл нагирифта буд. Бо вучуди у хикояи М.А. Алексеев «Сом ва Дик»-ро соли 1929 «бо ёрии дусташ донишчуйи факултети шаркшиносии Донишгохи Тошканд Понов аз русй ба фор-сии точикй» [1, с.68] тарчума кардааст. Ба кавли нависанда «таваччухи неки Айнй нисбат ба кори» [7, с.305] нахустинаш, ки «аслан аз машки шогирдонае беш набуд» [7, с.305 ] уро хам омузонд ва хам «пару бол» бахшид. Ин ходиса дар хаёти С.Улугзода хам тачриба буд, хам дарсе, ки минбаъд уро ба кори эчодй дилгарм ва сафарбар намуд.
С.Улугзода аз хамин солхо сар карда, чиддан дар гами интихоб ва тарчумаи бехтарин намунахои адабиёти чахон будааст. Бинобар ин хам интихоб ва тарчумаи романи нависандаи англис Этел Лилиан Войнич «Гурмагас», ки нашрхои пешинааш бо номи «Занбур» машхур аст, бесабаб набуд. Мухаммадчон Шакурй дар ин бора менависад: «Дар соли 1932 ( дар муковаи ин нашр соли 1931 сабт шудааст-шахри мо) аввалин махсули намоёни мехнатии у дастраси талабгоронаш гардид, ки тарчумаи романи Войнич «Занбур» буд. Ин тарчума муваффакияти калон пайдо кард ва аз устод Айнй, ки мухаррири адабии он буд, бахои хеле баланд гирифт. Фаъолияти адабии Сотим Улугзода низ аз хамин асар сар шуд.[8, с.8].
С. Улугзода дар сарсухани нашри охирини асар, ки соли 1982 бо номи «Гурмагас» чоп шуда буд, менигорад: «Тарчумаи точикии роман нахустин бор соли 1931 ба алифбои арабй бо номи «Занбур» чоп шуда буд. Баъд аз он боз ду карат нашр шуд, лекин хар ду дафъа хам бе иштироки мутарчим дар тасхех ва тахрири он. Вакте ки нашриёти ^«Маориф» барои нашри чах,орум тайёр кардани романро аз ман хохиш кард, ман баъди 50 сол тарчумаи худамро аз нав хонда баромада дидам, ки дар он вакт камтачрибагии мутарчими навчавон, забони русиро ва хатто забони модарии адабии худро хам пухта надонистани у ва инчунин хануз такмилноёфта будани услуби тахрири у ба тарчума акси худро бекаму кост зада будааст. Гайр аз инхо, аз чи сабаб бошад, ки баъзе порчахои роман аз тарчума афтода мондааст» [3, с.8-9]. Нави-санда икрор мешавад, ки «барои нашри чахорум гуфтан мумкин» романро «аз нав тарчума карда»- аст. Яъне то нашри зикршуда ин роман се бори дигар чоп шудааст. Нашрхои баъди соли 1931 бе сарсухани мутарчим чоп шуда, хатто дар нашри соли 1952 номи роман галат-ба шакли «Замбур» омадааст. Чунонки мутарчим икрор кардааст, ин ду нашри баъди сол 1931 «бе иштироки мутарчим» чоп шудааст.
Яке аз омилхои асосие, ки тарчумаи ин роман хануз дар нашри аввал (1931) миёни хонандагон махбубият пайдо кард, муносибати сахехи мутарчим дар интихоби матн буд. Дар ин замина бояд таъкид кард, ки дар шароити ичтимой ва сиёсии солхои сиюм миёни С.Улуг-зода ва матне, ки барои тарчума интихоб карда буд, хамбастагии табий вучуд дошт. Ин хамбастагиро С.Улугзода дар он медид, ки нависандаи роман хонум Этел Лилиян Войнич дар симои Артур Риварес «садокати
бeпoëн ва FOявy мacлaки инкилoби ва ycгyвopии oxaнин дар poxи шил шyдaн ба мaкcaдpo» [3,c. 5 ] дида 6уд.
Му^ак^ш^и назарияи тарчума бар ин бoвapaнд, ки «хатто агар мутарчим аз тaмoми дoниши фаннии лoзим бахраманд бoшaд, бoз чирадает нaтaвoнaд буд магар oн ки 6o рухияи навдоанда хам кoмилaн дaмcoз бoшaд. Бoзил Aндepтoн ин дaмcoзии мутарчим ва нaвиcaндapo 6o дaмcoзии бoзигape мecaнчaд, ки мeтaвoнaд накши хyдpo «хио> кунад; кaлимoтe, ки бoяд ба зaбoн биpoнaд, аз пeш бapoи y таъйин шyдaacт.У бoяд ин кaлимoтpo тaфcиp кунад ва o^o дар кaвoлиби зaбoни харакат ва caкaнoт ва лахн ва xoлaтxoи чexpa биpeзaд. Кутохи cyхaн oн ки y бoяд ин кaлимoтpo ба aвoтифи маръИ ва мacмyъи башар бapгapдoнaд; бoяд дар мучаллади шaхcиягxo фуру биравад. Мутарчим хам айнан бoяд аз карихаи таклид бapхypдop бoшaд ва битaвoнaд накши нaвиcaндapo ба 4o oвapaд ва рафтору гyфтop ва aтвopи ypo 6o бeштapин шaбoxaти мумкин тaкpop кунад» [6, c.23 ].
Юшич Найда дар чoйи дигар аз зaбoни Ч^тин Обpиeн мeoвapaд, ки «мутарчим харгиз нaбoяд чизepo, ки нaмecитoяд,тapчyмa кунад» [6,c. 23]. Бeш аз ин мутарчим бoяд то xarae аз пeшинaи фархангии нaвиcaндae, ки acapaш мавриди тарчумаи yc^ бахраманд бoшaд.
С.УлyFЗOдa дар вакти тарчумаи ин poмaн на факат ба рухияи муаллифи «Рурмагао шмилан дaмcoз бyдaacт, балки чизepo тарчума кapдaacг, ки вoкeaн мафтуни oн шyдaacг. Хамчунин, аз пeшинaи фар-хангии coxиби ин poмaн хaбapдop будааст. Омили дигар, яънe oшнoйии шмил аз зaбoни pycИ, ки ба вocитaи oн poмaн тарчума шудааот, ба мутарчим ёрИ кapдaacт.
Дaлeли дигари кoмëбии С.УлyFЗOдa ин аот, ки вай илoвa бар oн ки зaбoни мaбдaъpo мeшинoхт,бap зaбoни мaкcaд низ тacaллyти кoмил дoшт. Ба ифoдaи дигар, харчанд худаш хoкcopoнa ба «камтачрибагии мутарчими нaвчaвoн», «зaбoни pycИ ва xaтгo зaбoни мoдapии адабии хyдpo хам пухта нaдoниcгaни y» икpop мeкyнaд, вaлe имкoният ва шapoити кoмилpo бapoи тарчума дoшт.
Агар xикoяи навжанда М.A.Aлeкceeв «Сoм ва Дик»^ Таня «дар чам^мади пиoнepxo» хoндa, С.УлyFЗOдaи oн вакт чaвoнpo ^«дуогии Дики caфeдпycг ва Сoми зангИ-ду capбoзи чанги граждании coлxoи 1861-1862 дар ШМА» [7, c.304 ] мафтун ва вай nac аз ду coли ин вoкea oнpo тарчума карда бoшaд, зexният ва эътикoдoти cиëcивy ичтимoйии нaвиcaндa ypo ба тарчумаи poмaни Вoйнич paxнaмoИ кардаааг.
Рoмaн баъди як coли (1897) ба англиш чoп шуданаш хануз coли 1898 ба зaбoни руш тарчума ва нашр гардид. Мунаккиди бузурги pyc В.Г Бeлинcкий o^o «нaмoди кopнoмaи бузург» шинoхтa буд. Сагим УлyFЗOдa дар capcyхaнe, ки 6o нoми «Дар бopaи ин китоб ва муаллифи oн» бapoи нашри coли 1982 навиштаааг, арзиши ичтмoйИ ва адабии poмaнpo таъйид карда, аз чумла мeнaвиcaд: «Шухрати ин poмaн дар Рyccия аз хама мамла^^^ дигар бeштap буд ва хаст. Гуфтан мумкин вай дар Pycc™ махзар ва чивлагохи хакикии хyдpo пaйдo кард» [3, c.6].
Тapчyмoн ва назариётчии тарчума Евгений Таратута дар муккадимаи нашри руши coли 1984 ин poмaн нaвиштaacт; «Китоби нaвиcaндaи aнглиc дар Pyc™ турфа хаёти пурчуш ва acpopaнгeзpo аз cap гyзapoнд. Poмaни «Fypмaгac»-po гаштаю баргашта мeхoндaнд, шaбxo дар capи poмaн дacгxopo мушт карда мeгиpиcгaнд ва caxap 6o чaшмoни хушк ва дилxoи чУшoн, дар xoлe ки бapoи бахту caoдaти халк ба чанги-дан ва агар лoзим шавад, шахид шудан тайёр буданд, бapoмaдa ба мaйдoни мyбopизa мepaфтaнд. «Рурмагао ба acиpoни зиндoн мapдoнaгИ мeбaхшид, зaифpo кавИ мeкapд ва кaвиpo ба бандур табдил мeдoд» [ 4, c.282]. Бинoбap ин хам ин poмaн хануз пeш аз инкитоб дар миёни oзoдихoxoни pyc шухрат дoшт ва муаллифи oн «ба гурухи мyxoчиpoни инкитобии pyc дар нашри адабиёти тaблиFOтИ фaъoлoнa ёрИ» [4, c.281] мeкapд.
Сагим УлyFЗOдa дар capcy^^e, ки 6o нoми «Якчанд cyхaн аз мутарчим» бapoи нашри шли 1931 нaвиштaacт, илoвa ба oн чи гyфтeм caбaбxoи ба тарчумаи ин acap дacт зaдaнaшpo зикр мeкyнaд. Аз чумла, вай «нaмyнaxoи адабиёти Fap6 хануз дар зaбoни тoчикИ ба дарачаи нecгИ» бyдaнpo якe аз caбaбxoи тарчума ва нашри ин acap мeдoнaд. ^тим УлyFЗOдa ба зaбoни точикИ тарчума ва нашр шудани ин китoбpo «ба мaвкeи худ як муваффакияти нав дар адабиёти точик» [5, c.8] мeдoнaд.
Мутарчим хадафи acлиpo аз тарчумаи poмaн низ ба ин тарз баён мeкyнaд: «Вазифаи мo аз хамин ибopaт ac^ ки хара^те^ инкитобии бapoдapoни cинфии хyдaмoнpo дар oн тарафи худуд ба хубИ oмyхтa, 6o тaчpибaxoи мyбopизaвии хyдaмoн дар poxи бинoкopии чамъияти cycиë-лиcгИ ба orao ёрдам биpacoнeм, аз гузаштаи oнoн ба кадри xoл oгox бyдaнaмoн лoзим ааг. Аз ин нуктаи назар pyмoни «Занбур» ба мo биcëp фoидaxo pacoндa мeтaвoнaд» [5, c.9 ].
Ин xapфxoи тapчyмoн, пeш аз хама дар таъкиди арзиши ичтимoйИ ва cиëcии poмaн гуфта шyдaacг ва oн coлxo дар интихoби acapи тарчумавИ арзиши шнфии oн дар чoйи аввал мeиcгoд.
Дар coлxoи cиюми acpи гузашта aкcapи тapчyмaxo аз зaбoнxoи тагopИ, oзopбoйчoнИ ва Fайpа cypaт мeгиpифт.С.УлyFЗOдa якe аз aввaлинxo буд, ки тарчумаи адабиёти чaxoнpo ба вocитaи зaбoни ceюми миёнарав зaбoни pycИ ба pox мoнд.Якe аз хycycияти acлии тapчyмaxoи oн conxo аз oн ибopaт acг, ки тapчyмaxo,бидyни иcгифoдa аз тарчумаи тахтуллафзИ, бeвocитa аз pycИ aнчoм мeгиpифтaнд.
С.УлyFЗOдa ба вocитaи тарчумаи «Занбур» 6aMe дидгoxxoи нaзapиaшpo низ oид ба ycyли тарчума баён кapд.Мacaлaн, вай дар бopaи мeъëpи интихoби нoми poмaн мeнaвиcaд: «^ми ин
pyмoн дар зaбoни pycИ «Овoд» аст, тарчумаи дypycги ин калима ба зaбoни тoчикИ харма-rac» мeшaвaд. Вaлe чун нoми мазкур кaxpaмoни а^хии pyмoн acг, аз ин чихат ypo «харман» нaнoмидa «Занбур» нoмидeм, ки бeшyбxa аз «Хармагао дида бexтap acт».Бaъди гузашти coлxo дар нашри шли 1982 ин нoмpo мутарчим ба «Рурмагао иваз кард.Ин икдoмaшpo нaвиcaндa чунин тaвзex мeдиxaд:»Нoми пeштapaи тoчикии poмaнpo, мутобики томи acлии aнглиcИ ва pycии o^ бадал кардан лoзим дoниcтa шуд нoми acлии Fypмaгac (хapмaгac, cyra ) бyдaacг» [3,c. 9 ].
Евгений Таратута дар бoби маънии томи poмaн мeгyяд,ки муаллиф 6o ин нoм «capнaвишти хакими машхури юнoнИ Сyкpoтpo дар назар дopaд.Хoкими Афина ypo бapoи фoш кардани aйбxoяш ба катл хукм кapд.Сyкpoт дар махкама хyдpo дар му^били хукми нooдилoнa xимoя карда, хyдaшpo ба «Рурмагао мoнaнд мeкyнaд, ки acnpo газида oнpo ба харакат мeoвapaд. Сyкpoти махкум ба марг агар вичдoнaшpo мeфypyхт, аз акидаву opмoнaш мeгaшт, мeтaвoниcг начет ёбад, вaлe y мapгpo aвлo дoниcг. Нaвиcaндa кaxpaмoнaшpo Fypмaгac шмид^ аз Сукрйт ёд мeoвapaд ва ба ин вacилa cифaти acлии вaй-эътимoд ба opмoнaшpo таъйид мeкyнaд» [4, c.286 ].
С.УлyFЗOдa дар тафшри амиктари икдoми нoмгyзopИ дар говараки 92-и poмaн cyхaнoни Сyкpoтpo дар ин 6o6 m;rn6oc мeкyнaд, ки чунин acr «Хyдoвaнд мapo дар ин шахр ЧOЙ дoдa, 6o хамин гуё acпбoзpo ба аши пуркуввати хушзйт caвop кард, ки oн acnpo бoяд нeши Fypмaгac газида, ба чунбиш oвapдa истая» [3, c.92]. С.УлyFЗOдa низ хyлoca мeкyнaд, ки «зoxиpaн ба хамин ^ëc Э.Л.Вoйнич нoми poмaнaшpo «F урмагао (хapмaгac, cyra,6a pycИ «oвoд») гyзoштaacг [3, c. 92].
Дар вакги тарчумаи «Рурмагао Сoтим УлyFЗOдa харчанд «му-тарчими нaвчaвoни» камгачриба буд, вaлe аз ycyлxoи назарии тарчума бeхaбap нaбyдaacг.Мacaлaн, дар capcyхaни нашри аввали ин poмaн мo чунин фахмиши амики назарии ypo мeхoнeм:».дap pyмoн 6o мaкcaди ин ки фахмиданаш ocoн шавад, агарчи чaндoн дypycт нaoяд хам, калимаи «кардинал»^, «capдopи pyxoниëн», «эпиcкoп»-po «pyxoнии кaлoн» тарчума кapдeм. Бaъзe нoмxoи кашни чyдoгoнa, мaxaлxo ва кaлимaxoи мазуте, ки шoяд бaъзe хoнaндaгoн onxopo дypycт шинoхтa ва фахмида нaмeтaвoниcгaнд, дар зepи caxифa аз тарафи мутарчим шарх дoдa шуда-анд» [5, c.10 ].
Вoкeaн хам дар нашри аввал мo кaлимaxoи зиëдepo вoмeхypeм, ки ба caбaби ба хoнaндaи coлxoи cиюм acpи ХХ фaxмo нaбyдaнaшoн мутар-чим onxopo дар товарак шарх дoдaacг. Мacaлaн, калимаи шляпа 6o кapинaxoи «^арпуши гирди зaнoнa» тaвзex шyдaacг ва Faйpa.
Сйтим УлyFЗOдa дар шинoхти ycyлxoи назарии тарчума дар тули co.nxo тачриба андухта ба ycгoдИ pacид. Харчанд худаш дар ин замина чизe нaнaвиштaacг, вaлe xyччaтxoe xacгaнд, ки аз хунар ва caAO^TO бeшoйбaи y гyвoxИ мeдиxaнд.Тapчyмoни факид Хабиб AxpopИ дар ин замина мeнaвиcaд, ки xaнгoми ба чoп oмoдa кардани poмaни Лeв ^л- тoй «Ч,анг ва cyлx» «дар рафти шр бaъзe мacъaлaxoи тeхникИ»-po хам хал кардан лoзим oмaд. Аз чумла, 6o мухаррири чилди якум ycгoд Сйтим УлyFЗOдa масти^ат кapдeм, ки шакли мypoчиaт ба шахшни чyдoгoнaи табакаи аъёну aшpoф ва pyxoниëн аз кабили «вaшe cиятeлcгвa», «вaшe cвeтлocг», «вaшe пpeocвящeнcгвo», мypoчиaт ба харбиён: «вaшe блaгo-poдиe», «вaшe виcoкoпpeвocхoдитeлcгвo» ва мoнaнди инxopo ба тoчикИ чИ тавр ифoдa кyнeм. ^apop дoдeм, ки дар ин бoбaт coхтaкopИ накарда, шахте, ки ба вай мypoчиaт мeкyнaд, агар граф бoшaд, «чaнoби граф» ва агар княз бoшaд,»чaнoби княз» гyeм. Шакли мypoчиaт ба xap6^^o ин тарв кapдeм: чaнoби oлинaжoд,чaнoби oлимaкoм,чaнoби oличox ва Faйpa.Бapoи ифoдaи oинy мapocимxoи динии хpиcгиaнИ, аз кабили: кpишeниe, кpичaшeниe, иcпoвeд, coбopoвaниe, poждecтвo, cлeocвяшeниe ва мoнaнди ин^ тo мумкин acг иcгилoxoти мyвoфиктape интихoб кapдeм. Aкcapи истилoxxoи xap6^o тaFЙиp нaдoдa, acлaшpo мoндeм, мacaлaн: авангард, apиepгapд, фланг, атака, aвaнпocг, тленна, шманда, диeпoзитeля, cyбopдинaтcия ва Faйpa» [2, c. 125-126].
Дар хакикат ин чo cyхaн аз ycyn ва равиши хocи тарчума мepaвaд, ки aнocиpи cyвapИ ва маъшйИ аз чумлаи oнxocт.Сaнaди бoлo кoфиcг хyлoca кyнeм, ки С.УлyFЗOдa аз OFOЗи фaъoлияти тapчyмoниaш ба зaбoни мабдаъ oшнoйии дepин ва жapфe дoштaacг ва харгиз дар пайи oн набу-дaacт, ки «ба кумаки фарханги лyFaт вoжaxopo як ба як ба зaбoни дигар бapгapдoнaд» [6,c. 16], балки бар oн бyдaacт, ки бapoи интикoли мaфo-xимe, ки дар зaбoни мабдаъ баён шyдaacт, кaвoлиби rceae дар зaбoни мaкcaд биoфapинaд.
С. УлyFЗOдa хамин кoppo xaнгoми тарчумаи poмaни ^«Еурмагао 6o кaмoли ма^улият ва aмoнaтнигaxдopИ aнчoм дoд ва нашри аввалини oн гyвoxи caдoкaти y бар caбк ва caликaи coxиби poмaн acт.
Мo 6o мyкoиcaи аник дapëфтeм, ки мутарчим xeч гox 6o мyдoхилaи нooгoxoнa паёми нaвиcaндapo тaFЙиp нaдoдaacт. Хoл oн ки дар таърихи тарчума xoлaтx,oe ба назар мepacaнд, ки мутарчим oroxorn мaънoи паём po тaFЙиp мeдиxaд тo oнpo ба гapoишx,oи cиëcИ, мазхабИ ва ичтимoии хeш coзгop coзaд. Чyнoнки худи УлyFЗOдa таъйид мeкyнaд, ду нашри баъд аз шли 1931 «6e иштиpoки мутарчим дар тacxex ва тахрири нави oн» [3,c.8] ба чoп pacидaacг.Нaшpи coли 1952 томи «Зaмбyp»-po дoштa, харфи «эн» 6o «эм» иваз шyдaacг. Ин нaшppo мo 6o нашри coли 1931 му^жа карда, ба хyлocae oмaдeм, ки тacxex ва тахрири oн шoяд аз чoниби мухаррир С.Сaлox aнчoм
гирифта бoшaд. Аз ин нашр хатто caрcyхaни мутарчим пaртoфтa шyдaacт. Бишбар ин caбaб, ки мутарчим дар тacхeх ва тахрири ин нашр^ бeвocитa иштирoк накардааст ва дар му^^а 6o нашри coли 1931 дар матни orao тaFЙирoти зиёди rax,o манфй ба назар мeрacaд, мo лoзим нaдoниcтeм, ки нашр^и баъди coли cивyякрo ба нycхaи oхир му^^а кунем.Факат нaшрхoи шли 1931 ва 1982-^o 6o хам му^з^а кардем ва дар замина дoир ба ycyл ва равиш^и ин тарчума баъзе aндeшaхoямoнрo баён мeкyнeм.
ТaFЙирoти мухимме, ки дар нашри ox^ ба назар мeрacaд, хaмoн acт, ки мутарчим гyфтaacт:»рoмaн бaрoи нашри чaхoрyм, гуфтан мумкин, аз нав тарчума карда шуд» [3,c.9] ва ин икдоми С.УлyFЗOдaрo aдaбиëгшинoc М.Шакурй «coбитк;aдaмй ва мушшбати чиддии С. УлyFЗOдa» [8,c.11] мeдoнaд.
Хамчунин, С.УлyFЗOдa ба далели ин ки бoби хаштуми рoмaн «aзбacки caрocaр oинy ибoдaтy дyoхoи динии мaceхй (иcaвй)-рo дар бар мегираду фахмиданаш бaрoи xoнaндaи точик дyшвoр аст ва набудани ин 6o6 пуррагии к;иccaрo xaлaлдoр намекунад» [3, c.9], 6o ризoяти нaшриëт ин бoбрo ба тарчумаи китоб дoxил намекунад.
Тaфoвyти дигари ин ду нашр дар oн аст, ки нашри coли 1931 6o ду caрcyxaн-caрcyxaни мутарчим ва caрcyxaни дигаре, ки дар бoрaи муаллифи рoмaн ва арзиши ичтимoии oн cyxaн меравад, чoп шyдaacт. Нашри шли 1982 факат 6o томи «Дар бoрaи ин китoб ва муаллифи om> caрcyxaн дoрaд, ки мутаалик ба калами С.УлyFЗoдa тааллук аст. Mo муайян карда нaтaвoниcтeм, ки нашри coли 1931-рo мутарчим дар заминаи кaдoм тарчумаи руш ан^м дoдaacт. Вале тахрир, тacхeх ва тарчумаи нави oн дар acora тарчумаи руши Н.Вoлжaнинa ан^м гирифтааст.
^ëc ва мукрбилаи тарчумаи шли 1931 6o нашри шли 1982 ва мукрдоаи ora,o 6o матни руш нишoн дoд, ки С.УлyFЗOдa дар вакти тарчума ва тacхeхи тахрири нави oн ба ycyли тарчумаи нacр шдик буда acт.
Мутарчим хaминрo ба назар гирифтааст, ки acocии тарчумаи нacррo крнунияти зaбoни зиндаи гуфтугуйй ycтyвoр мeдoрaд.
Нacр на факат навишта, балки шунида хам мешавад. Мухимтарин фазилате, ки дар тарчумаи ин acaр ба назар мeрacaд oн аст, ки нaвиcaндa на факат пaëми нycxaи мaбдaърo 6o калима^ ифoдa кaрдaacт,бaлки oхaнги бaëн ва ифoдaи нacррo дар пайванд 6o зaбoни гуфтугуйй дoдa тaвoниcтaacт. Ин xycyc™^ яъне пoйбaнди тарчумаи амин будан дар нашри coли 1982 равшан ба назар мeрacaд. Зайли намуна мo ce пoрaрo аз ду нашри точикй 6o матни руши oн аввал rn;m6oc карда, баъд к;иëcaн накд мекунем.
1.Аз нашри coли 1931: « Артур дар китoбxoнaи ceминaрияи динй, ки дар шахри Пиза вoкeъ шуда буд, нишacтa як кагор тaълимoти дacтнaвиcрo аз назар мeгyзaрoнд. Шаби гарми мoхи июн буд, тореза^ ба ду тараф бoз ва аз берун шaббoдaи фoрaмe ба xorn мевазид. Мудири ceминaрия Moнтaнeлли як каме аз навиштан бoз иcтoд ва ба мyйхoи cиëхи caрe, ки бoлoи кoFaзи caфeд хам буд, нoзyкoнa назар афканд» [5,c. 11].
2.Аз нашри шли 1982: « Артур дар китoбxoнaи геминарияи динии шахри Пиза нишаста як кабза дacтнaвиcи вaъзхoи динирo аз назар мe-гyзaрoнд. Шсмгохи гарми июнй буд, тирeзaхo кашэн кyшoдa, бoдгoнaхo нимрoF пyшoндaгй буданд. Рeктoри ceминaрия Moнтaнeшши як дам аз навиштан бoзиcтoдa, мeхрoмeз ба муйи cиëхи caрe, ки бoлoйи вaрaкхoи кoFaз хам буд нигарист» [3, c.10].
3.Аз нашри руши coли 1984: «Артур cидeл в библиoтeкe дyxoвнoй ceминaрии в Пизе и прocмaтривaшим cтoпкy ру^пишь« прoпoвeдeй. Стoял жаркий июнcкий вечер. Окна были рахпахнути настеж, ставни нaпoлoвинy притвoрeны. Отец рeктoр, кaнoник Moнтaнeшши, пeрecтaш пиcaт и c шюбoвю взглянул на чëрнyю гoлoвy, cкшoнившyюcя над метами бумаги» [4, c.5]
Хамчушн ки миëни ин ду тораи нaшрхoи coшхoи 1931 ва 1982 тaвoфyти чиддй ба назар мeрacaд, хамин гуна фаркият дар тaмoми acaр дида мешавад. Вoкeaн хам мутарчим рoмaнрo бaрoи нашри чoрyм кoмилaн «аз нав тарчума карда» [3, c.9] будааст. Дар тарчумаи аввал, ки то чoe харф ба харф acт,тaъcири фахмиши рycии матн хиc мешавад. Ба ифoдaи Гиви Гачечиладзе тaрчyмoн дар ин XOл мaъниeрo, ки дар матни аал acт,бa таври механикй аз калима ба калима мeгyзaрoнaд. Дар ин хoл yнcyри миллии фардияти тaрчyмoн аз байн меравад ва ифoдaхoи тарчума аз руи ^нуж^ зaбoни бeгoнa шакл мегиранд.
Сoтим УшyFЗoдa рoмaни «Fyрмaгac»-рo зaмoнe тарчума кард, ки хануз чaвoн буд ва тачрибаи эчoдй нaдoшт ва тaбииcт, ки чунин кyтo-хихoи тaрчyмaaшрo хиc карда, дар caрcyxaни нашри аввал (1931) навишта буд: «ин тaрчyмaрo 6o вучуди тангии мухлаташ, дар якчoягии вaзифaхoи харрузаи ичгимoъй ичрo кардаем, бинoбaр ин хеле мумкин аст, ки биcëр кaмбyдихo дoштa бoшaд» [5, c.10]. Вале тарчумаи coнй (1982) хам аз лихoзи ифoдaи мазмун ва хам caбк амин acт. Дар тарчумаи шнй хамаи мaxcycиятхoи мундаричавй ва coxтoрию ycшyбии нycxaи аал хифз шудааст, ки баъзе aфзaшиятхoи oнрo зикр мекунем:
1.Тaрчyмoн мaънирo дар зaбoни ма^ад дакик ифoдa карда, yнcyрхoи тacвирии тарчума ва нycxaи acл дар маънии вoкeй ва coxтoрй ба хам тaнocyби кoмил дoрaнд.
2.Тарчумон барои тарчума бо забони максад унсурхои дигари ифодаро дорад ва ин ба тарчума хусни маънй ва шакл мебахшад.
Ин хусусиятхо хоси тамоми эчодиёти тарчумонии С.Улугзода буда, факат ба шинохти «F урмагас» махдуд намешавад.
Чунон ки зикр шуд, забони русй барои тарчумаи адабиёти чахон аз солхои сй сар карда, дар дасти тарчумонхои точик забони миёнчй буда-аст. Сотим Улугзода низ аз хикояи «Сом ва Дик» ва романи «F урмагас» сар карда, то охирин тарчумааш аз забони русй истифода кардааст. Тарчума ва нашри «Рурмагас» рохи С.Улугзодаро ба адабиёти чахон кушод ва у минбаъд асархои Островский «Гунахгорони бегунох», Билл Бедосерковский «Даёт даъват мекунад», Галдони «Хизматгори ду хоча», баъзе хикояхои Чехову Горкий, «Дамлет:»-и Шекспир, «Дон Кихот»-и Сервантес ва «Тил Уленшпигел»-и де Костер ва гайраро ба точикй бар-гардонд.
Тарчумони касбй Дабиб Ахрорй махорати баланди Сотим Улугзодаро дар тарчумонй кайд карда, хамчун намунаи санъати баланди тарчумаи бадей аз тарчумаи у хикояи «Модар»-и Горкий намуна меова-рад. Вокеан хам порае, ки накл мешавад, чун осори асили адабй хонда мешавад. Дикояи «Модар» дар тарчумаи С.Улугзода ба китобхои дарсй дохил шуда, онро хонандагони мактабхо мехонанд ва аз бар мекунанд: «Дамду сано бод дар олам ба зан ба модар, ба кувваи ягонае, ки марг дар пеши вай сари итоат хам мекунад». Ин чо дар бораи модар сухан гуфта хохад шуд, дар бораи он ки чи навъ гулом ва ходими Марг, офати хунини олам -Темурланги оханинпайкар дар пеши модар сари таслим хам кард»[2, с.4].
Дабиб Ахрорй дар радифи ин тарчумаи С.Улугзода намунахои дигарро аз тарчумахои Рахим Дошим, Дабиб Юсуфй, Абдусалом Дехотй, Fаффор Мирзо, Лоик Шералй иктибос карда, сипас меафзояд: «Ин порчахоро кй тарчима меномад? Ин асархои точикианд! Дар ин чо адибони мухтарами мо шаклу мазмуни асарро ба хуби дарк карда, фикри муаллифон, тарзи баёни онхоро, рухи асархои бадеиро ба воситахои тасвири забони точикй, мувофики хусусиятхои он бо муваффакияти тамом акс кунонида тавонистаанд. Вакте ки мо аз санъати тарчима сухан меронем, вакте мегуем, ки тарчимаи асари бадей бояд асари бадей бошад, ана хамин гуна эчодкорихоро дар назар дорем. Бехуда нагуфта-анд, ки тарчумони адабиёти нафиса бояд нависанда бошад! Ин гап ду маъно дорад: тарчумаи бадеиро нависанда кунад ё ки тарчумони адабиёти нафиса ба дарачаи нависанда бошад!» [2, с.123].
С.Улугзода худ нависандаи хунарманд буд ва хар ду забонро ба савияи баланд медонист. Бинобар ин хам тарчумахои у аз адабиёти чахон дурахшиши асили матнеро доштааст, ки тарчума кардааст.С.Улугзода аз чумлаи он тарчумонхое буд, ки ба хар ду забон тасаллути комил дошт, равонии услуби точикии тарчумахояшонро бо диккати махсусе кор мекард ва ба акс кунонидани услуби хоси нависанда мекушид. Бинобар ин хонандагон аз тарчумахои у розй буданд, зеро тарзи баёни точикиашон равону таъсиргузор буд. Чунин тарчумахо на факат равон хондаву сахех фахмида мешуданд, балки бар сарвати забони адабии мо низ меафзуданд, ки романи Войнич «Рурмагас» намунае аз он аст.
АДАБИЁТ
1. Асозода, Х. Сотим Улугзода ва фочиаи у / Х. Асозода. - Душанбе, 2005. - 205 с.
2. Ахрорй, Д. Сухбат аз санъати тарчума / Д. Ахрорй // Садои Шарк. - 1984. - № 5. - С. 115-128.
3. Войнич, Э.Л. Рурмагас / Э. Л. Войнич. - Душанбе: Маориф, 1982. - 317 с.
4. Войнич, Э.Л. Овод / Э. Л. Войнич. - Тула: Приокское книжное издание, 1984. - 287 с.
5. Войнич, Э.Л. Занбур. Румони таърихй. Тарчумаи Улугзода / Э.Л. Войнич.-Сталинлбод. Самарканд: Нашриёти давлатии Точикистон, 1931. - 447 с.
6. Найда Ю. Накши мутурчим. Баргузидаи маколахои нашри донишгохй (3). Маркази нашри донишгохй / Ю. Найда // - Техрон, 1365. - С. 5- 29.
7. Улугзода, С. Субхи чавонии мо / С. Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 446 с.
8. Шукуров М. Сотим Улугзода / МШукуров. - Сталинобод: нашриёти давлатии Точикистон, 1961. - 73 с.
9. Шукуров, М. Тарчумаи бадей дар мархилаи адабиёти точик / М. Шукуров // Садои Шарк. - 1983. - № 4. - С. 113121.
МАСТЕРСТВО ПЕРЕВОДА СОТИМА УЛУГЗОДА В РОМАНЕ «ГУРМАГАС»
В статье об опыте перевода Сотима Улугзода на основе ирландского (англиского) писателя Э. Л. Войнича в романе «Гурмагас» проанализирован и оценен. Автор сначала определяет причины выбора и перевода этого произведения, а затем подробно обсуждает поэтические и художественные цели писателя при переводе этого романа.
Автор определяет причины перевода С.Улугзода в трыдцатые годы прошлого века, в том числе идейную и културную основы автора революционный принцип и настойчивость героя в достижении социальных целей, состояние восприятия перевода читателями и естественную политическую принадлежность переводчика и текст работы является важными факторами при выборе работы. Взгляды и коментарии переводчика относительно конкретных методов и приёмов перевода, ипользования промежуточного языка (русский) и целового языка (таджикский) также были оценены, и было доказано,что переводчик может выразит не только идею идеологии ( английский) но и тон виражение и семантическая передача по отношению к разговорной речи. Переводчик учитывает, что в основе перевода прозы лежат законы живого разговорного языка. Проза не только пишется, но и слышится. Самым важным достоинством перевода произведения является то, что писатель не только смог выразить информации исходного языка словами, но и сумел передать тон выражения прозы в связи с разговорным языком. Эта особенность, то есть приверженность оригинальному переводу очевидна в издании 1982 года. Кроме того, можно видеть существенные различия между двумя изданиями 1931 и 1982 годов. Схожие различия существуют во всем произведении. Перевод и публикация романа «Гурмагас» (Овода) открыл путь для входа Сотима Улугзода в мировую литературу. Сравнительный анализ особенностей стиля С. Улугзодауказан в переводе романа»Гурмагас» (Овода).
Ключевые слова: перевод, подражание, поиск, открытие, роман, пчела, овод, русский язык, таджикский язык, социальный, движение, тон, язык, исходный язык, цель и т. д.
SOTIM ULUGHZODA'S TRANSLATION SKILL IN TRANSLATING THE GADFLY NOVEL
Sotim Ulughzoda' s experience on translation is analyzed and evaluated based on translation of the novel «The Gadfly» written by Irish writer E. L. Voynich. First of all, the author identified reasons of choosing and translating this work, and then discussed in detail the poetic and artistic goals of the writer when translating the novel.
The author determines reasons why just this work was translated by S. Ulughzoda in the 30s of the last century. The ideological and culturalfoundations of the author, revolutionary principle and insistence of the hero in achieving social goals, state of perception of the translation by readers and natural political affiliation of the translator and text of the work are as an factors while choosing the work for translation. The views and comments of the translator regarding specific methods and techniques of translation, and use of an intermediate language (Russian) and a whole language (Tajik) were also appreciated, and it was proved that the translator can express not only the idea of ideology (English) but also the tone and semantic transmission of relation to colloquial speech. The translator takes into account that the translation ofprose is based on the laws of a living spoken language. Prose is not only written, but also heard. The most important advantage of translating a work is that the writer was not only able to express the information of the source language in words, but also managed to give tone to the expression of prose in connection with the spoken language. This feature, i.e. commitment to the original translation, is evident in 1982 edition. In addition, significant differences can be seen between the two editions of 1931 and 1982. Similar differences exist throughout the entire work. The translation and publication of the novel «The Gadfly» opened the way for Sotim Ulughzoda to enter the world literature. A comparative analysis of the peculiarities of S. Ulughzoda's style is indicated in the translation of the novel «The Gadfly».
Keywords: translation, imitation, search, discovery, novel, bee, gadfly, Russian language, Tajik language , social, movement, tone, language, source language, goal, etc.
Сведения об авторе:
Баходуров Асрор Мухитдинович - старщий препадаватель кафедри физической и гражданской культуры Таджикского государственного педагогического университета именни С. Айни.
About the autor:
Bahodurov Asror Mukhitdinovich - Senior Lecturer of the Department of Physical and Civil Culture of the Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
