CC BY
19УДК 930.1
В. А. MaTyceBi4
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
«ВОЙНЫ ПАМЯЦ1» НА ПОСТСАВЕЦКАЙ ПРАСТОРЫ
У артыкуле аутар анал1зуе канфлжты, выклжаныя розным ацэнкаш падзей мшулага у крашах постсавецкага рэпёна, а таксама пстарычную палпыку, якая праводзщца у сумежных дзяржавах, i спробы заканадауча рэгуляваць фарм1раванне пстарычных уяуленняу. У артыкуле разгледжаны мемарыяльныя законы Расii, Польшчы i Украiны, прычыны ix прыняцця i ас-ноуныя наступствы. Аутар прыходзщь да высновы, што палггызацыя гiсторыi прыводзiць да манiпулiравання масавай пстарычнай свядомасцю, а мемарыяльныя законы з'яуляюцца неэфек-тыуным iнструментам унутрынацыянальнага i мiждзяржаyнага дыялога.
Ключавыя словы: пстарычная памяць, мемарыяльнае заканадауства, пстарычная палiтыка.
V. A. Matusevich
Belarusian State Technological University
"MEMORY WARS" IN THE POST-SOVIET SPACE
The author analyzes the conflicts caused by different assessments of past events in the countries of the post-Soviet region as well as the historical policy carried out by the neighboring states and attempts to regulate the formation of historical representation at the legislative level. The article deals with the memory laws of Russia, Poland and Ukraine, the main consequences and the reason for their adoption. The author comes to the conclusion that the politicization of history leads to the manipulation of mass historical consciousness and the memorial laws are an ineffective instrument of an intra- and inter-State dialogue.
Key words: historical memory, memory laws, historical policy.
Уводзшы. Яшчэ некалью гадоу таму слова-злучэнш «бпъы за памяць» щ «войны памящ» не сустракалюя у навуковым лексшоне. Асаб-лiвасцi узаемаадносш нашых суседзяу зрабш гэта словазлучэнне не толью распаусюджа-ным, а нават прадметам навуковага вывучэння. «Войны памящ» - гэта востры канфлшт штэрпрэтацый i ацэнак падзей мiнулага. На поле мемарыяльных баталш найбольш актыyнымi Удзельнiкамi апошняга часу з'яуляюцца Рашя, Украiна i Польшча. Беларусь з-за свайго геапа-лтганага становiшча i непадзельна звязанага з re^mi дзяржавамi мiнулага рызыкуе быць уцягнутай у падобныя гiстарычныя спрэчю i спробы звесцi гiстарычныя рахуню памiж су-межнымi краiнамi.
Асноуная частка. Розныя iнтэрпрэтацыi мiнулага выкарыстоуваюць для фармiравання у свядомасцi насельнщтва сваёй краiны i iншыx дзяржау пажаданых ацэнак сучасных падзей i палпычных працэсау. Гiсторыкi розных краiн занепакоеныя сiтуацыяй, якая склалася, таму што бачаць у паттызацьп гiсторыi замах на ix прафесiйны суверэнiтэт i спробу выкарыстаць ix самix i вынiкi ix навуковай дзейнасцi у па-лiтычныx мэтах. Па сутнасщ, палiтычная прак-тыка ставiць знак роунасщ памiж папуля-рызацыяй псторып i манiпуляцыяй або фаль-шфшацыяй iнфармацыi пра мiнулае, што выкткае негатыуную рэакцыю гiстарычнай супольнасцi. У 2005 г. адзш з самых аутарытэт-
ных у свеце псторыкау, якi займаецца вывучэн-нем пстарычнай памяцi, П. Нара, занепакоены «небяспекай рэтраспектыунай маралiзацыi гi-сторыi i усталяваннем цэнзуры над iнтэлек-туальнай сферай» [1], стау iнiцыятарам ства-рэння асацыяцыi «За свабоду псторып» [2]. Яе мэтай стала змаганне з iдэалагiчным цiскам у дачыненш да гiсторыкаУ i умяшаннем паштыкау у ацэнку падзей мiнулага. Гэта шцыятыва знай-шла водгук сярод расшскай гiстарычнай суполь-насцi, але не была рэалiзавана [3].
У сучасным грамадстве назiраецца мэта-наюраваная дзейнасць элiты па фармiраваннi пстарычнай памящ, якая прадугледжвае iнсты-туатзаваную у дзяржаве селекцыю мiнулага у падтрымку унутранай i знешняй пал^ыю. Аналiз мемарыяльнай i камемаратыунай прак-тык дазваляе гаварыць пра тое, што мшулае i памяць пра яго ператвараюцца у рэсурс ю-равання для здабывання эканамiчнай i палiты-чнай выгады. Пра тое, што мшулае стала рэ-сурсам, могуць сведчыць i камерцыялiзацыя ri-сторыi: турызм, антыкварны рынак, камп'ю-тарныя гульнi i кiнематограф, яюя паспяхова эксплуатуюць вобразы мiнулага i манетызуюць ix, а таксама «войны памящ», яюя выкарыстоу-ваюцца у сучаснай дыпламатыi. Апошнiм часам складваецца уражанне, што менавiта гiстарыч-ная аргументацыя з'яуляецца адзiнай даступнай шматлшм палiтыкам пры абгрунтаваннi сваix прэтэнзш як да унутрыдзяржауных, так i замеж-
ных апанентау, што значна змяняе палпычны дыскурс i ператварае яго з праспектыунага (што норма для пал^ыю як праекта будучынi) у рэтраспектыуны.
1мкненне кантраляваць вобраз мiнулага у грамадскай свядомасцi прывяло да з'яулення мемарыяльнага заканадауства. Законапраекты, якiя прадугледжваюць пакаранне за адмауленне злачынствау фашызму i сталiнiзму, былi пры-нятыя у суседнiх крашах. Дадзеныя законы дэманструюць спецыфiку памящ постсавецкага рэгiёна, якая праяуляецца у iмкненнi крымша-лiзаваць падзеi, звязаныя не толькi з фашыз-мам, але i з камунiстычным мшулым [4]. Ак-тыуна прасоуваецца щэя аб роунай адказнасцi Германii i СССР у развязваннi вайны i супас-таунасцi злачынствау нацызму i камунiзму (гэты падыход рэалiзаваны у шматлiкiх музейных экспазiцыях, у тым лiку у новым музеi Другой сусветнай вайны у Гданьску). Польсю закон аб дэкамунiзацыi забараняе прапаганду камунiзму цi iншага таталгарнага рэжыму i прадугледжвае змену назвау вулiц, гарадоу, грамадскiх аб'ектау i знос помнiкаУ, паколькi яны «не могуць увекавечваць людзей, арга-шзацьп, падзеi або даты, якiя сiмвалiзуюць камунiзм цi iншы таталiтарны рэжым, цi пра-пагандаваць такi рэжым шшым спосабам» [5].
1дэя роунай адказнасщ камунiзму i нацызму шмат гадоу таму знайшла заканадаучае афар-мленне ва уставе 1нстытута нацыянальнай памящ (ШК), згодна з яюм адмауленне злачынствау камунiзму i нацызму супраць палякау або польсюх грамадзян караецца штрафам або пазбауленнем волi да трох гадоу [6]. У студзеш 2018 г. унясенне змяненняу у статут IPN вы-клiкала мiжнародны скандал у сувязi са знач-ным пашырэннем пералiку дзеянняу, якiм нада-ецца крымшальны характар. Згодна з на-велiзацыяй статута, штрафам або турэмным зняволеннем караецца адмауленне таксама злачынствау супраць польскiх грамадзян у пе-рыяд з 1925 па 1950 гг. украшсюх нацыяна-лютау i членау украiнскiх фармаванняу, яюя супрацоунiчалi з Трэцiм Рэйхам. Пад кры-мiнальнае пакаранне, згодна з арт. 55a, пад-падаюць публiчныя выказваннi аб дачыненнi польскага народа щ польскай дзяржавы да злачынствау нацыстау i iншых злачынствау супраць мiру, чалавечнасцi або ваенных злачынствау щ выказваннi, якiя iншым чынам груба памяншаюць адказнасць фактычных вы-канауцау гэтых злачынствау. Аднак калi усё вышэйпералiчанае будзе зроблена у рамках на-вуковай або мастацкай дзейнасщ, то гэта ужо злачынствам не будзе з'яуляецца. Такiм чынам, можна азнаёмщца з навуковай або мастацкай працай, дзе асвятляецца, напрыклад, тэма кала-
барацып у Польшчы у перыяд вайны. Але не варта абмяркоуваць гэтыя працы публiчна, та-му што ёсць верагоднасць, што IPN цi недзяр-жауная аргашзацыя, калi гэта прадугледжана яе статутам, палiчаць гэтыя выказваннi не адпа-вядаючымi гiстарычным фактам i могуць пры-цягнуць да крымiнальнай адказнасщ. Польсюя заканадауцы неверагодным, з пункту гледжан-ня правапрымяняльнай практыкi, чынам рас-цягнулi межы дзеяння закона на увесь свет, прадугледзеушы у арт. 55Ь адказнасць i для за-межных грамадзян нават у выпадку здзяй-снення падобных дзеянняу у шшай краiне [7]. Статут абавязвае IPN займацца аховай добрага iмя Польшчы i польскага народа, але польсю iстэблiшмент трактуе гэтую дзейнасць шырэй. Тлумачыушы мэты унясення змяненняу у статут IPN, маршал сената Ст. Карчэусю звяр-нууся да польскай дыяспары з закшкам «даку-ментаваць i рэагаваць на праявы паланафобii, несправядлiвых фармулёвак i меркаванняу... апавяшчаць нашы амбасады, консульства i га-наровых консулау пра паклёп, яю робiць замах на добрае iмя Польшчы» [8].
Усе вышэйпералiчаныя навацыi выклiкалi такую аглушальную рэакцыю сярод спецы-ялютау i грамадскасцi iншых краiн (асаблiва Iзраiля i Украiны), што прэзщэнт, падпiсваючы гэтыя змяненнi у статуце адправiу iх на разгляд у канстытуцыйны суд. Аднак, не да-чакаушыся рашэння суда, урад праз некалькi месяцау у экстраным парадку унёс у сейм чар-говыя змяненнi у статут, а менавiта адмянiу скандальныя пункты 55a i 55Ь [9]. Спрэчным^ у тым лiку i з юрыдычнага пункту гледжання, застаюцца навелы, якiя тычацца украiнскага пытання (аморфнасць паняцця «украiнскiя на-цыяналюты» i абсурднасць выкарыстання у су-часным заканадаустве гiстарычнага тапонiма «Усходняя Малапольшча»).
Шэраг мемарыяльных законау быу прыняты на Украiне. Дадзеныя прававыя акты павiнны былi урэгуляваць камемаратыуныя практыкi i гiстарычныя iнтэрпрэтацыi па найбольш важных з пункту гледжання фармавання щэн-тычнасцi пытаннях. У дачыненнi да Вялiкай Айчыннай вайны закон уяуляе сабой спробу ушсаць афiцыйны украiнскi гiстарычны нара-тыу у рамкi кантынентальнага еурапейскага канона, змяшчаючы акцэнт на увекавечанне памящ пра Другую сусветную вайну [10]. Не-аднаразова прадпрымалiся спробы крымша-лiзаваць адмауленне галадамору, якi прыз-наецца генацыдам украiнскага народа [11]. Афщыйная пазiцыя адносна гiсторыi барацьбы за незалежнасць была аформлена у законе «Аб прававым статусе i ушанаваннi памящ змагароу за незалежнасць Украiны у XX стагоддзi» [12],
яю зpayняy y пpaвax вeтэpaнay УПЛ i Вял^й Aйчыннaй вaйны. Тaкcaмa 6ЫУ ^ы^ты зaкoн, якi acyджae кaмyнicтычны i шцысцю тaтaлiтap-ныя pэжымы i лeгiтымiзye дэкaмyнiзaцыю нe тoлькi мacaвaй cвядoмacцi, aлe i ciмвaлiчнaй npaCTopbi, нaпpыклaд гapaдcкoгa лaндшaфтy [i3]. Зaвяpшay пaкeт мeмapыяльныx зaкoнaУ пpaвaвы a^r, якi пpaдyглeджвae aдкpыццë ca-вeцкix apxiвay i люcтpaцыю [i4]. Aнaлiзyючы Укpaiнcкyю гicтapычнyю пaлiтыкy aпoшнix гaдoУ, мoжнa aдзнaчыць, штo cпocaбы дэтаму-нiзaцыi гpaмaдcтвa, пpaпicaныя y мeмapыяль-ныx зaкoнax, i ix pэaлiзaцыя вeльмi пaдoбныя дa caвeцкaй мeмapыяльнaй пpaктыкi. Як слуш-нa зayвaжыy Г. Кacьянay, «aнтыкaмyнicтычнae iкaнaбopcтвa нaгaдвae бaльшaвiцкi экcтaз y знiшчэннi томн^у caмaдзяpжayя, "дэ^му-нiзaцыя" тaпaгpaфii з'яyляeццa aдвapoтным бoкaм яe "кaмyнiзaцыi"» [i5].
У Pacii, як дзяpжaвe-пpaдayжaльнiкy СССТ [i6], y aдкaз нa УpaУнoУвaннe y мeмapыяльныx зaкoнax cyceдзяy гамушзму i нaцызмy (acaблiвa y пь^нт paзвязвaння Дpyгoй cycвeтнaй вaй-ны) пaдpыxтaвaлi cвoй вapыянт мeмapыяльнaгa зaкoнa, якi пpaдyглeджвae кpымiнaльнae raHa-paннe зa пepaгляд aцэнaк пaдзeй ^утой су-cвeтнaй вaйны, a дaклaднeй зa «aдмayлeннe фaктay, ycтaнoУлeныx пpыгaвopaм Мiжнapoд-нaгa вaeннaгa тpыбyнaлa для cyдa i пaкapaння гaлoУныx вaeнныx злaчынцay eypaпeйcкix кpaiн вoci, aдaбpэннe злaчынcтвay, ycтaнoУлeныx yкaзaным пpыгaвopaм, a poyrn pacпaycюдж-вaннe зaвeдaмa нeпpayдзiвыx звecтaк a6 дзeй-нacцi СССТ пaдчac Дpyгoй cycвeтнaй вaйны, cпaлyчaныx з aбвiнaвaчвaннeм у здзяйcнeннi злaчынcтвay, ycтaнoУлeныx yкaзaным ^ы-гaвopaм, yчынeныя пyблiчнa, кapaюццa штpa-фaм ... a6o пaзбayлeннeм вoлi нa тэpмiн дa тpox гaдoy», тaкcaмa зa aпaгaньвaннe дзëн вaйcкoвaй cлaвы i тамят^к дaт Pacii, звязaныx з Вял^й Aйчыннaй вaйнoй, yвoдзiццa кpымiнaльнaя aд-кaзнacць дa пяцi гaдoУ пaзбayлeння вoлi [i 7]. Дaдзeны зaкoн yжo мae пpыклaд пpaвaпpымя-няльтай пpaктыкi зa пepaпocт apтыкyлa y iнтэpнэцe, у якiм pacпaвядaлacя npa cyмecны нaпaд Гepмaнii i СССТ нa Пoльшчy y вepacнi 1939 г. i aдкaзнacць зa пaчaтaк Дpyгoй cycвeт-нaй вaйны, што згoднa з aбвiнaвaчвaннeм «e aдпaвядae пaзiцыi, пpызнaнaй нa мiжнapoдным yзpoУнi» [1S], г. зн. пpыcyдaм Hюpнбepгcкaгa тpыбyнaлa. Тpэбa aдзнaчыць, чтo ста^шта нa вынiкi Hюpнбepгcкaгa тpыбyнaлa y якacцi этaлoнa, з якiм пapaУнoУвaюць cyчacныя тpaктoyкi пaдзeй тыx гaдoУ, як у paciйcкiм, гэтaк i y гольсюм мeмapыяльныx зaкoнax aд пaчaткy paбiлa гэтыя зaкoны сум^^ным^ na-пepшae, чaмy нязгoдa з пpыcyдaм якoгa б тo ш былo cyдa пaвiннa кapaццa зaкoнaм, i, na-
дpyгoe, дoбpa вядoмa i гicтopыкaм, i юpыcтaм, што гэты cyдoвы пpaцэc нeльгa лiчыць yзopaм aб'eктыyнacцi.
Paзвiццë мeмapыяльнaгa зaкaнaдaycтвa з'яу-ляeццa xapaктэpнaй acaблiвacцю cyчacныx «вoй-нay пaмяцi», cвoeacaблiвым axoУным мexaнiз-мaм дзяpжaвы дзeля пaдтpымaння aфiцыйнaй вepcii мiнyлaгa. Мeмapыяльныя зaкoны шк1-paвaныя нa aбapoнy CTanara вoбpaзa мiнyлaгa, aлe пpaдмeтaм pэгyлявaння выcтyпaюць cyчac-ныя гpaмaдcкiя aднociны. Aнaлiз yмoУ i мэтay ^ыняцця мeмapыяльныx зaкoнaУ гaвopыць npa TOe, штo зaкaнaдayцы iмкнyццa нe a6apara^ дoбpyю пaмяць пpaдзeдay, a aдкaзaць нa вы-клiкi бягyчaй пaлiтычнaй ciтyaцыi.
Мeмapыяльныя пpaцэcы, якiя aдбывaюццa y нaшыx cyceдзяy, мaюць aдpoзнeннi, aлe i шмaт aгyльнaгa, aднaк aпoшняe нe зблiжae ix, a ^ы-мyшae кaнкypыpaвaць. У тэтык дзяpжaвax aдcтoйвaeццa пpaвa yлaды craapa^ мiфы, якiя кaнcaлiдyюць i yзвышaюць кpaiнy, i нe вiтaeццa ix з бoкy гicтopыкaУ, якix cтaвяць у
ciтyaцыю выбapy пaмiж пaтpыятызмaм i пpaфe-ciянaлiзмaм. У cтвapaeмым у Пoльшчы i Pacii вoбpaзe мiнyлaгa выpaзнa пpaглeджвaeццa пocтiмпepcкi ciндpoм. Для paciйcкaй гicтapыч-шй пaлiтыкi xapaктэpнa yзмaцнeннe pэcтaypa-цыганык i кaнcepвaтыyныx тэндэнцый, cцвяp-джэнж кaштoУнacцi iмпepcкaгa мiнyлaгa i ^arcra^ зaмяшчэння i фpaгмeнтaцыi caвeцкaй гicтopыi. Пpы гэтым кaлi Paciя aддae пepaвaгy пaфacy пepaмoжцы, тo Укpaiнa i Пoльшчa pas-вiвaюць гepaiзaвaнyю мapтыpaлoгiю, з нaмëкaм нa выга^н^ poлi aпoшнягa фapпocтa зaxaдy (m Укpaiнe aктyaлiзaвaлacя гэтaя тэндэнцыя aпoшнiм чacaм). Пoльшчa, мяpкyючы пa pэaк-цыi Iзpaiля нa нaвeлiзaцыю cтaтyтa IPN, iм-кнeццa acпpэчыць вoбpaз гaбpэяy як нaйбoльш пaцяpпeлaгa нapoдa y чac вaйны, тд^эс-лiвaючы, штo янa пaдвepглacя aгpэcii двyx тa-тaлiтapныx pэжымay. Пpы acвятлeннi пaдзeй Дpyгoй cycвeтнaй вaйны y aдpoзнeннi aд Пoльшчы i Укpaiны гyмaнiтapныя acпeкты вaй-ны y Pacii ж aкцэнтyюццa, пaкoлькi вык-лiкaюць пытaннi a6 пpычынax гyмaнiтapнaй кaтacтpoфы, aдкaзы нa якiя ж yпicвaюццa y ге-paiчнa-пepaмoжны raparay.
Экcплyaтaцыя вoбpaзa axвяpы пpы гэтым пaвiннa пpынociць aдчyвaльны экaнaмiчны эфeкт, тaмy мapтыpaлoгiя з'яyляeццa a6^y^ тaвaннeм экaнaмiчныx пpэтэнзiй дa cyceдзяy i cyпpaвaджae тэмы кaмпeнcaцыi cтpaт a6o вы-плaты pэпapaцый. Тaк, нaпpыклaд, Укpaiнa пaд-лiчылa пaмep кaмпeнcaцыi зa гaлaдaмop [19]. У ^льшчы y кaнцы 2G15 г. былa cтвopaнa rnp-лaмeнцкaя кaмiciя m pэпapaцыяx, у якую yвaйшлi ceнaтapы aд пapтыi PiS, якaя з'яу-ляeццa гaлoУным пpaвaднiкoм гicтapычнaй
палггыю у краше. Acroy^mi мэтамi гэтай камюп з'яуляюцца аналiз юнуючых прававых актау у сферы ацэнк ваенных страт i рэпа-рацый; аказанне пaдтрымкi дзейнacцi, наю-раванай на вызначэнне сумы страт, выктканых дзеяннямi замежных войскау у час Другой су-светнай вайны на тэрыторьп Польшчы; супра-цоунщтва з грaмaдcкiмi i недзяржayнымi ар-гашзацыям^ якiя дзейнiчaюць у iнтaрэcaх падлшу страт, панесеных Польшчай падчас Другой сусветнай вайны [20]. На фоне мiж-народнага абмеркавання змянення статута IPN aктуaлiзaвaлacя пытанне рaзлiку па пасля-ваенных рахунках. З гэтай нагоды юраушк вы-шэйназванай камюи прашфармавау, што у вышку праведзенай працы яны пaдлiчылi суму кампенсацый i будуць дамагацца праз сейм афщыйнага прадстаулення Гермaнii да аплаты рахунку у памеры 850 млрд. далярау ЗША [21].
Яшчэ адной праявай мемарыяльных бaтaлiй cтaлi войны з помшкамг Як гаварылася вышэй, i у Польшчы, i на Украше прыняты спецыяль-ныя законы па дэкамушзацып культурнай прасторы i гарадскога ландшафту, якiя актыуна ажыццяуляюцца. У абодвух выпадках расшсю бок выступау супраць падобных дзеянняу, acaблiвa кaлi яны зaкрaнaлi помнт, павязаныя з пaдзеямi Вялiкaй Айчыннай вайны [22]. Аcaблiвacцю aпошнiх гадоу cтaлi ciмвaлiчныя войны (уключаючы акты вaндaлiзму) менaвiтa пaмiж Польшчай i Украшай у cувязi з непры-мiрымымi рaзыходжaннямi адносна вaлынcкiх падзей [23, 24, 25, 26].
Дэкамушзацыя у Pacii таксама мае месца быць, але яна ноciць фрагментарны характар i нiколi не падымалася да узроуню дзяржаунай пaлiтыкi, што робщь гicтaрычную пaлiтыку i пстарычную свядомасць яшчэ больш эклек-тычнымг Паказальным прыкладам з'яуляюцца спробы у некаторых рэгiёнaх Пауночнага Каука-за прыняць мясцовыя мемарыяльныя законы, яюя б зaбaрaнялi увекавечваць памяць Сталша, адмауляць цi ухваляць cтaлiнcкiя дэпартацш [27]. Пры гэтым, па апытаннях сацыёлагау, Стaлiн займае у Pacii першыя месцы у рэйтынгах самых значных гicтaрычных асоб [28].
«Войны памящ» у нашым рэгiёне вык-лiкaныя уздымам пасля распаду СССР нацы-
янальнай пaмяцi i cпробaмi гэты працэс кантра-ляваць, што прывяло не толькi да щэалапзацып гicторыi, але i да пстарызацып iдэaлогii. Ня-рэдка менaвiтa палтганы фактар стварае рамку успрымання грамадствам падзей мiнулaгa, у выпадку з былой сумеснай псторыяй гэта стварае добрую глебу для мемарыяльных бата-лш. Iнтэрнaцыянaлiзaцыя гicтaрычнaй пaлiтыкi i экспарт нацыянальнай калектыунай пaмяцi у спалучэнш з нaрцыciчным стауленнем да улас-най гicторыi непазбежна будзе прыводзщь да мiжнaродных мемарыяльных кaнфлiктay. Ад-нак гэта не aдзiнaе негатыунае наступства су-часных мемарыяльных працэсау. Значна змя-няюцца caцыяльнa-пaлiтычныя умовы працы прaфеciйнaй гicтaрычнaй cупольнacцi. Пал> тызацыя гicторыi у cпaлучэннi з aрхaiзaцыяй масавай гicтaрычнaй cвядомacцi можа спра-вакаваць непрыманне любых спробау рэвiзii icнуючaй кaрцiны мiнулaгa або вывучэння «белых плям» цi «нязручных» падзей гicторыi. Такая ciтуaцыя можа прывесщ да пaвелiчэння разрыву пaмiж навуковым i звычайным узроу-нямi гicтaрычнaй cвядомacцi, што небяспечна стварэннем востра канкурыруючых верciй гicтaрычнaй памящ.
Заключэнне. Усе Удзельнiкi «войнау памящ» на постсавецкай прасторы праводзяць актыуную гicтaрычную пaлiтыку, зaклiкaную запоунщь «медыйны дэфiцыт гicтaрычнaй прауды», менав^а ён, а не iнcтрументaльнaе выкарыстанне гicторыi для вырашэння бягучых пал^ычных выклiкay, з пункту гледжання IPN, з'яуляецца прычынай мiжнaроднaгa непара-зумення [29]. Аднак зaклiкi да барацьбы за рас-паусюджванне адзшай дакладнай верcii мiнулa-га, якая пры гэтым грунтуецца на прынцыпе нацыяцэнтрызму i мегаламани, будуць пры-водзiць да абвастрэння мемарыяльных кан-флiктay, росту мiжнaцыянaльнaй вaрожacцi i укаранення негатыуных нацыянальных стэрэа-тыпау, што, у сваю чаргу, можа зрабщь немаг-чымым прадуктыуны мiждзяржayны дыялог. «Войны пaмяцi» ствараюць значны шфар-мацыйны шум, у вынiку чаго з-за кананады узаемных aбвiнaвaчвaнняy адносна мшулага будзе практычна немагчыма убачыць праблемы cучacнacцi i перспектывы будучыш.
Лiтаратура
1. Хапаева Д. Свобода истории - это свобода всех // Русский журнал [Электронны рэсурс]. URL: http://www.russ.rU/layout/set/print//pole/Svoboda-istorii-eto-svoboda-vseh (дата звароту: 08.03.2018).
2. Liberté pour l'histoire [Электронны рэсурс]. URL: http://www.lph-asso.fr/indexfcd9.^m^pt^ =com_content&view=category&layout=blog&id=1&Itemid=5&lang=en (дата звароту: 08.03.2018).
3. Пресс-конференция «За свободу истории» // Пресс-клуб «Зеленая лампа» [Электронны рэсурс]. URL: http://www.greenlamp.spb.ru/2009/05/25/преcc-конференция-«зa-cвободу-иcтори/ (дата звароту: 08.03.2018).
4. Поп В. Шесть государств требуют от ЕС запретить отрицание преступлений коммунистов // ИноСМИ [Электронны рэсурс]. URL: https://inosmi.ru/europe/20101216/164974802.html (дата зваро-ту: 16.12.2010).
5. Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektow i urz^dzen uzytecznosci publicznej oraz pomniki // Internetowy System Aktow Prawnych [Электронны рэсурс]. URL: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160000744 (дата звароту: 08.03.2018).
6. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pami^ci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu // Instytut Pami^ci Narodowej [Электронны рэсурс]. URL: http:// ipn.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0008/49292/DzU_2014_1075.pdf (дата звароту: 10.02.2015).
7. Ustawa z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pami^ci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialnosci podmiotow zbiorowych za czyny zabronione pod grozb^ kary // Instytut Pami^ci Narodowej [Электронны рэсурс]. URL: https://ipn.gov.pl/pl/o-ipn/ustawa/24216, Ustawa.html (дата звароту: 03.03.2018).
8. List marszalka Senatu do Polonii i Polakow za granic^ // Senat RP [Электронны рэсурс]. URL: https://www.senat.gov.pl/aktualnosci/art,10422,list-marszalka-senatu-do-polonii-i-polakow-za-granica-w-zwiazku-z-ustawa-o-ipn.html (дата звароту: 03.03.2018).
9. Ustawa z dnia 27 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pami^ci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz ustawy o odpowiedzialnosci podmiotow zbiorowych za czyny zabronione pod grozb^ kary // Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej [Электронны рэсурс]. URL: http://www.dziennikustaw.gov.pl/DU/2018/1277 (дата звароту: 03.09.2018).
10. Закон Украши «Про увiчнення перемоги над нацизмом у Другш свгговш вшш 1939-1945 роюв» (вщ 09.04.2015 № 315-VIII) // Лк-а: Закон [Электронны рэсурс]. URL: http://search.ligazakon.ua/ l_doc2.nsf/link1/T150315.html (дата звароту: 08.03.2018).
11. Закон Украши «Про Голодомор 1932-1933 роюв в Укра1ш» (вщ 28.11.2006 № 376-V) // Лк-а: Закон [Электронны рэсурс]. URL: https://ips.ligazakon.net/document/view/T060376?an=3&q=закон% 20украины%20про%20голодомор&snippet_id=snippet_7100 (дата звароту: 08.03.2018).
12. Закон Украши «Про правовий статус та вшанування пам'ят борцiв за незалежнють Украши у XX столгтп» (вщ 09.04.2015 № 314-VIII) // Лта: Закон [Электронны рэсурс]. URL: http:// search.ligazakon.ua/l_doc2.nsf/link1/T150314.html (дата звароту: 08.03.2018).
13. Закон Украши «Про засудження комушстичного та нащонал-сощалютичного (нацистського) тоталггарних режимiв в Украiнi та заборону пропаганди 1хньо1 символiки» (вiд 09.04.2015 № 317-VIII) // Лк-а: Закон [Электронны рэсурс]. URL: http://search.ligazakon.ua/l_doc2.nsf/link1/T150317.html (дата звароту: 08.03.2018).
14. Закон Украши «Про доступ до архiвiв репресивних оргашв комушстичного тотаттарного режиму 1917-1991 роюв» (вiд 09.04.2015 № 316-VIII) // Л^а: Закон [Электронны рэсурс]. URL: https://ips.ligazakon.net/document/view/T150316?an=3&q=закон%20украины%20про%20голодомор&s nippet_id=snippet_25704 (дата звароту: 08.03.2018).
15. Косьянов Г. В. Историческая политика и «мемориальные» законы в Украине: начало XXI в. // Историческая экспертиза [Электронны рэсурс]. URL: http://istorex.ru/page/kasyanov_gv_istoriche-skaya_politika_i_memorialnie_zakoni_v_ukraine_nachalo_xxi_v (дата звароту: 09.01.2018).
16. Черниченко С. В. Является ли Россия продолжателем или правопреемником СССР? // Агентство стратегических исследований [Электронны рэсурс]. URL: http://sd.net.ua/2005/01/06/ javljaetsja_li_rossija_prodolzhatelem_ili_pravopreemnikom_sssr.html (дата звароту: 09.01.2018).
17. Путин подписал закон об уголовной ответственности за публичную реабилитацию нацизма // Ведомости [Электронны рэсурс]. URL: http://www.vedomosti.ru/politics/news/26123921/putin-podpisal-zakon-ob-ugolovnoj-otvetstvennosti-za (дата звароту: 09.01.2015).
18. Первый в РФ осужденный «за реабилитацию нацизма» подал жалобу в ЕСПЧ // Deutsche Welle [Электронны рэсурс]. URL: http://www.dw.com/ru/первый-в-рф-осужденный-за-реабилита-цию-нацизма-подал-жалобу-в-еспч/a-37799711 (дата звароту: 09.01.2018).
19. Голодомор 1933: эксперты подсчитали, сколько Россия должна выплатить Украине // World News [Электронны рэсурс]. URL: http://w-n.com.ua/archives/7048 (дата звароту: 28.11.2016).
20. Regulamin parlamentarnego zespolu ds. Reparacji naleznych Polsce // Senat RP [Электронны рэсурс]. URL: https://www.senat.gov.pl/sklad/senatorowie/zespoly/parlamentarny,90,parlamentarny-zespol-ds-reparacji-naleznych-polsce.html (дата звароту: 03.03.2018).
21. Mularczyk: Reparacje od Niemiec? 850 mld dolarôw // Rzeczpospolita [Электронны рэсурс]. URL: http://www.rp.pl/Prawo-i-Sprawiedliwosc/180309839-Mularczyk-Reparacje-od-Niemiec-850-mld-dolarow.html (дата звароту: 02.03.2018).
22. Война с памятниками: как в разных странах сносят советские монументы // РБК [Электронны рэсурс]. URL: https://www.rbc.ru/photoreport/26/07/2017/597733189a79471ff533720d (дата звароту: 07.02.2018).
23. Ukraina stawia warunki wznowienia prac ekshumacyjnych // Tygodnik DO RZECZY [Электронны рэсурс]. URL: https://dorzeczy.pl/kraj/56928/Ukraina-stawia-warunki-wznowienia-prac-ekshumacyjnych.html (дата звароту: 23.02.2018).
24. У Польщi дошку радянському генераловi замшили на дошку жертвам Волиш // Украшська правда, 1сторична правда [Электронны рэсурс]. URL: http://www.istpravda.com.ua/short/2018/02/ 14/152071/ (дата звароту: 04.03.2018).
25. Зоценко Д. Украина-Польша: «война памятников» или «игра третьей силы»? // ВВС [Электронны рэсурс]. URL: http://www.bbc.com/ukrainian/features-russian-38771287 (дата звароту: 04.03.2018).
26. Мы охраняем польские памятники в Украине, то же самое должна делать и Польша с нашими // Канал 24 [Электронны рэсурс]. URL: https://24tv.ua/ru/my_ohranjaem_polskie_pamjatniki_v_ukra-ine_to_zhe_samoe_dolzhna_delat_i_polsha_s_nashimi_rozenko_n930291 (дата звароту: 04.03.2018).
27. Сугуева Ю. Сталин шагает по Северному Кавказу // Кавказ. Реалии [Электронны рэсурс]. URL: https://www.kavkazr.com/a/stalin-shagaet-po-kavkazu/28328941.html (дата звароту: 09.03.2018).
28. Емельяненко В. Почему в обществе растет популярность Сталина // Российская газета [Электронны рэсурс]. URL: https://rg.ru/2017/07/25/pochemu-v-obshchestve-rastet-populiarnost-stalina. html (дата звароту: 09.03.2018).
29. Oswiadczenie Kolegium Instytutu Pamiçci Narodowej // Instytut Pamiçci Narodowej [Электронны рэсурс]. URL: https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/47803,0swiadczenie-Kolegium-Instytutu-Pamieci-Narodowej.html (дата звароту: 27.02.2018).
References
1. Khapaeva D. Svoboda istorii - eto svoboda vsekh [Freedom of history is everybody freedom]. Available at: http://www.russ.ru/layout/set/print//pole/Svoboda-istorii-eto-svoboda-vseh (accessed 08.03.2018).
2. Liberté pour l'histoire. Available at: http://www.lph-asso.fr/indexfcd9.html?option=com_content-&view=category&layout=blog&id=1&Itemid=5&lang=en (accessed 08.03.2018).
3. Press-konferentsiya "Za svobodu istorii" [Press conference "For the freedom of history"]. Available at: http://www.greenlamp.spb.ru/2009/05/25/пресс-конференция-«за-свободу-истори/ (accessed 08.03.2018).
4. Pop V. Shest' gosudarstv trebuyut ot ES zapretit' otritsanie prestupleniy kommunistov [Six states demand from the EU to prohibit the denial of communist crimes]. Available at: https://inosmi.ru/ europe/20101216/164974802.html (accessed 16.12.2010).
5. Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektôw i urz^dzen uzytecznosci publicznej oraz pomniki. Available at: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/ DocDetails.xsp?id=WDU20160000744 (accessed 08.03.2018).
6. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamiçci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu. Available at: http://ipn.gov.pl/_data/assets/pdf_file/0008/49292/
DzU_2014_1075.pdf (accessed 10.02.2015).
7. Ustawa z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamiçci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialnosci podmiotôw zbiorowych za czyny zabronione pod grozb^ kary. Available at: https://ipn.gov.pl/pl/o-ipn/ustawa/24216,Ustawa.html (accessed 03.03.2018).
8. List marszalka Senatu do Polonii i Polakôw za granic^. Available at: https://www.senat.gov.pl/ ak-tualnosci/art,10422,list-marszalka-senatu-do-polonii-i-polakow-za-granica-w-zwiazku-z-ustawa-o-ipn.html (accessed 03.03.2018).
9. Ustawa z dnia 27 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamiçci Narodowej - Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz ustawy o odpowiedzialnosci podmiotôw zbiorowych za czyny zabronione pod grozb^ kary. Available at: http://www.dziennikustaw.gov.pl/ DU/2018/1277 (accessed 03.09.2018).
10. Zakon Ukrai 'ny "Pro uvichnennya peremogy nad natsyzmom u Drugiy svitoviy viyni 1939-1945 rokiv" (09.04.2015 № 315-VIII) [Law of Ukraine "On Perpetuation of the Victory over Nazism in World War II of 1939-1945"]. Available at: http://search.ligazakon.ua/l_doc2.nsf/link1/T150315.html (accessed 08.03.2018).
11. Zakon Ukrai'ny "Pro Golodomor 1932-1933 rokiv v Ukrai'ni" (28.11.2006№ 376-V) [Law of Ukraine "On the Holodomor of 1932-1933 in Ukraine"]. Available at: https://ips.liga-zakon.net/document/view/T060376?an=3&q=3aKOH%20yKpaHHH%20npo%20ronogoMop&snippet_id=snip-pet_7100 (accessed 08.03.2018).
12. Zakon Ukrai'ny "Pro pravovyy status ta vshanuvannyapam'yati bortsiv za nezalezhnist' Ukrainy u XXstolitti" (09.04.2015 № 314-VIII) [Law of Ukraine "On the Legal Status and Honoring the Memory of Fighters for Ukraine's Independence in the Twentieth Century"]. Available at: http://search. liga-zakon.ua/ l_doc2.nsf/link1/T150314.html (accessed 08.03.2018).
13. Zakon Ukrai'ny "Pro zasudzhennya komunistychnogo ta natsional-sotsialistychnogo (natsysts 'kogo) totalitarnyh rezhymiv v Ukrai 'ni ta zaboronu propagandy i 'hn 'oi ' symvoliky" (09.04.2015 № 317-VIII) [Law of Ukraine "On the condemnation of the communist and national socialist (Nazi) regimes, and prohibition of propaganda of their symbols"]. Available at: http://search.ligazakon.ua/ l_doc2.nsf/link1/T150317.html (accessed 08.03.2018).
14. Zakon Ukrai'ny "Pro dostup do arhiviv represyvnyh organiv komunistychnogo totalitarnogo rezhymu 1917-1991 rokiv"(09.04.2015 № 316-VIII) [Law of Ukraine "On access to Archives of Repressive Agencies of Totalitarian Communist Regime of 1917-1991"]. Available at: https://ips.ligazakon.net/ docu-ment/view/T150316?an=3&q=3aKOH%20yKpaHHbi%20npo%20ronogoMop&snippet_id=snippet_25704 (accessed 08.03.2018).
15. Kos'janov G. V. Istoricheskayapolitika i "memorial'nye,, zakony v Ukraine: nachalo XXI v. [Historical policy and memory laws in Ukraine: the beginning of the XXI century]. Available at: http://istorex.ru/page/kasyanov_gv_istoricheskaya_politika_i_memorialnie_zakoni_v_ukraine_nachalo_xx i_v (accessed 09.01.2018).
16. Chernichenko S. V. Yavlyaetsya li Rossiya prodolzhatelem ili pravopreemnikom SSSR? [Is Russia successor or assignee of the USSR?]. Available at: http://sd.net.ua/2005/01/06/javljaetsja_li_rossija _prodolzhatelem_ili_pravopreemnikom_sssr.html (accessed 09.01.2018).
17. Putin podpisal zakon ob ugolovnoy otvetstvennosti za publichnuyu reabilitatsiyu natsizma [Putin signed the law criminalizing the public rehabilitation of Nazism]. Available at: http://www.vedomosti.ru/ politics/news/26123921/putin-podpisal-zakon-ob-ugolovnoj-otvetstvennosti-za (accessed 09.01.2015).
18. Pervyy v RF osuzhdennyy "za reabilitatsiyu natsizma"podal zhalobu v ESPCh [The first convict in the Russian Federation "for the rehabilitation of Nazism" lodged a complaint to the ECHR]. Available at: http://www.dw.com/ru/первнн-в-р^-осy^денннн-за-реа6нпнтацнro-нацнзма-пода^-^апо6y-в-еспн/a-37799711 (accessed 09.01.2018).
19. Golodomor 1933: eksperty podschitali, skol'ko Rossiya dolzhna vyplatit' Ukraine [Holodomor 1933: experts calculated how much Russia must pay Ukraine]. Available at: http://w-n.com.ua/ archives/7048 (accessed 28.11.2016).
20. Regulamin parlamentarnego zespolu ds. Reparacji naleznych Polsce. Available at: https://www.senat.gov.pl/sklad/senatorowie/zespoly/parlamentarny,90,parlamentarny-zespol-ds-reparacji-naleznych-polsce.html (accessed 03.03.2018).
21. Mularczyk: Reparacje od Niemiec? 850 mld dolarow. Available at: http://www.rp.pl/Prawo-i-Sprawiedliwosc/180309839-Mularczyk-Reparacje-od-Niemiec-850-mld-dolarow.html (accessed 02.03.2018).
22. Voyna s pamjatnikami: kak v raznyh stranah snosyat sovetskie monumenty [War with monuments: how the Soviet monuments are being demolished in different countries]. Available at: https://www.rbc.ru/photoreport/26/07/2017/597733189a79471ff533720d (accessed 07.02.2018).
23. Ukraina stawia warunki wznowienia prac ekshumacyjnych. Available at: https://dorzeczy.pl/kraj/ 56928/Ukraina-stawia-warunki-wznowienia-prac-ekshumacyjnych.html (accessed 23.02.2018).
24. UPol'shhi doshku radyans'komu generalovi zaminyly na doshku zhertvam Volyni [In Poland the plaque of a Soviet general was replaced on the plaque of the victims of Volyn]. Available at: http://www.istpravda.com.ua/short/2018/02/14/152071/ (accessed 04.03.2018).
25. Zotsenko D. Ukraina-Pol'sha: "voyna pamyatnikov" ili "igra tret'ey sily"? [Ukraine-Poland: "war of monuments" or "game of the third force"?]. Available at: http://www.bbc.com/ukrainian/features-russian-38771287 (accessed 04.03.2018).
26. My ohranyaem pol'skie pamyatniki v Ukraine, to zhe samoe dolzhna delat' i Pol'sha s nashimi [We guard Polish monuments in Ukraine, Poland must do the same with ours]. Available at: https://24tv.ua/ ru/my_ohranjaem_polskie_pamjatniki_v_ukraine_to_zhe_samoe_dolzhna_delat_i_polsha_s_nashimi__roz enko_n930291 (accessed 04.03.2018).
27. Sugueva Ju. Stalin shagayetpo Severnomu Kavkazu [Stalin walks on the North Caucasus]. Available at: https://www.kavkazr.com/a/stalin-shagaet-po-kavkazu/28328941.html (accessed 09.03.2018).
28. Emel'yanenko V. Pochemu v obshhestve rastetpopulyarnost' Stalina [Why Stalin's popularity is growing up in the society?]. Available at: https://rg.ru/2017/07/25/pochemu-v-obshchestve-rastet-populiarnost-stalina.html (accessed 09.03.2018).
29. Oswiadczenie Kolegium Instytutu Pami^ci Narodowej. Available at: https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/47803,0swiadczenie-Kolegium-Instytutu-Pamieci-Narodowej.html (accessed 27.02.2018).
iH^apMa^iH npa ayTapa
MaTyceBiH Bo^bra A^HKcaH^payHa - KaHgbigaT ricTapbiHHbix HaByK, ga^rn-, ga^rn- Ka^egpbi ^inaco^ii i npaBa. EenapycK g3ap^ayHbi тэхнanariннbI ymBepcrreT (220006, r. MiHCK, Byn. CBapgnoBa, 13a, Рэспy6mкa Eenapycb). E-mail: [email protected]
Information about the author
Matusevich Volha Aleksandrovna - PhD (History), Assosiate Professor, Assistant Professor, the Department of Philosophy and Law. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
nacmyniy 12.09.2018
