CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 91-98
УДК: 93
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 11
ВОССТАНИЕ ПОЛАТХАНА И ЕГО ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ
ПОЛОТХАНДЫН КeтeРYЛYШY ЖАНА АНЫН ТАРЫХЫЙ МААНИСИ THE POLATHAN UPRISING AND ITS HISTORICAL SIGNIFICANCE
Дадамирзаева Гулчехра Абдунабиевна
Дадамирзаева Гулчехра Абдунабиевна Dadamirzayeva Gulchehra Abdunabievna
PhD, доцент, Наманган мамлекеттик университети
PhD, доцент, Наманганский государственный университет
PhD, Associate Professor, Namangan State University [email protected]
ПОЛОТХАНДЫН КeтeРYЛYШY ЖАНА АНЫН ТАРЫХЫЙ МААНИСИ Аннотация
Бул макалада Полот хан баштаган квтврYЛYштYн себептери, анын ичинде Кокон хандыгынын аймактарында 1873-1876-жылдары жYргYЗYлгвн элдик кыймылдар, анын жYPYШY, кыймылдаткыч кYчтврY жана тарыхый мааниси талданат. Мындан тышкары, Полот хандын инсандыгы, анын ишмердYYЛYГY, козголоцчулардын аскердик аракеттери, орус бийлигинин ага болгон мамилеси кецири чагылдырылган.
Ачкыч свздвр. Кокон хандыгы, Полот хан, Абдурахман Афтобачы, Иса Олуя, кыргыздар жана кыпчактар, салык, Мамыр, Кудаярхан, Насриддинбек
ВОССТАНИЕ ПОЛАТХАНА И ЕГО ИСТОРИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ
Аннотация
В данной статье анализируются причины восстания под руководством Полат-хана, в том числе народные движения, проводившиеся в 1873-1876 годах на территориях Коканского ханства, его ход, движущие силы и историческое значение. Кроме того, подробно освещена личность Полат-хана, его деятельность, военные действия повстанцев, отношение к нему российских властей.
THE POLATHAN UPRISING AND ITS HISTORICAL SIGNIFICANCE
Abstract
In this article, the causes of the uprising led by Polat Khan, including the popular movements carried out in 1873-1876 in the territories of the Kokan Khanate, its progress, driving forces and historical significance are analyzed. In addition, Polatkhan's personality, his activities, the military operations carried out by the rebels, and the attitude of the Russian authorities to him are covered in detail.
Ключевые слова: Кокандское ханство, Полат хан, Абдурахман Афтобачи, Иса Аулия, киргизы и кипчаки, налог, Мамыр, Худаярхан, Насриддинбек
Keywords: Kokand Khanate, Polat Khan, Abdurakhman Aftobachi, Isa Aulie, Kirghiz and Kipchaks, tax, Maymir, Khudayarkhan, Nasriddinbek
Кокон хандыгында XIX кылымдын экинчи жарымында кeтeрYЛYштeр кеп болгондугу тарыхта белгилYY• Бул кeтeрYЛYштeр тууралуу кептеген макалалар, китептер жазылып, илимий эмгектер корголгон. Мисалы, Мирза Алим Мушриф «Кокон хандыгынын тарыхы», А.Серебренников «Кокондуктардын аскердик аракеттери», К. Усенбаев «Кыргызстандын TYШTYГYHYH Россияга кошулушу», Х. Иноятов «Кокон хандыгынын Россияга кошулушунун алдындагы 1875-1876-жылдардагы Кокон кeтeрYЛYШY», Х. Бобобеков «Кокон тарыхы», «Полотхандын кeтeрYЛYШY» ж.б. эмгектерди белгилесек болот.
1873-жылдын жазында Кудаярхан Кокон хандыгынын аймагында жашаган кыргыздардан жана кыпчактардан салык-зекет чогултуу YЧYн салык тeлeeчYлeрдYн тобун жeнeткeн• Мал чарбачылыгы менен алектенген калктан кезектеги жогорулатылган салыктар алына баштады. Кыргыздар менен кыпчактар бул жогорулатылган салыктарды тeлeeдeн баш тарта башташкан1. «Ансоб ас-салотин жана таворикс-и ал-хавокин» эмгегинде Мундуз уруусунан чыккан Кыргыз башкаруучусу Мамыр eз кишилери менен бирге салык жыйноочуларды eлтYPYп, отряд чогултуп, Жалалабад жана Ханабад айылдарына кол салганы айтылат. Бул учурда хан Анжиянда болгон, ал жерден Мамырга каршы армия жиберген. Согушта кыргыздар жецилет. Алардын кeбY eлтYPYлeт же туткунга алынат. Хан элди коркутуу YЧYн бардык туткундарды eлтYрeт. Бирок, Мамыр качып кетYYгe YЛгYрeт. Бир канча убакыт eткeндeн кийин ал кайрадан тарапкерлерин чогултуп, Эзген чебин басып алат. Хан бул жeнYндe билгенде, Иса олуя жана Халназар тeрe баштаган шахрихандык аскерлерин кыргыздарга каршы жeнeткeн. Мында кeтeрYЛYшчYлeр кайрадан жецилип калышкан. Бирок кыргыздар тынчыбайт. Алар отряд тYЗYп, Ош шаарына келип, ал жерден курал алып, тоого жeнeшeт2. Кокон хандыгынын жообунан кордук ^рген кыргыздардын бир топ уруу башчылары Алтыбой, Жанузакбай, Махмудмырза жана башкалар Колпаковскийге кат жолдоп, аларды орус жарандыгына кабыл алууну суранышкан3. Орус администрациясы алардын катына терс реакция кылды. Алардын eтYHYчтeрY четке кагылды.
1874-жылы августта Наманганга чектеш Чаткал eрeeнYндe жацы кeтeрYЛYш башталган. 10 000ге жакын козголоцчулар Алабука тоолорунда жана Сафед-Буландын айланасында топтолгон. 1-августта козголоцчулар менен хандын тарапкерлеринин ортосунда катуу кагылышуу болду. Бул салгылашууда эки тарап тец олуттуу жоготууга учурашкан. Чепти козголоцчулар дээрлик согушсуз басып алышкан. Сафед-Буланда хан аскерлеринин жецилиши жана козголоцчулардын чепти басып алышы хандын ачуусун келтирген. 2-августта Кудаярхан 7000 кишиден турган аскерди Абдурахман афтобачы жана Иса олуянын башчылыгында жeнeткeн• Кийинки кармаштардын жYPYШYндe козголоцчулар чоц жоготууларга учурап, жецилип калышкан. Алар артка чегинип, Тeрe-коргон жана Касандан чыгып, Чаткал тоолоруна чегиништи4. Чаткалдыктар канчалык кыйналбасын, алар кYрeштY токтотушкан жок. 1874-жылы августта алар Намангандын тYндYк бeлYГYндe жайгашкан Кызыл Токой айылында Афтобачы баштаган хандын армиясына туш болушкан жана козголоцчулар кайрадан жецилген. Ушундан кийин Кудаярхан генерал-губернаторго жециш
1 Крсимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 98- бет
2 Бобобеков Х. Кукон тарихи -Тошкент:ФАН, 1996.- 64- бет
3 УзМА, И-1-фонд, 2-руйхат, 343-а-йигма жилд, 27-бет
4 Косимов Й. Кукон тарихи -Тошкент., 1994.- 98- бет, УзМА, И-1-фонд, 2-руйхат, 343-а-йигма жилд, 262-бет
жвнYндв айтып, ошону менен Чаткал врввнYндвгY квтврYЛYштY токтоткон. Худаяр хан Афтобачынын Чаткалдагы жецишин сыйлап, ага парваначы жогорку наамын ыйгарган5.
ТYркстан генерал-губернаторунун Кокондо хандын сарайындагы агенти Вайнбергдин губернаторго 1874-жылдын 29-декабрында жвнвтквн маалыматында6 козголоцчу кыймыл кайрадан башталганын белгилеген. БелгилYY болгондой, Кудаярхан вз байлыктарын квбвйтYY YчYн чоц салыктарды киргизген жана бул вз кезегинде карапайым калктын эле эмес, бектердин, байлардын жана уламалардын нааразычылыгын жараткан. Кудаярхандын салыктарды мажбурлап чогултуп, эбегейсиз байлык топтогону бул жерди басып алган орус колонизаторлорунун эмгектеринде да чагылдырылган: «салык салынуучу товарлардын квптвгвн тYрлврY бар, алар мYмкYн болушунча нерселердин баарынан алынган. Салыктар жада калса камыштан, мYЙYЗдвн, соодагерлер алып келип саткан нерселерден алынган. Кийинки мезгилдерде тоолордон арыктар менен аккан сууга да салык салынчу". Бул абал ханга каршы нааразычылык акциясынын негизги факторлорунун бири болуп калды.7 1875-жылы Кокон хандыгы негизинен Фергана врввнY менен чектелип, хан казынасына келип тYШYYЛвр азайган. Ошондуктан, элден мYмкYн болушунча квп салык чогултуу аракеттери кврYЛгвн.
Козголоцдун биринчи этабы жецилгенине карабастан, андан аркы кYрвш бир жагынан Кудаярхандын башкаруусуна жана анын эзYYCYнв багытталса, экинчи жагынан падышалык Россияга каршы улуттук боштондук кыймылына айланган. Эгерде квтврYЛYштYн алгачкы кYндврYндв кыргыздар менен кыпчактар активдYY катышса, экинчи этапта ага калктын дээрлик бардык катмары катышкан. Генерал-губернатор Кауфман 1875-жылы 22-сентябрда Россиянын согуш министрине «Кокон козголоцу - бул жалпы улуттук кыймыл, ал хандыкка гана эмес, калктын биздин аскердик бийликтерге каршы ачык квтврYЛYШY» деп таанууга аргасыз болгонун жазган8.
Кыргыз-кыпчактардан чыккан Мусулманкул квпчYЛYк кыргыздардын кецеши менен Бухарага барып, Кокн ханзадасын табат. Ал хандын тукуму Полот (Муратхандын уулу) менен жолугат, бирок ал Кокон хандыгында сунушталган такты четке кагат. Андан кийин, Мусулманкул Ургенчтеги Музаффарханга (Мухаммед Али хандын уулу) барып ага элдин атынан ушундай сунуш кылат. Музаффар таптакыр баш тартат. Андан кийин Мусулманкул артка кайтууга аргасыз болот. Жолдо ал Ташкенде Абдулмомун Мухсинбай уулунун YЙYндв токтойт. Мусулманкул Абдулмомунга вЗYHYн ийгиликсиздигинин тарыхын айтып бергенде, ал жанында жYргвн Исхак аттуу жигитти вЗY менен кошо алып кетип Полотхан катары кврсвтYYгв квндYPYYгв кецеш берет. Молдо Исхак сунушка макулдугун билдирет. Андан кийин алар Чустка келип, кыргыздардын отряды менен биригишет. Калк Молдо Исхакты ак
„9
кийизге салып, салтанаттуу тYPДв хан жарыялайт.
Молдо Исхак Маргыландын жанындагы Охна айылында Бостон уруусуна таандык YЙ-бYЛвдв туулган. Анын атасы Маргыландын Акмедресесинде мударрис болгон. Молдо Исхак
5 Парвоначи-Олий хукмдор ёрликларини амалдорлар, умуман тегишли кишиларга етказувчи. Узбекистонни янги тарихи. 1 китоб. -Тошкент: Шарк, 2000.-43-бет
6 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 105- бет
7 Узбекистонни янги тарихи. 1 китоб. -Тошкент: Шарк, 2000.-148-бет
8 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 106- бет, УзМА, И-715-фонд, 1-руйхат, 63-йигма жилд, 344-варак
9 Бобобеков Х. Кукон тарихи. -Тошкент.ФАН, 1996.- 65- бет
Тункатар медресесинде, андан кийин атасынын колунда башталгыч билим алган. 1867-жылы окуусун таштап, Ферганадагы Сохко келип, кeчмeн кыргыздардын арасында 2 жыл жашап, андан соц Охнадагы мечитте, андан кийин Анжияндагы мечиттердин биринде имам болгон. Кийинчерек ал соода иштери менен да алектенет10. Жогоруда белгиленгендей, хандыктын таасирдYY адамдарынын бири жана саясий кYрeшкe активдYY катышкан, курама уруусунан чыккан Абдулмумин менен кошо жYргeн. Ал Молдо Исхактын саясий ац-сезиминин eсYШYнe чоц салым кошкон.
Чыныгы Пулаттын тагдыры тeмeнкYдeй болгон: 1810-жылы Кокон ханы Алимхан eлтYPYЛгeндeн кийин аялы Оталикхан аттуу уулу менен Каратегинге качат. Каратегиндин башкаруучусу Шо eз кызын Оталикханга турмушка берип, Самаркандга Бухара эмирине кызмат кылууга жиберет. Бир нече убакыт eткeндeн кийин, Оталикхан атасынын тактысын багындыруу YЧYн Коконго барат. Бирок жолдо аны eлтYPYп кетишкен. Анын аялы, уулу Пулат жана кызы оор абалда калышат. Апасы каза болгондон кийин, Бухара эмиринин кецеши боюнча Пулаттын эжеси Хожа Ахрор мечитинин мутаваллисинин уулуна турмушка чыккан. Пулат ушул мечитте жашай баштаган. Генерал Абрамовдун айтымында "Пулаттын кeзY кылый болуп, eзY 35 жаштагы кишиге окшош экен. Сыртынан кызыктай жашоо eткeргeндeй сезилди, бирок анын кeз карашы алда канча терец экени байкалат"11. Кудаярхандын Самаркандда жашаган жээни Насирхан 1876-жылдын январь айынын башында Пулатты кокустан кeрYп, таанып калган жана Зарафшан бeлYMYHYн башчысы генерал А. Абрамовго бул жeнYндe кабарлаган. Ошондон кийин гана орустарга Кокондогу Полотхандын жасалма экени айкын болот. Бирок Россиянын командачылыгы да муну жашыруун сактайт. Анткени алар ушунча убакыттан бери алданып келишкенин коомчулукка билдирYYHY каалашкан жок12.
Бул учурда Полотхан кецейип бараткан элдик кыймылдын жетекчилигин толугу менен колуна алат. Ал Маргыланды таштап, Наманган тарапка жeнeгeн, ал жерден армия курай баштаган. Бул окуяларды уккан Кудаяр хан Афтобачынын башчылыгында аскерлерин жeнeткeн. Андан кийин Афтобачы аскерлери менен Полотхандын армиясынын ортосунда Намангандын жанында биринчи кагылышуу болду. Начар куралданган жана толук калыптана элек козголоцчулардын армиясы талкаланган. Алар Наманганды таштап, тYндYктY кeздeй Касанга чегиништи. Полотхан кыргыздардын арасына жашынып, жацы кYч топтой баштаган.
1875-жылы Полотхан 0згeндeгY кeтeрYЛYштY жетектеген. Хандыкка чоц коркунуч туудурган бул козголоцду токтотуу YЧYн, Кудаярхан Иса олуя, Абдырахман Афтобачы жана Сарымсак эшик агасы жетектеген 4 миц аскерди жeнeтeт. Бирок, 1875-жылдын 17-июлунда бул армия козголоцчулар тарапка eткeн. Анын YCTYнe, 18-июлда Анжияндын беги Насриддинбек дагы беш миц кишиден турган аскерлери менен башчы Полотхандын козголоцчу армиясына кошулуп кеткен. Буга чейин Кудаярхандын иниси султан Мурадбек да ушундай кылган. Хандыктын негизги аскер бeлYктeрYHYн жана аскер башчыларынын
10 Узбекистонни янги тарихи. 1 китоб, -Тошкент: Шарк, 2000.-149-бет
11 Бобобеков X,. Пулатхон кузголони. -Тошкент., 1996.- 9-бет.
12 Бобобеков X. Пулатхон кузголони. -Тошкент., 1996.- 9-бет.
квтврYЛYшчYЛвр тарапка втYШY Кудаярхандын мындан аркы тагдырын аныктаган маанилYY себептердин бири болгон13.
Бул убакта козголоцчулар да кызуу аракет жасашып, Ош, Наманган, Анжиян, Асаке, Алтыарык аймактарын ээлеп, Кокон тарапка ЖYPYШ башташты. МYмкYнчYЛYктвн пайдалангысы келген Кудаярхандын экинчи уулу Мухаммад Аминбек да кол алдындагылар менен бирге козголоцчулар тарапка втYп, аларга кошулду. Бул мезгилде Кудаярхан сарайдагы адамдарга да, аскерлерине да ишенген эмес. Андан кийин ал вЗYн коргоп, Кауфманга кайрылып жардам сурады. Анын кайрылуусу твмвнкYчв болгон: "Отдаю себя в Кокандское ханство под могущественные покровительства Его Величества Государя императора и обращаюсь к Вам с дружественной просьбой благоволить приказать направить на город Коканд русское войско с артиллерий в возможно скором времени, дабы замысли
" 14
мятежников не осуществились" .
1875-жылы 22-июлда Кудаярхан 30 казактан турган орус бвЛYктврYHYн коргоосу астында Ташкентке кетуугв аргасыз болгон. Ташкентте Кудаярхан Кокон хандыгынын мвврYн жана гербдерин генерал фон Кауфманга тапшырды.
Кудаярхан аялы жана балдары менен Кокондон чыгып, кызматчылары менен кошо алтын, кYMYш, зер буюмдарга толгон казынасын ала кеткен. Шаардан 8 чакырым алыстыка чыкканда хан жан-жвкврлврYнв эл алууга уруксат берген. Бул учурда анын жанында 1000 жвв аскер, 2000 атчан аскер жана 68 замбирек болгон. Эс алуудан кийин жолго чыкканда анын жанында 500 атчан аскер гана калган, калгандары ханды таштап кайтып кетип калышкан15.
Абдырахман Афтобачы жана анын кишилери Полотханды Хан даражасына квтврYYДвн коркуп, Кудаярхандын уулу Насриддинбекти такка отургузушкан. Ошентип, Афтобачы жана Насриддинбек бийликти басып алышты. Алар дароо ТYркстан генерал-губернаторуна кат жолдоп, Орусияга берилгендигин билдиришкен. 1875-жылы 4-августта орус вкмвтY Насриддинбекти хан деп тааныган. Бийликти басып алгандан кийин алар козголоцду басууга жана бийлигин бекемдввгв аракет кылышкан. Бирок алар бул максаттарга жете алышкан жок. Козголоц кYн санап ^чвй берген. Кауфман козголоцчуларга каршы шашылыш чыгып, алардын аракеттерине бвгвт коюу YЧYн генерал-лейтенант Н. Головачевдун жетекчилиги астында жвв аскерлерди, атчандарды, артиллерияны жиберип, Кожентти коргоого буйрук берген.
Маалыматтарга караганда, бул учурда 50 000ге жакын куралдуу жана куралсыз козголоцчулар орус аскерлери менен согушкан. Айрыкча, Ангрен врввнYндв, Кокондун жанындагы Махрам чебинде тецсиз салгылаштар болгон. Эки кYндYк салгылашуу жакшы куралданган жана тажрыйбалуу орус аскерлеринин жециши менен аяктады16. 1875-жылы 26-августта Россиянын аскердик администрациясынын буйругу менен Коконго чабуул башталган. Кокон алынганда Маргылан да орус аскерлерине багынып берген. Маргыландын жанында Афтобачынын аскерлери менен Скобелевдин жоокерлеринин ортосунда согуш
13 Узбекистонни янги тарихи. 1 китоб. -Тошкент: Шарк, 2000.-149-бет
14 УзМА, фонд-715, опись-1, дело-63, лист-139, Косимов Й. Кукон тарихи -Тошкент., 1994.- 109- бет
15 Худоёрхон. // Шарк машъали. №1.1992, 26-бет
16 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 110- бет
болгон. Козголоцчулар жецилип Мицтeбe аркылуу Ошту кeздeй жeнeдY. Алар шаарга кирип, аны басып алышты. Скобелев алардын артынан кууп, Оштон козголоцчуларды кууп чыккан17. Абдырахман Афтобачы Маргиландан кеткенден кийин Кауфман шаарга келди. Ал Насриддинбекти жетишкен жециштерин бекемдee YЧYн Маргиланга CYЙлeшYYгe чакырды. 1876-жылы 22-сентябрда CYЙлeшYYлeр болуп, тецсиз келишимге кол коюлуп, Кокон хандыгы жацы келишим боюнча Орусиянын вассалы болуп калган.
Бирок кeп eтпeй козголоцчулар Насриддинбекти Полотхан менен алмаштырышты. Кырдаалга тынчсызданган Кауфман калкка «козголоцчу» Полотту кармоо талабы менен кайрылды. Ал генерал Троцкийге Полотханды колго тYШYPYYHY буйруган. Бул учурда Афтобачынын карамагында турган козголоцчулар Анжиянды орустардан коргоп турушкан. Полотхан Асакада болчу, ал кырдаалды туура тYШYHYп анжияндыктарга жардамга келди. Полотхандын жазуу жYЗYндeгY кайрылуусунан кийин Ош, Шахрихан, Асаке, Булакбашы, Араван, Кокон, Маргиландан жардамчы аскерлер келген. Алар Анжиянды орустарга бербeeгe ант беришти.
Генерал Троцкий башкарган колониялык армия Анжиянды басып алуу максатында чабуулун баштады. Орустардын чабуулу кыйынчылык менен кайтарылды. Колониялык аскерлер шаар YЧYн салгылашууну токтотуп, Наманган тарапка бет алышты. Жолдо жолуккан айылдар тонолуп, каршы кYчтeр eлтYPYЛYп, YЙлeрY eрттeлдY. Бир жумалык салгылашуудан кийин козголоцчулардын кeпчYЛYГY Полотхандын жардамчысы Валихандын жетекчилигинде Коконду кeздeй жeнeштY. Айыгышкан салгылашуулардан кийин Кокон багындырылды.
Маргылан калкы Полотхандын бийлигин биринчилерден болуп тааныган. Бул жерде Валихан баштаган 20 000ге жакын козголоцчулар чогулган. Полотхан eзY кeзeмeлдeгeн аймактарга бектерди дайындаган. Мисалы, Абдырахман Афтобачы Анжиян, Сакоо тeрe Маргилан, Абдымомун Кокан жана Батыр тeрe КоргонтeбeнYн бектигине дайындалган18. Бул убакта Султан Мурадбектин башкы кутумчулары бардык жерде Полотханга каршы YГYт иштерин баштаган. Натыйжада Валихандын аскерлери Файзабад айылында Султан Мурадбектин тарапкерлери менен кагылышкан. Анда Мурадбек жецилип, Кожент тарапка качууга YЛгYргeн. Полотхан болсо Маргыланга кeчYп келген.
Кауфман менен Скобелев тYЗгeн планга ылайык, негизги сокку Наманган-Анжиян кырка тоосундагы 15 мицден ашуун козголоцчу топтолгон жерлерге жасалышы керек болчу. Дал ушул аймактарда орус командачылыгы 1876-жылы январда оор аскердик операцияларды жYргYЗгeн. Генерал Н. Головачевдун жазганына караганда, бул салгылашууларда 20 000дей козголоцчу курман болгон. Колонизаторлор дагы кeпчYЛYк KYЧYH жоготушкан. Анжияндан Асакага бараткан жолдо орус баскынчылары менен согушуп жаткан Полотхандын аскер кYчтeрY чаабулга туш болушкан. Айласы кеткен Полотхан ^ч топтоо YЧYн Yчкоргонго чегинди. Меллер-Закомельский баштаган казак-орус бeлYктeрY жана Куропаткин башкарган кавалериялык бeлYктeр 27-28-январда Полотхандын конушуна капысынан кол салышты. Yчкоргон тeрт тараптан орус аскерлери менен курчалган. Полот курчоодон чыгып кетYYгe жетишти. Бирок кeп eтпeй ал колго тYШYPYЛYп, орус администрациясынын карамагына eткeн. Бул 1876-жылы 19-февралда болгон. Аны Анжиян шаарына алып келишип, аскер-
17 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 111- бет
18 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 111- бет
талаа сотуна беришкен. Пололтхан 1876-жылы 1-мартта Маргыланга алынып келинген жана базар аянтында дарга асылган.
Генерал-губернатор К.П. Кауфман вЗYHYн эскерYYCYндв бекеринен твмвнкY ойлорду жазган эмес: «^рвш хан менен эмес, элдик кыймыл менен болгон. Бул кыймылды басуу оцой болгон жок. Борбордук Азияда орустар буга чейин мындай катуу жана узакка созулган ^рвшкв туш болгон эмес. Биз биринчи жолу баатыр жоокерлерге туш болуп, жергиликтYY хандыктарга караганда калк менен согушуу кыйыныраак экендигин билдик"19.
Жалпысынан алганда, бул квтврYЛYштYн мацызы колонизаторлор тарабынан ачык таанылышы, жогоруда айтылгандай, анын тарыхый маанисин да кврсвтYп турат. Кыргыздар менен кыпчактар квтврYЛYштYн алгачкы мезгилине активдYY катышса, кийинчерээк отурукташкан калк аларды колдоону улантышкан. Ошондой эле анын жетекчилери Мамыр, Мусулманкул, Полотхан ж.б. негизинен кыргыз элинин вкYЛдврY болушкан. Кийинки мезгилдерде козголоцго Абдырахман Афтобачы, Иса олуя, Хакназар Парваначи жана Насриддинбек кошулган. Ушундан кийин орус администрациясы козголоцчуларга каршы кецири масштабдуу аскердик операцияларды баштаган. Кыймылдын акыркы этабында козголоц Анжиян, Кокон жана Маргилан аймактарында да массалык мYнвзгв ээ болгон. Эркиндик жана квзкарандысыздык YЧYн бул ^рвшкв калктын бардык катмарлары катышкан. Полотхан колго тYШYPYЛYп, вЛYм жазасына тартылганы менен козголоцдор толугу менен басылган жок. Бул мезгилде орус колонизаторлоруна каршы кYрвштY негизинен Алай кыргыздары уланткан.
Колдонулган адабияттар
1. Бобобеков Х. Кукон тарихи. -Тошкент:ФАН, 1996.- 240 б.
2. Бобобеков X,. Пулатхон кузголони. -Тошкент., 1996.- 160 б.
3. Узбекистонни янги тарихи. 1 китоб. -Тошкент: Шарк, 2000.-466 б.
4. УзМА, И-1-фонд, 2-руйхат, 343-а-йигма жилд, 27-барак.
5. УзМА, И-715-фонд, 1-руйхат, 63-йигма жилд, 344-барак.
6. УзМА, фонд-715, опись-1, дело-63, лист-139
7. Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент., 1994.- 138-бет
8. Худоёрхон // Шарк машъали. №1. 1992
19 Косимов Й. Кукон тарихи. -Тошкент. 1994.- 115- бет
