CC BY
3ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 208-217
УДК: 93/94
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 26
КОКОН ХАНДЫГЫНЫН ДООРУ ЖАНА АНЫН ЗАМАНДАШЫ ПОЛОТ ХАН
ЭПОХА КОКАНДСКОГО ХАНСТВА И ЕЕ СОВРЕМЕННИК ПУЛАТ-ХАН THE ERA OF THE KOKAND KHANATE AND ITS CONTEMPORARY PULAT KHAN
Каана Айдаркул
КаанаАйдаркул Kaana Aydarkul
т.и.д., профессор, И.Арабаев ат. КМУ
д.и.н., профессор, КГУ им. И. Арабаева Dr. Professor, KSU named after I. Arabaeva
akaana@,yandex.ru_
Г.К. Алыкулова Г.К. Алыкулова G.K. Alykulova
т.и.д., доцент, И.Арабаев ат. КМУ
д.и.н., доцент, КГУ им. И. Арабаева
Associate Professor, KSU named after I. Arabaeva [email protected]
КОКОН ХАНДЫГЫНЫН ДООРУ ЖАНА АНЫН ЗАМАНДАШЫ ПОЛОТ ХАН Аннотация
Кыргыз элинин тарыхын чет элдик баскынчыларга каршы дайыма кYрвшYп келген кYрвштYн тарыхы десек болот. Кокон хандыгынын доору Кыргызстандын тарыхындагы эц оор жана трагедиялуу учур болгон. Негизги калк байлар менен манаптардын жана кокондук чиновниктерден кош эзуущ башынан втквргвн. Бул мезгил квптвгвн стихиялуу куралдуу квтврYЛYштвр менен мYнвздвлвт. Эл бир эмес, бир нече жолу боштондук YЧYн кYрвшкв квтврYЛYп, биринин артынан бири чыккан элдик квтврYЛYштвр менен коштолгон: 1845-жылдагы кыргыздардын Оштогу квтврYЛYш, 1862-жылы Алайда Алымбек баштаган элдик толкундоолор, Пулат хан баштаган квтврYЛYштвр. Макалада свз кылынгандай, квтврYЛYш кыргыз элинин эркиндикке болгон эркин, эгемендYYЛYккв умтулуусун кврсвттY . Ал эми Пулат хан атанган Исхак Хасан уулу эр жYрвк ар кырдуу инсан болгон. Анын ишмердиги кыргыз тарыхынын бир бвЛYГY жана улуттук эс-тутумга татыктуу жана адилеттYYЛYк YЧYн жана зулумга каршы кYрвштYн символу болуп калды.
Ачкыч свздвр: Кыргызстандын тарыхы, Кокон хандыгы, Полот хан баштаган элдик квтврYЛYш, Полот хандын вмYP баяны
ЭПОХА КОКАНДСКОГО ХАНСТВА И ЕЕ СОВРЕМЕННИК ПУЛАТ-ХАН
Аннотация
Историю кыргызского народа можно назвать историей борьбы против иноземных угнетателей. Время Кокандского ханства было в истории Кыргызстана самым тяжелым и трагичным. Народ испытывал двойной гнет со стороны своих баев и манапов и со стороны кокандских чиновников. Этот период характеризуется многочисленными стихийными вооруженными выступлениями. Не раз народ поднимался на борьбу за свое освобождение, народные восстания вспыхивали одно за другим: Ошское восстание кыргызов 1845 г., народное волнение 1862 г. под предводительством Алая Алымбека, восстание под предводительством Пулат-хаца.
THE ERA OF THE KOKAND KHANATE AND ITS CONTEMPORARY PULAT KHAN
Abstract
The history of the Kyrgyz people can be called the history of the struggle against foreign oppressors. The time of the Kokand Khanate was the most difficult and tragic in the history of Kyrgyzstan. The people experienced double oppression from their bais and manaps and from Kokand officials. This period is characterized by numerous spontaneous armed uprisings. More than once the people rose up to fight for their liberation, popular uprisings broke out one after another: the Osh uprising of the Kyrgyz in 1845, the popular unrest in 1862 led by Alay Alymbek, the uprising led by Pulat Khan. As stated in the article, the uprising demonstrated the desire for freedom and independence of the Kyrgyz people. And the son of Ishak Hasan, whose name was Pulat Khan, was a brave and versatile man. His activities are part of the history of Kyrgyzstan, worthy of national memory and have become a symbol of the struggle for justice and against oppression.
Ключевые слова: История Кыргызстана, Кокандское ханство, народное восстание под предводительством Пулат-хана, биография Пулат-хана.
Keywords: History of Kyrgyzstan, Kokand Khanate, popular uprising led by Pulat Khan, biography of Pulat Khan.
Кыргыздардын аймагы чет элдик басып алуучулар тарабынан бир нече жолу басып алынган. Кыргыздар бир нече жолу баскынчыларга кез каранды болуп калган. Бирок кыргыз эли ар дайым баскынчыларга туруштук берип келген. Кыргыз элинин баатырдык еткен жолун, анын эркиндикти CYЙген каада-салттарын изилдее азыркы ^нде^ Кыргызстандын тарыхынын маанилYY маселеси.
Албетте, Кыргыз тарыхындагы орчундуу барактарды ээлеп турган, кыргыз езбек тарыхчылары тарабынан орток мамлекет атанган Кокон хандыгынын тYЗYЛYШY, калыптанышы кептеген тарыхый маалыматтардагы жана ошол мезгилдеги окуялардын иликтениши менен кыргыздын белгилYY тарыхый инсандары Кокон хандыгын башкарууга тYЗден-тYЗ аралашканын, негизги кYч катары Фергана ереенYнде Кокон хандыгын тYптелYШYне тYЗден-тYЗ езYHYн салымын кошуп келгендигин изилдеелерде чагылдырылып жатат. Бул пикирди жана ушул иликтеоге тYЗме-тYЗ байланышы бар тарых илимдеринин доктору, профессор Ташманбет Кененсариев, Кыяз Молдокасымов, Деелетбек Сапаралиев жана башка кептеген тарыхчылар ездерYHYн эмгектеринде Кокон хандыгы кыргыз, езбек, кыпчак, тажик элдеринин орток мамлекети экендигин тастыктап жазып келишкен [17-19].
Ооба, бирок, XVIII кылымдын экинчи жарымында кыргыз жерлери Кокон хандыгынын калыптанышы менен Кокон феодалдык мамлекетинин карамагына еткен [1].
Кокон хандыгы кулчулуктун элементтери бар чыгыш деспотизминин типтYY YЛГYCY бар экендигин айгинелеген хандык жана мында мамлекеттик бийлик абсолюттук, чексиз монархиянын айкын белгилери менен мYнезделген. Кокон хандарынын Кыргызстанга YCтемдYк кылган мезгили кыргыз элинин тарыхындагы эц карацгы мезгилдердин бири.
Бул тууралуу кыргыз элинин тарыхында Кокон доорун изилдеген белгилYY тарыхчылар В.Плоских менен Ж.Жолдошова минтип жазышкан: «Бул мезгил элдин эсинде ырайымсыз ЭЗYYHYH жана ээнбаштыктын жана мыйзамсыздыктын, YMYтсYЗ муктаждыктын кара сызыгы катары чагылдырылган. Бирок элдин эсинде кыргыздардын Кокон моюнтуругуна каршы баатырдык кYрешYHYн YЛгYлерY кылдаттык менен сакталып калган, алар намыскей, эркиндикти CYЙген эл эч качан бетен эзYYге чыдабаганын, эзYYЧYлерге каршы кетерYЛYштердY биринин артынан бири кетерYп чыкканын кYбелендYрген» [2, б. 52].
Ошол мезгилдин кYбелерY, ошол замандын жарандары Кокон хандыгын мYнездеп, «анын тарыхы кыпчактардын жана кыргыздардын тынымсыз кетерYЛYштерYHYн сериясы» деп белгилешкен [3].
Мисалга алсак, кокондук автордун "Тухфат ат-таварих-и хани" деп аталган эмгегинин белYмдерYHYн бир бапында "Кокон мамлекетиндеги баш аламандыктар жана толкундоолор женYнде белYм" («Глава о смуте и волнении в государстве Коканд») деп аталат. Бул мезгил кептеген стихиялуу куралдуу кетерYЛYштер менен мYнезделет. Кыргыздын кечмен уруулары эц тынчыбаган жана коркунучтуу элемент катары эсептелип, алардан коркуп, аларды аёосуз басууга аракеттерди кылышкан.
Ошентип, Кетмен-ТебенYн тарыхын суреттеп баяндаган П.Ф. Резник, жергиликтYY тургундар «хан бийлигине каршы бардык кыргыз уруулары биригип жатканда алардын арасында дайыма баш аламандык болуп, ханга езгече баш ийгиси келбей толкундоолор болуп турган» деп жазган [4, б. 65].
Ал эми, Генерал М.Д. Скобелев согушчандыгы менен езгечеленYп, кечмендерге тиешелYY жашоосунун кол жеткизсдигинен пайдаланган кыргыздар «мезгил-мезгили менен... ханга каршы кетерYЛYп турган» деп жазган [5].
TYPKcraH генерал-губернатору П.Кауфман 1975-жылы декабрда согуш министри Милютинге мындай деп жазган: «Кокон хандыгынын тарыхы кыпчактардын жана кыргыздардын тынымсыз кeтeрYЛYштeрYHYн бYTYндeй бир сериясын жана Кокон хандыгынын мамлекеттик бийлигинин бул тынчы жок анын калкынын элементи менен кYрeшYн жана кYрeшкeндYГYн билдирет.» [6].
Француз саякатчысы жана тYркологу Реми Дор белгилегендей, «Кокон ханынын жана Кашкар эмиринин номиналдык бийлиги кыргыздар тарабынан салыштырмалуу тYPдe таанылган. Алар ээн-эркин кыдырып, ^4Yn - конуп жYPYшкeн, тигил же бул аймакка ким ээлик кылаарын такыр ойлобой, эч иштери да болбостон, eздeрYн чыныгы кожоюн деп эсептегеп жYPYштY. Алар эч кимге сый-урмат кeрсeтYYгe жана кандайдыр бир салыктарды тeлeeгe шашылышкан жок, ошондой эле, эгерде аларга кимдир бирee кандайдыр бир пайданы убада кылганда эч тартынбастан кYрeшкe чыгууга дайым даяр болушкан. Демек, алардын репутациясы жортуулдарды CYЙYYЧY катары аброю бекемделген» деп жазат [7].
Ушуга байланыштуу кыргыз эли бир эмес, бир нече жолу боштондук YЧYн кYрeшкe кeтeрYЛYп, биринин артынан бири чыгып турган элдик кeтeрYЛYштeр: 1845-жылдагы кыргыздардын Оштогу кeтeрYЛYШY, 1862-жылы Алайдагы Алымбек баштаган элдик толкундоолор, Пулат хан баштаган кeтeрYЛYш ж. б. атасак болот [8, 9].
Кыргызстандын тарыхы eз элинин эркиндиги жана адз карандысыздыгы YЧYн кYрeшкeн кeптeгeн баатыр инсандарды билет. Андай баатырлардын бири Исхак Хасан уулу (Полот хан) (1844-1876-жж).
Исхак 1844-жылы болжол менен Маргеландык мударринин (дин кызматчысынын) y^ бYлeсYндe туулган. Айылдык мектепти аяктагандан кийин бир канча убакыт медреседе окуган.
1867-жылы атасынын эркине каршы чыгып, окуп жаткан окуусун таштап, бостон урусунун арасына кошулуп отурукташкан. Кыргыздар менен адп кыдырып, кeчYп конуп бирге жYPYп, алардын кубанычын, кайгысын жакшы билген. Кыргыз жана eзбек кедейлеринин алсыз, кулчулук позициясы, алардын жакырчылык жана аянычтуу жашоосу, ошондой эле эл массасынын нааразылыгы жана кыжырдануусу, eзгeчe кыйналган элдин Кокон ханынын жана анын жан - жeeкeрлeрYHYн зомбулугуна жана ээнбаштыгына каршы кYрeшкe чечкиндYYЛYГY молдо Исхактын психологиясына олуттуу таасирин тийгизген.
Ошентип, акыры 1873-жылы кыргыз элинин кокондук басмачыларга каршы кeтeрYЛYШY чыккан. Кыргыз элинин Кокон хандыгына каршы боштондук кыймылы бYткYЛ калктын массалык катышуусунун урааны астында eткeн. КeтeрYЛYштYн элдик мYнeзYн ТYркстан генерал-губернатору Кауфман да моюнга алып, 1875-жылдын 15-сентябрында Аскер министрине жазган катында Кокон кeтeрYЛYШY бYткYЛ элдик кыймыл болуп саналат жана падышалык аскер бийликтери кYрeшYп жатканын жана бул «^таул Кокон калкынын бизге каршы ачык жалпы кeтeрYЛYШY» деп тYЗдeн-тYЗ ачык кeрсeткeн. [10 ].
1875-1876-жылдардагы кeтeрYЛYштY элдик мYнeздe деп орус басмасы да баса белгилеген. Ошол мезгилдеги либералдык «Голос» газетасы 1876-жылдын 16-апрелиндеги (No 105) санында ушул окуяларга арналган редакциялык макаласында «КYрeш хан же эмир менен эмес, eз эгемендигин коргогон саясий типтерден эмес, элдин кумарлануусу менен жYPYп
жатат жана "калк менен кYрeшYY жергиликтYY хандыктардын деспоттору менен кYрeшYYгe Караганда бир кыйла кыйындыкты туудуруп жатат" деп белгилеген." [11].
Кээ бир маалыматтарга Караганда, Пулат хандын кол алдында 100 мицден кем эмес козголоцчу болгон.
Нааразы болгондордун арасында бир эле кедей дыйкандар гана эмес, кептеген кокондук феодалдар да болгон. Алар 1875-жылдын 28-июлунда ТYркстан генерал-губернаторуна кат жазып, Кудайяр ханга жасаган аракеттерин, каршы чыгууларын мындайча тYШYндYPYшeт: «Кокан калкынан мусулмандар, алардын чоц аталары жана андан аркы да бабалары тарабынан хараж жана танап, ошондой эле шарият белгилеген башка салыктар сыяктуу эле, белгилYY бир тартип менен чогултулган... Улуу Урматтуу Худояр Хан тактыга отургандан баштап эле шарият жолун таштап, белгиленген чектен чыгып кеткен... Эл жацыланган кыйынчылыкка арац чыдады. Киргизилген жацычылдыкка калк акыры чыдай албай ар тараптан кeтeрYлдY, бирок хан ошондо да буга аднул бургусу келбей, эзYYHY андан ары кYчeтYп жиберди. Хандын мындай аракетин бир нече жолу жумшартууну суранышкан, бирок ал тап такыр макул болгон эмес. Анан акыры эл андан баш тартууга мажбур болду» [12].
Ошол мезгилдин кeрYHYктYY адамы Шер-датка баш болYп кыргыз бийлеринин тобу хандын тукумунан бирeeнY таап, кандай болсо да Худаярдын ордуна хан кылып коюуну максат кылышкан.
Салт боюнча хандын тактысына хандын тукумунан чыккан адам гана талапкер боло алмак. Кыргыздын ак сeeктeрY Хан Алимдин (1800-1809) небереси Пулат-бекти тандап, токтолушат. Ал ошол кезде Самарканддагы медреселердин биринде имам болуп турган. Бирок, eз eмYPYнeн коркуп, бул сунуштан баш тарткан.
Эл оозундагы айтылган уламалар боюнча, Ташкентке кайтып келе жаткан делегация, тYнeп кетYY Yчун бир йг токтолушкан. Алар токтогон Yйдeн сырткы келбети Пулат бекке окшош жигитти жолуктуруп калышат. Бул тYштYк кыргыздын ичкилик уруусунун бостон уруусунан чыккан молдо Исхак Хасан уулу болгон.
Исхакты кeрeeрY менен, так эле суунун эки тамчысындай Полот Бекке окшош экен деп чечишет. Исхакка Полоттун ордуна полот хан болуп берYY сунушун айтышат. Ал eзYн Алим хандын небереси Пулат хан деп атап, кeтeрYЛYштY жетектeeгe макул болот.
Айылдардын жашоочулары Пулатты хан деп таанып, eздeрYнe ээнбаштык, зордук-зомбулук кeрсeткeн Худоярдын жана анын жан жeeкeрлeрYHYн адилетсиздигине каршы чыгууну каалашкандыгын билдиришет. ЭзYн eзY Пулат хан атаган, Исхак Хасан уулу ^п узабай ак кийизге кeтeрYЛYп, ошону менен хандык башкаруучусунун мыйзамдуу укуктарына ээ болгон [13, б. 213].
Кыска убакыттын ичинде ал салтанаттуу тYPдe мамлекеттин борбору - Кокон шаарына кирген. Ал eзYHYн санаалаштарынын жана колдоочуларынын жардамы менен мамлекетти расмий тYPдe башкара баштаган. Бирок анын жециши жана бийликтин туу чокусунда турган кYндeрY адпад созулган жок.
Элдик кeтeрYЛYш стихиялуу болгон. Ал Кудайяр хандын деспоттук бийлигин кулатууну eзYHYн жакынкы милдети катары койгон, ошол эле учурда кыргыздар хан
тактысына Пулат хандын (Мулла Исхак) талапкерлигин койгон. Бул Кудайяр хандын зулумдугуна каршы кYрeшкeн эл массасынын жeнeкeй монархизмин ачык кeрсeтYп турат.
Элдин Пулат ханды колдоосу, калктын «жакшы» ханга ишенгендигинен кабар берген.
Ошол кездеги булактардан алынган маалыматтарга караганда, ал кыйла жетишээрлик билимдYY, адамдар менен тил табышууда тажрыйба топтогон, кубаттуу жана жандуу акылы менен eзгeчeлeнYп турган, ал эми ички мYнeзYHYHYн тайманбастыктыгы, эр жYрeктYYЛYГY менен чоц аракеттерди ишке ашырууга жакын болгон.
Исхак Хасан уулу адамдарды мыкты таанып биле алган жана алардын психологиясын жакшы билген. Анын мYнeзYHYн eзгeчeлYктeрYнe бийликке болгон умтулуу, кайраттуулук жана коркпогондук, харизма, адилеттYYЛYк, чечкиндYYЛYк жана башка кeптeгeн оц сапаттар кирет. Анан дагы бир нерсе - максатына карай басып баратканда ар кандай тобокелдYY кадамдарга даяр болгон.
Скобелевдин «Намангам департаментинин ишинин абалы жeнYндe» («О положении дел в Намангамском отделе») (1875-ж. 4-ноябрь) жазууларында Пулат хан абдан катаал, eжeр жана баш ийбеген адам катары CYрeттeлeт. Ал таасирдYY бир адамдын eмYPYн сактап калуу eтYHYЧY YЧYн атасын eлтYргeнY да айтылат - деп жазылган.
Дагы бир окуя дагы белгилYY. Мурат бекти Пулат хандын тарапкерлери талкалагандан кийин, Полот хандын жигиттеринин коштоосунда Мурат бекти Пулат хандын алдына алып келишет. Пулат хан аны урматтуу конок катары кабыл алып, кийим-кечек тартуулап, эц жакшы жайларды берYYHY буйруган жана ошол эле учурда тYндe eлтYPYYгe тымызын буйрук берген. Tyh жарымында бир нече атчан байланган Султан Мурат-бекти акырын тоо этектерине алып барып, ошол жерде бычактап eлтYPYшкeн.
Маргеланда Пулат хан eзYHYн кeптeгeн каршылаштарын, атап айтканда, Худояр хан менен Насреддин бектин жактоочулары болгон маргеландыктарды eлтYргeн.
Пулат хан Кудайяр хандын 2 уулун, Насриддин хандын бир уулун, ошондой эле Султан Мурад бекти жана анын 8 уулун жана дагы 8300 ферганалыкты eлтYPYYHY буйруган.
Пулат хан eзYHYн Кокон тыйындарын чыгарган. КYMYш монетанын YCTYндe араб арибинде: ¿'о ^^ fCf^ 2222 - "Сейид Мухаммад Фулад хан гази" деп жазылган.
Албетте мындай жазуулар дагы да адп. Бирок, Исхак Хасан уулунун eмYP баянынын ^ш^ген деталдары белгисиз бойдон калууда, айрымдары апокрифтик мYнeзгe ээ болуп, eзгeчe ал элдик баатыр жана эл коргоочусу катары CYрeттeлгeндeй кeрYHYYДe.
Пулатхандын шериктеринин бири жана эц жакын адамы Ошту кeп жылдар бою башкарган Алымбек менен Курманжан датканын уулу Абдылдабек болгон эле. Абдылдабектин эл арасындагы кадыр-баркы абдан жогору болгон. Ал эми Полот хан да eзY кыска убакыттын ичинде абдан популярдуу болуп элдин кадыр-баркына ээ болуп кеткен.
Пулат хан кыргыздардын кeтeрYЛYШYн Курманжан-Датканын макулдугусуз кeтeрYп, жетектеген эмес. Анын YCTYHe Курманжан датканын батасы болбосо, Абдылдабек да мындай тобокелге бармак эмес. Белгилей кетсек, Курманжан-Датка расмий тYрдe eз позициясын билдирген эмес, бирок Пулатхан менен Абдылдабек баштаган кeтeрYЛYшкe кошулууну
чечкен алайлык жана оштук кыргыздардын аракеттери мунун баары анын батасы менен болгонун кeрсeтYп турат деп айтсак жацылышпайбыз.
Ошол эле учурда 1875-1876-жылдардагы улуттук-боштондук кeтeрYЛYштYн жецилгенинен кийин анын кeптeгeн катышуучуларынын eмYPYн сактап калууда Курманжан-Датканын сицирген эмгеги талашсыз. Анын акылмандыгы орус куралынын КYЧYH тYШYнгeндYГYндe, бул кeптeгeн эркиндик YЧYн кYрeшкeндeрдYн сeзсYЗ eлYMYнe алып келиши MYMКYH. Ошол эле учурда Курманжан-Датка eзYнe жана оштук кыргыздардын башкаруучуларына жок дегенде номиналдык бийликти сактап калууга аракет кылган.
1875-жылы кыргыздардын Кокон бийлигине каршы кeтeрYЛYШY элдик кыймылдын масштабына ээ болгон. Бирок ага айрым этаптарда светтик жана руханий дворяндардын eкYЛдeрYHYн катышуусу кeтeрYЛYштYн жалпы элдик мYнeзYн eзгeрткeн жок, анткени анын негизги кыймылдаткыч КYЧY хандын эзYYCYнe да, аскердик экспансияга да каршы турган кецири эл массасы болгон. Кыргыздар eзбек дыйкандарынын колдоосу менен Фергананын кыштактарын жана шаарларын ээлеп алышкан. Пулат хандын жетекчилиги астындагы 1875-76-жж. кeтeрYЛYш Ош, Алай, Кара-Кулжа, Эзгeн, Анжиян жана андан ары хандыктын борборуна чейинки калктын калыц катмарларынын кецири колдоосуна алынган. Худояр хан козголоцчуларга каршы Абдурахман Афтобачи башында турган жазалоочу отрядын жиберген, бирок ал кeтeрYЛYштY баса алган эмес. 1874-жылы жана 1875-жылдын орто ченинде кeтeрYЛYшчYлeр менен хандын аскерлеринин ортосунда кагылышуулар болгон. КeтeрYЛYштYн бурулуш учуру Кудайяр хандын уулу Насреддин бек (Анжиян башкаруучусу) жана анын бир тууганы Мурат бек (Маргелан башкаруучусу) тарабын колдогон аскер башчыларынын Кудайяр ханга каршы кутум уюштуруусу болгон. Кутум уюштуруучулар аскерлери менен бирге Пулат-бекке кошулушкан. Худояр хан жардам сурап ТYркстан генерал-губернаторуна кайрылып, 1875-жылы жайында орус аскерлеринин коргоосу менен Ташкенге качкан. Мурунтадан тYЗYЛгeн келишимге ылайык (Насреддин бей 1875-жылдын 22-сентябрында козголоцчулардан тымызын тYPдe ТYркстан генерал-губернатору К.П.Кауфман менен келишим тYЗYп, eзYн Россиянын вассалы деп тааныган) орус аскерлери кокондук аскерлерге жардамга келген. Бул кYрeштe Пулат хан жана анын аскерлери падышалык аскерлердин алдыга жылуусуна каршы турууга аракет кылышкан, бирок жецилип, кeтeрYЛYшчYлeрдYн калдыктары менен тоону кeздeй качышкан.
Биз шз кылып жаткан Полот хан жетектеген кeтeрYЛYш эки этапта eткeн. Алардын биринчиси 1873-жылдын эрте жазынан берки убакытты камтыган, б.а. кeтeрYЛYштYн башталышынан 1875-жылдын июлунун ортосуна чейинки мезгил. Бул этапта кeтeрYЛYштYн негизги катышуучулары хандыктын тYштYк жана тYштYк-чыгыш аймактарын мекендеген кeчмeн жана жарым кeчмeн кыргыздар болгон. Аларды мурунтадан эл ар кандай толкундоолордо бирге болуп келген eзбек жана тажик дыйкандары да колдошкон. Эзбек жана тажик кыштактары менен шаарчалары кeтeрYЛYшчYлeр тарабынан басылып алынганда, жергиликтYY тургундар, кeтeрYЛYшчYлeргe кошулуп, алар менен бирге Кокон ханына жана аны курчап турган феодалдарга каршы активдYY кYрeш жYргYЗYшкeн.
Бул этапта кeтeрYЛYшчYлeр, атап айтканда, кыргыздар хан башында турган кокондук басмачыларга каршы кYрeшYп, Россиядан жардам жана колдоо сурашкан. Алар орус бийлигинин камкордугун алууга аракет кылып, аларга бир нече жолу кат менен кайрылып, eз eкYЛдeрYн жиберишкен. Жогруда макалада келтирилген формадагы каттарды да
жазышкан. Ал тургай, алар Орусиянын курамына кабыл алуу каалоолорун билдиришкен. Бирок падышачылыктын eкYЛдeрY Кокон ханынын бийлигин жана аны курчап турган феодалдарды колдоп, кeтeрYЛYшчYлeрдYн бул eтYHYчтeрYнe оц жооп беришкен эмес. Бул этапта кeтeрYЛYш массалык мYнeзгe ээ болсо да, али кулачын кецири жайылта элек болчу. Болгону Кыргызстандын тYштYк бeлYГYн жана Кокон хандыгынын eзYHYн айрым аймактарын камтуу менен чектелип турган. Бул мезгилде козголоцчул аракеттерге негизинен элден чыккан адамдар жетекчилик кылышкан. КeтeрYЛЛYштYн биринчи этабында жалац Кокон ханына жана анын айланасындагы феодалдык дворяндарга каршы багытталган учуру болчу.
Ал эми кeтeрYЛYштYн экинчи этабы 1875-жылдын июлунун экинчи жарымын 1876-жылдын февраль айынын ортосуна чейин, б.а. кeтeрYЛYш аяктаганга чейинки мезгиди камтыган.
КeтeрYЛYштYн экинчи этабы eзгeчe кецири масштабга ээ болуп жана мурун болуп кeрбeгeндeй массалык кeтeрYЛYYгe алып келген. КeтeрYЛYш Кыргызстандын тYштYк аймагын, Кокон хандыгынын бYт аймагын, ошондой эле, Россиянын курамына жакында эле кирген айрым облустар менен шаарларды да eз кучагына камтыган. Ага Кокон хандыгынын жана ага баш ийген элдердин жергиликтуу калкынын кецири катмарлары активдYY катышкан. Бул этапта кeтeрYЛYш феодалдык хандын эзYYCYнe жана анын колдоочусу жана коргоочусу - падышалыкка каршы eзбек, кыргыз жана тажик эмгекчилеринин биргелешкен аракетине айланган.
КeтeрYЛYш eзYHYн антифеодалдык мацызын жоготпой туруп, антиколониялык мYнeзгe ээ болгон. Анын найзасынын учу акырындык менен падышалык eкмeткe каршы багытталган, ал eзYHYн колониялык кызыкчылыктарын жетекчиликке алып, кулатылган Кокон хандарын ачык коргоого алып, кeтeрYЛYштY басууга аскерлерин жиберген. Экинчи этапта, атап айтканда, август айынан баштап кeтeрYЛYш белгилYY бир децгээлде диний eц-тYCкe ээ болгон, бирок ал кeтeрYЛYштYн мYнeзYнe таасир этип, аны антироссиялык багытка багыттай алган эмес.
Бул этапта феодалдык ээликтердин бир катар eкYЛдeрY eздeрYHYн жеке кызыкчылыктарын кeздeп, кeтeрYЛYшкe кошулушкан. Алардын айрымдары кeтeрYЛYшкe жетекчилик кылууга жетишкен. Бирок алар кeтeрYЛгeн элдин нааразылыгын eздeрYHYн жеке кызыкчылыгы YЧYн пайдаланууну каалашканы менен иш жYЗYндe ал мYдeeсYнe жетишкен жок. Анткени, 1873 -1876 - жылдагы Пулат хан баштаган кeтeрYЛYш антифеодалдык кeтeрYЛYш болуп башталып ал элдик боштондук кeтeрYЛYш катары уланган.
1876-жылы 18-февралдан 19-февралга караган TYHY жарадар болгон Пулат ханды eзYHYн феодалдык жолдоштору кармап алып, падыша бийлигине eткeрYп беришкен.
Пулат хандын образында падыша бийлиги улуттук-боштондук кeтeрYЛYштYн жетекчисин гана эмес, элдешкис душманды да ^рген. Ошондуктан ТYркстан генерал-губернатору Кауфман Полот хандын дароо дарга асууга жана аны падыша бийлигине eткeрYп бергендерге айкeлдYк менен сыйлык берYYгe буйрук берген.
Полот хан жана анын айрым жолдоштору аскердик сот тарабынан Маргелан базарынын аянтында дарга асууга eкYм кылынган.
Падышалык eкмeттYн eкYЛдeрY Пулат ханды эл алдында eлYм жазасына тартууну чечишкен жана ошону менен чогулгандарды коркутуп, мындан аркы аракеттерге бeгeт коюшкан. Бул
YЧYн 1-март КYHY эртец менен Маргеландын жана анын тегерегиндеги кыштактардын жашоочуларынан бир нече миц кишини чогултуп аянтка кууп келишкен.
1876-жылы 1-мартта Маргелан шаарынын аянтында ал алдамчы деп табылып, дарга асылган. Пулат хан элдин татыктуу улуттук баатыры уулу катары курман болгон. Козголоцчулардын лидери ошол кезде болгону 32 жашта болчу. Аянтка элге жык толгон. ^итер ыйлап, аза КYTYY менен акыркы сапарга Полот ханды узатышкан. Исхак колго тYШYп, эл алдында дарга асылгандан кийин гана элдик кeтeрYЛYш басацдай баштаган.
«Кыргыздын Пугачеву» - Пулат хан элдин эсинде эзYYЧYлeргe каршы коргоочу, eз элинин эркиндиги YЧYн кYрeшYYЧY катары сакталып калган [14, 15]. Исхак Хасан уулу жаркын, ар кырдуу инсан болгон. Анын иш-аракеттери кыргыз тарыхынын бир бeлYГY болуп эсептелет жана улуттук эс-тутумга татыктуу.
КeтeрYЛYштYн жетекчиси катары Пулат хандын ишмердYYЛYГY жeнYндe кыргыз фольклорунда да чагылдырылган жана анын эрдиктери эске алынган. Анда ал коркпогон, эр жYрeк, чечкиндYY эл башчысы катары CYрeттeлeт [16]. Пулат хандын образы ^р^м адабиятта да чагылдырылган.
Кыргыз ССРинин эл жазуучусу, Кыргыз Республикасынын баатыры, биринчи даражадагы "Манас" ордени жана "Дацк" медалынын ээси, легендарлуу парламенттин депутаты Т.Касымбековдун "Сынган кылыч" романында Пулат хан даана чагылдырылган. Анткени жазуучунун бул ысымды тарыхый романда келтириши анын Аксы району менен байланышынын аркасында десек жацылышпайм.
Ооба, Пулат хан баштаган кeтeрYЛYш eз максатына жетпей жецилYY менен аяктаганы менен тарыхый мааниси eтe чоц. Себеби кeтeрYЛYш элдин коомдук ан-сезимдYYЛYГYHYн eсYШYндe белгилYY бир ролду ойной алды. Бул кeтeрYЛYш эзилген эл менен эзYYЧY тараптын ортосундагы социалдык карама-каршылыктарды дагы даана жана терец ачып берди, карапайым массанын таптык таламдарын жакшыраак тYШYHYYCYнe, жергиликтYY феодалдардын, ошондой эле падышалык чиновниктердин чыныгы жYЗYн даана ^PYYre мYмкYндYк берди. Ал падышалык баскынчыларга олуттуу сокку урган жана акыры объективдYY тYPдe Кокон хандыгынын жоюлушуна жана анын аймагынын, анын ичинде Кыргызстандын TYШTYК бeлYГYHYн Россияга КYЧ менен кошулушуна алып келген. Бул кeтeрYЛYш бул жерде падышалык Россиянын эц катаал колониялык режими орногонуна карабастан TYШTYК кыргыздарын Кокон YCтeмдYГYнeн бошоткон. Акыр аягы объективдYY тYPдe Кокон хандыгынын жоюлушуна жана анын Россияга кошулушуна алып келген.
Жыйынтыктап айтканда, Пулат хан жетектеген кeтeрYЛYш кыргыз элинин эркиндикке болгон эркин, эгемендYYЛYккe умтулуусун кeрсeттY.
КeтeрYЛYштYн TYПКY максаты Россияга кошулуу болбосо да, кыргыз элинин eз тагдырын eзY чечкен жолундагы маанилYY кадам болду.
Ал эми Пулат хандын ишмердYYЛYГY адилеттYYЛYк YЧYн жана зулумчулдукка каршы кYрeштYн символу болуп калды.
Колдонулган адабияттар
1. Плоских В. М. Кыргызы и Кокандское ханство: Собр. науч. трудов: В 2х т. / В.М. Плоских.-Б.: КРСУ, 2014.
2. Плоских В., Джолдошова Ж. Курманджан - Алайская царица. Эпоха глазами современников и потомков: Исслед. Эссе. Материалы, Документы / В.М. Плоских, Ж. Джолжошова. - Б., 2011. - 416 с.
3. ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6886, л.2.
4. Резник П.Ф. Кетмень-Тюбе в 1899 году, с. 65.
5. ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6884, л. 137.
6. ЦГА КР, ф.77, оп. 1, д. 1, л.9.
7. Dor R. Contribution al etude des Kirgiz ... Гл. Ш.
8. Хасанов А. X Народные движения в Киргизии в период Кокандского ханства / А.Х. Хасанов. — М.: Наука, 1977. —95с.
9. Усенбаев К У. Народные движения Средней Азии в XIX веке: (По материалам Южного Кыргызстана) / К.У. Усенбаев. — Бишкек-Ош: Фонд гражд. развития, 1998. — 153 с.
10. ЦГИА УзССР, ф. 715, д. 63, 1875, док. 344.
11. Туркестианский сборник. -Т.154, с. 76-83.
12. ЦГВИА.ВУА, д. 6877, лл. 88-89. Перевод коллежского советника А. Вейнберга, ЦГА УзССР, ф. 715, д. 63, 1875, док. 161.
13. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства / В. Наливкин. - Казань, 1886. - С. 213.
14. Газиев А. Пулат-хан: Ист. повесть / А. Газиев. - Б.: Илим, 1995. - 212с.
15. Пулат хан (Исхак Хасан-уулу) //Наш Кыргызстан: Попул. ист. энцикл.— Б., 2004. —С. 191-192.
16. Ноокаттын тарыхый матераилдары. Собрал Мифтяков К. Фонды НАН Кыргызской Республики, инв. № 380 (209), л. 52.
17. Мамажонов, А. Строительство ирригационной системы во время Кокандского ханства / А. Мамажонов, А. А. Алишеров, С. А. у. Собиров // Вестник Ошского государственного университета. История. - 2022. - № 1. - С. 56-60. - DOI 10.52754/1694867X_2022_1_7. - EDN NYFCVG.
18. Кадыров, А. А. Фергана чeлкeмYндeгY азаттык YЧYн ^рештер: 1916-жылдагы Баткен аймагындагы саясий абал / А. А. Кадыров, К. А. Таиров // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 3. - P. 164-171. - DOI 10.52754/16947452_2021_2_3_164. - EDN XBXIEV.
19. Тайиров, М. М. Кыргызстандын ТYштYк-батыш чeлкeмYндeгY Абдыкайым эшендин, молдо Шараптын жана молдо Абдыкадырдын агартуучулук иштери (XIX-кылымдын экинчи жарымы - XX-кылым) / М. М. Тайиров, Н. М. Тайирова, О. М. Мусаев // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - No. 2-4. - P. 86-99. - EDN ROOQNA.
