CC BY
6соответствия таджикских суффиксальных словообразовательных типов таджикского языка в английском.
Ключевые слова: словообразование, суффиксальный способ словообразование, модель, термин, лексема, продуктивный, малопродуктивный
SUFFIXIONAL WORD-BUILDING TYPES IN THE TERMINOLOGICAL SYSTEM OF ECOLOGY OF THE TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
The suffixal word-forming types in the terminological system of ecology of the Tajik and English languages are reviewed in this article. A comparative analysis of models in Tajik and English languages is conducted, and a variety of types of correspondences between languages are revealed, as well the correspondences of Tajik suffixal word-building types of the Tajik language with English are determined.
Keywords: word formation, suffixal way of word formation, model, term, lexeme, productive, unproductive
Сведения об авторе:
Каримов Ш.Б.- кандидат филологических наук, заведующая кафедрой стилистики и теории перевода английского факультета Таджикского государственного педагогического Университета имени Садриддина Айни. Телефон: (+992) 985112475, email; shuhrat-karimov2@mail.ru
About the autor:
Karimov Sh.B. - Candidate of Philology, Head of the Department of Stylistics and Theory of Translation of the English Faculty of the Sadriddin Aini Tajik State Pedagogical University Phone: (+992) 985112475, email; shuhrat-karimov2@mail.ru
ИСТИЛО^ОТИ АДАБИЁТШИНОСЙ АЗ ДИДГО^И ЗАБОНШИНОСОНИ
АСРИМИЁНАГИ
Цураев Х.А.
Донишго%и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Накши шоирон, файласуфон ва мутафаккирони асрхои миёна дар шинохти истилохоти адабиётшиносй ва корбурди онхо дар нигоштахои худ басо бузург буда, ин аз он гувохй медихад, ки илми адабиётшиносй хамвора бо забоншиносй дар гузашта чойгохи вижае доштааст.
Шайхурраис Абуалй ибни Сино бошад, дар «Фанни шеър аз мантики Китобушшифо» ном асараш перомуни чойгохи шеър дар адабиёт ва равобити он бо мантик назару андешахояшро баён намудааст.
Ба андешаи адабиётшинос Р. Мусулмониён, перомуни таърифи истилохи «шеър» Шайхурраис дар «Шифо» мегуяд: «Шеър сухане аст хаёлангез, ки аз суханони мавзуну баробар сохта шуда; ва назди арабхо дорои кофия хам бошад» [8, 21].
Ба масъалаи конунияти образнокии адабиёти бадей хануз Абунасри Форобй ишораи сарех карда, аз чумла чунин гуфта буд: «Тамсил бештар истеъмол мешавад ва истеъмоли он дар шеър аст. Пас маълум шуд, ки кавли шеърй тамсил аст» [8, 21].
Яке аз асархое, ки асосан ба «илми бадеъ», яъне ба шаклу навъхои мухталифи санъатхои бадей бахшида шудааст, ин «Тарчумон-ул-балога» ном дошта, ба калами Умари Родуёнй мансуб аст. Таълифи он ба карни XI рост меояд.
Ба андешаи адабиётшинос Ю. Бобоев асари номбурда дар бораи "ачнос (чинсхо) ва аксоми (кисмхои) саноати (санъатхои) шеърй буда, аз 73 фасл иборат аст [5, 20].
Дар асари мазкур санъатхои лафзи: тарсеъ, мацлуб, акс, акси махрац, махраци мута%оди, махраци мацро, мусаммат, муцаттаъ, мудаввар [6, 18-95]; санъатхои маънави: ташбе%и муканно, ташбе%и марцуъ, ан%у, ташбе%и машрут, ташбе%и маъкус, ташбе%и муздавац, киноя, мутазод, фи %усни суол ва талаби муцоварат, фи тацрибиламсол билабёт, цамъу тафрицу тацсим, муроотунназир, тансици сифот, тацо%ули ориф, сиёцатулаъдод, %усни матлаъ, %ашв, мад%и шабе% ба замм, мад%и мувацца%усни талаб, тафсир, %усни таълил, илтифот, тааццуб [6, 95-207]; истилохоти шеърй: тазмин, мувашша%, алгоз вал му%оцот - лугаз, муаммо, %усни тахлис, каломи цомеъ, мураддаф, фи таловум, ибдоъ [6, 209-312] муфассал шарху тавзех ёфтаанд.
Яке аз yламои маърyфи карни XI Унсyрyлмаолии Кайковyс дар асари худ «Насихатнома» маърyф бо номи ««Кобуснома» боби сию панчумашро ба масъалахои ахлокию тарбиявй бахшидааст. Боби мазкур «Дар оину расми шоирй» унвон дошта, моро бо муаммохои назмy насри адабиёти форсу точик ошно месозад ва махз хамин боб дар намуди панду хикмат ва насихат моро водор месозад, ки бо истилохоти адабиётшиносии он аз наздик ошной пайдо кунем. Муаллиф дар намуди насихдт ба писари худ чунин кайд мекунад: «Бо санъату харакат бояд, ки бувад ва FyлFyлае бояд, ки бувад андар шеър ва андар захма ва андар савт, то мардумро ояд ва саноате ба расми шуаро чун: мучонис ва мутобик ва мутазод ва муташокил ва муташобех ва мустаор ва мукаррар ва мураддаф ва муздавач ва мувозана ва музмар ва мусаллас ва мусаччах ва мулавван ва муставй ва мувашшах ва мувассал ва мукаттаъ ва мухаллаъ ва мусаммат ва мустахил ва зулкофиятайн ва рачаз ва маклуб ва монанди ин» [5, 155]. Аз шархи порчаи мазкур бармеояд, ки истилохоти зикршуда ба санъатхои лафзй (муцонис, мукаррар, мутобиц,, зулцофиятайн) ва санъатхои маънавй (мусaллaс, мусаццау, мулaввaн, мустави мустaор, мутазод, мураддаф, муташокил, мувашшау, мувaссaл, мyтaшобeу, мaцлуб) ва ба айбхои шеърй (рацаз) марбутанд.
Муаллиф дар асари мазкур андар боби баёни сухани олй ба писараш насихат карда, мегуяд: «Агар хохй, ки сухани ту олй намояд, бештар мустаор гуй ва истиорат бар мушкилот гуй ва андар мадх истиорат ба кор дор. Ва агар Fазалy тарона гуйй, сахлу латиф ва тар гуй ва бар кавофии маъруф гуй, тозихои сард ва Fариб магуй, хасби холхои ошикона ва суханхои латифу амсолхои хуш ба кор дор, чунон ки хосу омро хуш ояд, то шеъри ту маъруф гардад» [5,155]. Чуноне ки аз порчаи мазкур пай бурдем, дар он истилохоти марбути санъатхои маънавй (истиора, мустаор), истилохоти шеърй (газал, тарона, маду) ба кор рафтааст.
Дар порчахои баъдии боби мазкур истилохоти марбути шеър ва вазнхои он, ба монанди: аруз, мунозара, баур, уазац, рацаз, рамал, уазаци макфуф, уазаци axрaб, рацази матвй, рамали мaxбyн, мyнсaрeу, xaфиф, мyзорeъ, мyзорeъи axрaб, муцтазаб, муцтасс, мутацориб, сaрeъ, цариб, цариби axрaб, вазни тозиён, басит, мадид, комил, вофир, тавил, цасида, тавуид, тацсир, марсия, уицо, маду, [5, 155-156] ва Fайраро метавон дарёфт намуд.
«Х,адоик-ус-сехр» яке аз кадимтарин рисола оид ба бадеъ махсуб ёфта, ба калами донишманд ва адабиётшиноси асри XII Рашидуддини Ватвот марбут аст ва дар он масъалахои санъатхои бадеии лафзй ва санъатхои бадеии маънавй хеле фарох баррасй шудаанд.
Ба андешаи адабиётшинос А. Сатторзода, муаллифи «Х,адоик-ус-сехр» аз он ки «ашъори маснуъ ва мурассаъ» гуфтааст, ба худ меболад ва гуфтааст: «Ва маро чанд касида хаст, ки дар хама ин санъат нигох доштаам» [6, 360]. Зери мафхуми санъат А. Сатторзода истилохоти раддулачуз алласадр ва зулкофиятайнро дар назар дорад.
Дар асари мазкур истилохоти сершумори марбут ба санъатхои лафзй ва шеър корбурд гардидаанд ва маъмултаринашон инхо ба шумор мераванд: мусаммат, муламмаъ, мураббаъ, ташбех, истиорат, суолу чавоб, ирсоли масал, чамъ бо тафрику таксим, муроотунназир, сиёкатулаъдод, хусни матлаъ, хашв, мухтамалуззиддин, истидрок, тафсир, хусни таълил, Fазал [6, 18-216] ва f.
Ба андешаи адабиётшинос Ю. Бобоев Ватвот дар чустучуи шаклхои нави истилохоти санъатхо кушиши зиёде нишон додааст. У аз чумла санъати тачнисотро ба хафт кисмат муайян намудааст: тачнис, тачниси нокис, тачниси зоид, тачниси мураккаб, тачниси мукаррар, тачниси мутарраф, тачниси хат [5, 21].
Х,амин тарик, истилохоти адабиётшиносй дар рисолаи таълифнамудаи Рашиди Ватвот чойгохи махсусро касб намудааст ва мисолхое, ки зикрашон рафт, гуфтахои моро тасдик мекунанд.
Асари дигаре, ки моро бевосита ба истилохоти адабиётшиноси садаи XII ошно месозад, «Чахор макола» ё «Мачмаъ-ун-наводир» ном дошта, ба калами Низомии Арузии Самаркандй муталлик аст. Рисолаи мазкур аз чахор маколаи асосй, мукаддима, панч фасл ва як хикоят иборат аст. Маколаи дуюми асари мазкур, ки аз як фасл ва 9 хикоят иборат аст, «Дар мохияти илми шеър ва салохияти шеър» ном дошта, перомуни илми шеър ва салохияти он бахс мекунад.
Дар мисоли касидаи Рудакй «Буи чуи Мулиён ояд хаме» муаллифи «Чахор макола» хафт санъати бадеиро тавсиф мекунад: мутобиц, мутазод, мураддаф, баёни мусовот, узубат, фасоуат ва цазолат [5, 23]. Х,амин тавр, мо шохиди он гаштем, ки доираи истеъмоли истилохоти адабиётшиносй дар ашъори шоирони садаи XII хеле назаррас будааст.
Рушди адабиёт ва тахаввулу такомули истилохоти адабиётшиносии форсй-точикии садаи XIII-ро бе асари «Меъёрулашъор»-и Хоча Насируддини Тусй наметавон тасаввур кард, зеро y тахти унвони бадеъ илми «махосин ва бадоеъи сухан» ё «илми санъат»-ро дар назар доштасст номидааст ва он то чое, ки ба мо маълум аст, таърифи кадимтарини ин илм дар таърихи назариёти адабии форсии точикй мебошад [6, 5].
Насируддини Тусй дар бораи истилохи «радиф» андешаи чолибе баён кардааст, ки кобили кабyл хам хаст. Вай навиштааст, ки эътибор дар радиф «такрори алфоз аст» ва ба маънй эътиборе нест. Чи агар радиф дар хамаи касида ба як маънй бyвад ё ба маонии мyхталиф ё баъзеро маънй набошад. Ба сабаби он ки баъзе ба инфирод лафзе бошад ва баъзе чуз вай бошад аз лафзе, раво бyвад [б, 293].
Асари дигари ин мутафаккир, ки «Äсосyликтибос» ном дорад, аз шархи мyфассали санъатхои бадей моро огох месозад.
Яке аз асархои нодире, ки дар асри XIII таълиф шyдааст, «Ал-муъчам фй маойири ашъорил Ачам» ном дошта, ба калами Шамсиддин Мyхаммад бинни ^айси Розй тааллyк дорад. Истилохоти адабиётшиносии он давра дар асари фавкуззикр, ки аз 2 кисм (кисми аввалаш шаш боб ва кисми дуюми он низ аз б боб) иборат аст, истилохоти марбут ба арyз, кофия ва бадеъ мyфассал шарх ёфтаанд.
Ба андешаи Т. Зехнй «Ал-муъчам фй маоирй ашъорил Ачам» дар асри XIII дар адабиётшиносии форс-точик асаре ба майдон омад, ки дар асоси муваффакиятхои пештараи назарй навишта шуда, гуфтан мумкин аст, ки чои хамаи он асархоро гирифт» [4, 10-11].
Бояд гуфт, ки кисми аввал ба илми арyз, кисми дуюм ба илми кофия ва накди (танкиди) шеър бахшида шудааст. Боби аввали кисми якум дар маънии арyз ва шархи аркони (рукнхои) он ва зикри мусталахотй (истилохоти) ин илм буда, сохиби боз ду фасл аст. Боби дуюм дар афоили арyз мебошад. Боби сеюм оид ба тагйирот ва зихофот буда, аз ду фасл иборат аст. Дар ин фаслхо тафсили вазну бахрхои арyз мухокима ёфтаанд. Боби чахорум дар зикри бухури (бахрхои) понздахгона ва давоири (доирахо, даврхои) хамса ва тактеи абёт (байтхо) мебошад. Ин боб аз нух фасл иборат буда, дар фаслхо доир ба абёти таввил (дароз), абёти мадид (кашида), абёти басит (васеъ, кушод), абёти комил ва гайра, сонй аз вазни рубой ва дар бораи бахрхои сареъ (тез, босуръат), гариб (танхо), хафиф (сабук), мушокил (шакл, хамшаклй, шакли мураккаб) ва дигархо мухокима меравад [5, 24-25].
^исми дуюм, ки дар илми кофия ва накди шеър мебошад, аз шаш боб иборат аст. Боби аввал дар маънии шеър ва кофия: боби дуюм дар хуруфи кофия ва он нух аст: боби сеюм дар харакати хуруфи кофият ва он шаш аст: боби чахорум дар худуди кавофй (кофияхо) ва он панч аст; боби панчум дар уюби (айбхои) кофияхо ва авсофи (сифатхои) нописандида, ки дар каломи мавзун афтад: боби шашум дар зикри махосини (хуснхои) шеър ва турфа (ачоиботе) аз санооти мустахсан (санъатхои зебо), ки дар назму наср ба кор баранд [5, 24-25].
Хамин тавр, истилохоти марбути санъатхои маънавй (тaрсeъ, ma^uc, мутобищ, yaмъу maфрщ, щом, ma^rn, игроц, истиорот, maмcuл, ирдоф, ma6urny maфcuр, maцcuм, maвcuм, maлмey, ицоз, мусобот, 6acm, эътироз, щшви мaлey, щшви муmaвaccum, щшви va6ey, илтифот, maдорук, maцобул, мурооm-ун-нaзuр, эънот, mapyey, уусни мamлaъ ea мaцmaъ, лутфи maxaллуc ea aдaбu maлaб) низ дар асари «Алмуъчам фй маойири ашъорил Ачам» хеле фарох истифода шуда, имруз хам дар таркиби лугавии забони точикй дар хамон шаклу маънй бокй мондаанд.
Таснифоти шеър ва истилохоти марбути он дар афкори назарии адабии асримиёнагии точику форс аз руйи ду меъёр сурат гирифтааст: онро аз руйи мавзyъ ва мундарича ба навъхо таксим кардаанд, суханшиносон чунин таснифро аз руйи конунияти унсурхои шакли адабиёти бадей ба амал овардаанд. Чунончи, Форобй ме^яд, ки «уламои шеършиноси формулаи адабии замони мо дар ин маънй китобхои бисёр таълиф карда, ашъорро бо ба навъхои хачв, мадх, мухофирот, лугз, мазхака, газалиёт, васфиёт таксим кардаанд» [8, 27]. Суханшиносоне хамчун Рашидуддини Ватвот, Шамси ^айси Розй, Хусайн Воизи Кошифй, Атоyлло Махмуди Хусайнй анвои зерини шеърро нишон додаанд: касида, рубой, дубайтй, китъа, маснавй, тарчеот, мусаммат, мустазод, муфрадот [8, 27].
Хамин тарик, аз суханони Абунасри Форобиву хамасронаш ва суханшиносоне, ки зикрашон рафт, аён мегардад, ки доираи истифодаи истилохоти "адабиёшиносй", ба монанди: yaye, мaдy, муxофuроm, лугз, мш^т, гaзaлuёm, вacфuёm, vac^a, рубои, дубaйmй, цumъa, мacнaвй, maрцeоm, муcaммam, муcmaзод ва муфрaдоm дар ашъори донишмандони асрхои миёна хеле густурда будааст.
Дар охир хаминро метавон баён намуд, ки накши рисолахои пурарзиши донишмандони асримиёнагй, ба монанди: Шарафуддини Ромй «Хакоик-ул-хадоик» (асри XIV), Хусайн Воизи Кошифй «Бадоеъулафкор» (асри XV), Атоуллох Махмуди Хусайнй «Бадоеъуссаноеъ» (асри XV), Вохиди Табрезй «Ч,амъи мухтасар» (асри XV), Низомуддини Ахмад «Мачмаъуссаноеъ» (асри XVII), Вочидалии Мучмалй «Матлаъулулум фи мачмаъилфунун» (асри XVII) назаррас буда, аз он гувохй медихад, истилохоти адабиётшиносй дар давраи зикршуда хеле рушду такомул хам ёфта будааст ва асархои эшон барои такмили минбаъдаи бахши истилохоти соха заминаи калидй гузоштаанд.
Дар раванди тахкики масьалахои мубрам аён гардид, ки истилох ин калимаест, ки дар ин ё он сохаи муайяни илму техника накши мушаххаси худро доштааст. Фикру андешахои чи забоншиносони точик ва чи забоншиносони русу Аврупо кариб якранг буда, боз ба истимоьи истилох дар хавзаи як сохаи мушаххас ишора мекунанд. Истилохи адабиётшиносй хамвора бо истилохоти дигар сохахо дар таркиби лугавии забонхои тахкикшаванда чойгохи вижаеро сохибанд.
АДАБИЁТ
1. Атахонов, Т. Фарханги истилохоти адабиётшиносй / Т. Атахонов. - Д.: Шарки озод, 2002. - 453 с.
2. Бобев, Ю. Назарияи адабиёт. К. 1. Мукаддимаи адабиётшиносй. Китоби дарсй. / Ю. Бобоев. - Д.: Маориф, 1987 - 320 с.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. - Д.: Дониш, 1985. - 473 с.
4. Зехнй, Т. Саньати сухан / Т. Зехнй. - Д.: Ирфон, 1979. - 328 с.
5. Кайковус У. Кобуснома / У. Кайковус. - Д.: Маориф, 2016. - 240 с.
6. Мирзозода, Х. Лугати мухтасари адабиётшиносй / Х. Мирзозода. - Д.: Маориф, 1992. - 240 сах.
7. Мусулмониён, Р. Назарияи адабиёт / Р. Мусулмониён. - Д.: Маориф, 1990. - 334 с.
8. Сатторзода, А. Такмилаи бадеъи форси точикй (дар заминаи навиштахои пешиниён ва имрузиён) / А. Сатторзода. - Д.: Адиб, 2011. - 380 с.
9. Тимофеев, Л. И. Основы теории литературы / Л. И. Тимофеев. - М.: Просвещение, 1976. - 190 с.
10. Ч,оматов, С. Фарханги истилохоти забоншиносй (англисй-русй-точикй). Нашри дуюм бо тагйиру иловахо / С. Ч,оматов. - Д.: Нашриёти «Бухоро», 2016. - 208 с.
11. Х,одизода, Р. ва диг. Фарханги истилохоти адабиётшиносй /Р. Х,одизода, М. Шукуров, Т. Абдучабборов. -Д.: Ирфон, 1966. - 188 с.
12. J. A. Cuddon, A dictionary of literary terms and literary theory. Fifth edition, published in UK. (USA) 2013.-801pp.
13. Pohand Abdul Jalil Kahdistani. Elements of literature. For juniors 5th semester, Published Navisa, Kabul: - 2017. -199 pp.
LITERARY TERMS OF THE THOUGHTS IN MIDDLE LINGUISTICS
This article deals with literary terms of the thoughts in middle linguistics. Having emphasized his point of views regarding the borrowed literary terms from Arab, Greek, and English, an author indicated some these terms as an example. In addition to it, an author stresses that majority of these terms have taken a stable position in the vocabulary system of Tajik and English languages, and they are not less than the basic terms of the language in usage. From the point of view of the author, the role of Russian languages in comparison to other languages is too great for the formation and development of Tajik literary terms as well, and basically through this language other terms could penetrate into lexical system of the Tajik language.
Keywords: verse, ruboi, borrowing, term, literature, literary terms, language, correspondent, children's literature, classical literature, Persian, Greek, science of literature, English, puzzle, formation, development, lexical system, usage, point of views.
ВЗГЛЯД К ЛИТЕРАТУРОВЕДЕЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В СРЕДНЕГО ЛИНГВИСТИКЫ
В статье рассматривается взгляд к литературоведению терминов в среднего лингвистике. Подчеркнув свою точку зрения относительно заимствованных литературных терминов из арабского, греческого и английского языков, автор привел некоторые из этих терминов в качестве примера. Кроме того, автор подчеркивает, что большинство этих терминов заняли устойчивые позиции в лексической системе таджикского и английского языков, и они не уступают основным терминам языка в употреблении. С точки зрения автора, роль русского языка по сравнению с другими языками слишком велика для формирования и развития таджикских литературных терминов, и в основном через этот язык другие термины смогли проникнуть в лексический состав таджикского языка.
Ключевые слова: стих, двустишие, заимствований, терминов, литературы, литературоведческих терминов, языка, корреспондент, детская литература, классическая литература, персидский, греческий, наука, литература, английский, головоломка, образования, развития, лексическая система, использование, точки зрения.
Сведения об авторе:
Джураев Хайём, старший преподаватель кафедры языкознания и сопоставительной типологии ТГПУ им. С.Айни, тел: +992931158195. juraevkh.-89@email.ru.
About the author:
Juraev Khayom, a senior teacher in the Department of Linguistics and Comparative Typology, TSPUnamed after S. Aini. Tel. : +992931158195. juraevkh.-89mail.ru.
