CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 75-82
УДК: 930.85.1.
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 9
ИСХАК АСАН УУЛУ ПОЛОТ ХАНДЫН ЖЕТЕКЧИЛИГИ АСТЫНДАГЫ КeтeРYЛYШТYН ПОСТСОВЕТТИК тарыхнаамада изилденишинин кээ
БИР МАСЕЛЕЛЕРИ
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ ВОССТАНИЯ ПОД РУКОВОДСТВОМ ИСХАКА АСАН УУЛУ ПУЛАТ-ХАНА, В РАМКАХ ПОСТСОВЕТСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ
SOME ISSUES OF STUDYING THE UPRISING UNDER THE LEADERSHIP OF POLOT KHAN, SON OF ISHAK ASAN, WITHIN THE FRAMEWORK OF POST-SOVIET
HISTORIOGRAPHY
Жээнбек Алымбаев
Жээнбек Алымбаев Жээнбек Алымбаев
т.и.д., профессор, Кыргыз-Турк "Манас" университети
д.и.н., профессор, Кыргызско-Турецкий университет "Манас" Dr. Professor, Kyrgyz-Turkish University "Manas"
Баитова Фарида Турганбаевна
Баитова Фарида Турганбаевна
Баитова Фарида Турганбаевна
п.и.к., доцент, Б.Т. Турусбеков атындагы Кыргыз мамлекеттик дене тарбия жана спорт академиясы
к. п. н., доцент, Кыргызская государственная академия физической культуры и спорта им. Б.Т. Турусбекова Candidate of Pedagogical Sciences, Assistant Profressor, Kyrgyz State Academy of Physical Culture and Sports
named after B. Turusbekov baitova_farida@,mail. ru ORCID: 0000-0002-3456-9399
ИСХАК АСАН УУЛУ ПОЛОТ ХАНДЫН ЖЕТЕКЧИЛИГИ АСТЫНДАГЫ КeтeРYЛYШТYН ПОСТСОВЕТТИК тарыхнаамада изилденишинин кээ
БИР МАСЕЛЕЛЕРИ
Аннотация
Совет мезгилиндеги тарыхнаамада азаттык YЧYн кYP0шквн элдин аракеттерине баа берYYДвгY илимий жыйынтыктар партиянын идеологиялык багытына шайкеш келYYCY зарылдык катары саналган. Элдик кыймылдарга баа берYYДв окумуштуулар таптык позициядан карап, совет мамлекетинин негизги урааны болгон "таптык эзYYгв каршы кYрвш", "бай-манаптык", "буржуазиялык элементтерге каршы кYрвшYY" сыяктуу калыптанган тYШYHYктврдY колдонушкан. Андан айырмаланып, постсоветтик тарыхнаамадагы изилдввлврдYн негизги взгвчвлYктврY катары азаттык квтврYЛYштвр элдин эркиндикке умтулган аракеттери катары бааланып, анын жетекчилерине элдик баатыр, улуу тарыхый инсан катары баа беруу тенденциясы жYPYп келYYДв. 1873-76-жылдардагы Фергана врввнYндв болгон элдик кыймылдын мааниси жана ал кыймылдын жYPYШYндвгY Исхак Асан уулу Полот хандын ролу постсоветтик мезгилдеги тарыхнаамада кыргыз, взбек окумуштуулары тарабынан жацы квз караштан изилденип, анын натыйжасында бир канча мацыздуу эмгектер жаралып, макалалар жарык кврдY
Ачкыч свздвр: Исхак Асан уулу Полот хан, Кокон хандыгы, элдик кыймыл, азаттык квтврYЛYш, Фергана врввнY, постсоветтик тарыхнаама, жацы квз караш, постсоветтик мезгил
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ ВОССТАНИЯ ПОД РУКОВОДСТВОМ ИСХАКА АСАН УУЛУПУЛАТ-ХАНА, В РАМКАХ ПОСТСОВЕТСКОЙ ИСТОРИОГРА ФИИ
Аннотация
В историографии советского периода научные результаты по изучению усилий народа, боровшегося за свободу, считались совместимыми с идеологической ориентацией партии. При изучении народных движений ученые рассматривали их с классовой точки зрения и использовали устоявшиеся понятия, такие как «борьба с классовым гнетом», «борьба с манапами», «борьба с буржуазными элементами», которые стали основными лозунгами Советского государства. В качестве основной черты постсоветских историографических исследований восстания за свободу народа оцениваются как усилия народа, стремящегося к свободе, и наблюдается тенденция рассматривать его лидеров как национальных героев и великих исторических деятелей. Значимость народного движения в Ферганской долине 1873-76 годов и роль Исхак Асан уулу Пулат-хана, в данном движении были изучены с новых аспектов кыргызскими и узбекскими учеными постсоветского периода, в результате чего из них были опубликованы несколько значительных работ и статей.
Ключевые слова: Исхак Асан уулу Пулат хан, Кокандское ханство, народное движение, восстание за свободу народа, Ферганская долина, постсоветская историография, новые взгляды, постсоветский период.
SOME ISSUES OF STUDYING THE UPRISING UNDER THE LEADERSHIP OFPOLOTKHAN, SON OF ISHAKASAN, WITHIN THE FRAMEWORK OF POST-SOVIET HISTORIOGRAPHY
Abstract
In the historiography of the Soviet period, scientific results of the studies on efforts of the people who fought for freedom were considered compatible with the ideological orientation of the party. During the studies of popular movements, scientists considered them from point of classes and used established concepts such as "the fight against class oppression," "the fight against manaps," and "the fight against bourgeois elements," which later became the main slogans of the Soviet state. As a main feature of post-Soviet historiographical studies, the said freedom uprisings are assessed as the efforts of people striving for freedom, and there is a tendency to consider their leaders as national heroes and great historical figures. The significance of the popular movement in the Fergana Valley of 1873-76s and the role of Polot Khan, the son of Iskhaq Asan in this movement were studied from new aspects by Kyrgyz and Uzbek scientists of the post-Soviet period, as a result of which several significant works and articles were published.
Keywords: Ishak Asan uulu Pulat khan, Khanate of Kokand, national movement, uprising for freedom, Fergana Valley, post-Soviet historiography, new views, post-Soviet period.
ЭгемендYYЛYктYн шарданы менен Кокон доорунун тарыхы, Орто Азиянын Россия империясына караталышы, азаттык кeтeрYЛYштeр элдин эркиндикке умтулган аракеттеринин бири, анын жетекчилерине элдик баатыр, улуу тарыхый инсан катары баа берYY аракеттери жYPYп келYYДe. Аталган илимий тенденция ЭгемендYYЛYк алган Борбордук Азия мамлекеттеринин баарына эле мYнeздYY кeрYHYштeрдYн бири, деп атоого негиз бар. Постсоветтик тарыхнаамада 1873-76-жылдардагы Фергана eрeeнYндeгY Полот хандын жетекчилиги астындагы кeтeрYЛYшкe жацы кeз караштан баа берYY менен бирге Исхак Асан уулунун инсандык ишмердигин чагылдырууга арналган, белгилYY кыргыз окумуштуулары К. Yсeнбаев, Т. Кененсариев жана К.Молдокасымовдун эмгектери, макалалары жарык кeрдY.
Постсоветтик доордун тарыхнаамасында Полот хандын жетекчилиги астындагы кeтeрYЛYштY жацы тарыхый позициядан кароого чоц аракет жасаган авторлордун бири К. Yсeнбаев болду. Окумуштуу К. Yсeнбаевдин акыркы эмгектеринин бири "Народные движения Средней Азии в XIX веке» аттуу эмгеги XIX кылымдагы тYштYк Кыргызстандагы элдик кыймылдарга арналып жазылган. Белгилей кетсек, автордун бул эмгегинин кол жазмасы 1983-жылы Кыргызстан Борбордук Комитетинин пленумунда катуу сынга алынган эле. Анда ТYштYк Кыргызстан Россиянын курамына басып алуучулук жолу менен кирген, М. Д. Скобелев басып алуучу, ал эми 1873-76-жылдардагы кeтeрYЛYштYн ишенимдYY жетекчиси Полот хан болгон" - деген окумуштуунун кeз карашы YЧYн сынга кабылганы белгилYY (Yсeнбаев, 1998, 2-б.). Аталган эмгек 1983-жылдагы кол жазманы толуктап, XIX кылымдын 40-50-жылдарындагы жана 70-жылдардагы Полот хандын жетекчилиги алдындагы кeтeрYЛYштeргe кецири анализ берYYгe арналган. Полот хандын ишмердигине токтолгон автор, Полот хан Кокон хандыгына каршы элдин кeтeрYЛYШYн жетектеген жана Орус элине, Россия империясына карата каршы мамилесин кeрсeткeн эмес (Yсeнбаев, 1998, 104-б.) - деп белгилеген.
1873-76-жылдардагы Фергана eрeeнYндeгY элдик кыймылды жацы тарыхый позициядан изилдеп, анын жYPYШYн этаптарга бeлYп карап, жетекчиси Полот хандын ролуна токтолуп жана кыймылдын тарыхый маанисин ачып берYYгe салым кошкон окумуштуулардын бири Т. Кененсариев болду.
Автордун калемине Кокон хандыгынын тарыхы, Кыргызстандын Россия империясына каратылышын, анын ичинде Полот хандын жетекчилиги астындагы кeтeрYЛYштY eз алдынча изилдeeгe алган мазмундуу эмгектери таандык.
Т. Кененсариев 1873-76-жылдардагы элдик кыймылды эволюциялык мYнeздe eнYккeн, eзYHYн максаты, мYнeзY, масштабы, социалдык жана улуттук курамы боюнча эки этапка бeлYп карап, 1873-74-жылдардагы мезгилге мындайча мYнeздeмe берет: "1-мезгил - 1873-74-жылдардагы Кудаяр хандын бийлигине каршы кeтeрYЛYштeр. Бул мезгил eз алдынча эки баскычтан турат: -1873-жылдын жазы жана кYЗY - кeтeрYЛYштYн башталышы; - 1874-жылдын жазы жана кYЗY - кeтeрYЛYштYн eeрчYШY жана анын социалдык, улуттук курамынын кецейиши (Кененсариев, 2009, 358-б.). Автор белгилегендей, 1873-74-жылдарды камтыган биринчи мезгилди прогрессивдYY максатты кeздeгeн, моноулуттуулуктан ^п улуттуулукка eсYп, кецири социалдык курамдагы кыймылдаткыч кYчтeр катышкан, чачкын жана чаржайыт чыгуулар менен коштолсо да, тeмeндeн жогору, жeнeкeйдeн татаалга карай eнYккeн Кудаяр хандын бийлигине каршы антифеодалдык кыймыл болгон деген тыянак чыгарууга болот (Кененсариев, 2009, 358-б.). Ал эми кeтeрYЛYштYн экинчи мезгилине мYнeздeмe берген Т. Кененсариев аталган 2-мезгилди тeмeнкYдeй 3 баскычка бeлeт: 2-мезгил - 1875-76-жылдардагы антиколониялык мезгил. Бул мезгил eз алдынча Yч баскычтан
турат: - 1875-жылдын жазынан 10-октябрга чейин - элдик кыймылдын экинчи мезгилинин Кудаяр хандын, Насриддин бектин бийлигине каршы антифеодалдык жана Орусияга каршы антиколониялык баскычы; - 1875-жылдын 10-октябрынан 1876-жылдын 19-февралына чейин - элдик кыймылдын экинчи мезгилинин эц жогорку антиколониялык баскычы; - 1876-жылдын жазынан куз айларына чейин - элдик кыймылдын антиколониялык кYрвштврYHYн басацдоосу жана тYштYк кыргыздарынын Орусияга каратылышынын аякташы (Кененсариев, 2009, 358-б.)
Автор, элдик кыймылдын 2 мезгили боюнча мындый жыйынтык чыгарган: "..кыймылдын 1875-76-жылдардагы экинчи мезгилин прогрессивдYY максатты квздвгвн, социалдык жана улуттук курамы кецири, биринчи баскычында антифеодалдык жана антиколониялык максаттарды бирдей камтып, бирок, 1875-жылдын 10-октябрынан баштап негизинен антиколониялык мYнвздвгY элдик кыймыл болгон деп кароо туура"- деп жазат (Кененсариев, 2009, 358-359-бб.) Полот хандын жетекчилиги астындагы 1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын биринчи мезгили экинчи мезгили менен тыгыз байланышта болгондугун белгилеп, Т. Кененсариев жалпысанан твмвкYДвй илимий квз карашын сунуштаган: "1873-76-жылдардагы элдик кыймыл вЗYHYн масштабдуулугу менен айырмаланып, ал катардагы квтврYЛYштврдвн алда канча жогору турат. Демек, 1873-76-жылдардагы элдик кыймыл квтврYЛYштврдYн жвнвквй гана суммасы эмес, Кудаяр хандын жана анын уулу Насриддин бектин бийлигине каршы антифеодалдык, Орусия баскынчылыгына каршы антиколониялык, элдик-боштондук кыймылдардын органикалык биримдигин тYЗгвн диалектикалык жараян болуп эсептелет"(Кененсариев, 2009, 358-359-бб.). Демек квтврYЛYштYн антифеодалдык, антиколониялык мYнвздвгY, элдик-боштондук кыймыл болгондугун, окумуштуу баса белгилеп кеткен.
Ал эми элдик квтврYЛYштYн жетекчиси Исхак Асан уулу Полот хан автордун пикири боюнча: "1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын максатын, мYнвЗYн, карама-каршылыгын, жецишин жана жецилишин бириктирип турган. Эз доорунун внYГYШYн чагылдырган бул адамдын тарыхый ролу ары татаал да, ары карама-каршылыктуу да болгон. Кыргыз тарыхнаамасында бул маселе жацыдан гана изилдене баштаса да, анын ишмердигин тарыхый прогресстин алкагында турган жалпы кыргыз элинин улуу тарыхый инсаны, элдик баатыры жана мамлекеттик ишмери деп баалоо туура" - деп белгилейт (Кененсариев, 2022, 283-284-бб.). Демек, Т. Кененсариев белгилегендей тагдыры карама-каршылыктуу болгон Полот хандын ишмердигин терецдетип изилдвв актуалдуу меселелердин бири экендиги байкалып турат.
Полот хандын ишмердигин изилдеген окумуштуулардын бири Кыяс Молдокасымов болуп саналат. Автор вЗYHYн илимий макалаларында Н. Корытовдун эмгегине таянуу менен 1875-76-жылдардагы саясий окуяларга, Полот хан Кокон хандыгынын акыркы ханы болгондугун белгилеген кызыктуу материалдарды жарыялаган (Молдокасымов, 1991, №1). К. Молдокасымов "Исхак Молдо-Кокондун акыркы ханы" аттуу макаласында Полот хандын ишмердигине токтолуп, анын вЛYмдвн да тайбаган касиетин твмвнкучв CYрвттвгвн: "Полот хан квтврYЛYш мезгилинде вЗYн кандай алып жYрсв, вЛYм алдында да вЗYHYн тайманбастыгын кврсвтв алды" - деп жазат. Автор андан ары Полот хандын вЛYм алдындагы абалына кYбв болгон орус офицери А. Боголюбовдун твмвнкY эскерYYCYн келтирет: "Ал вЛYмгв буйруган вкYMYн уккан кYHY тынч кана "хоп" деп койду да, кундв^двй тоюнуп, тынч гана уйкуга кетти. Эртеси дарганы квздвй айдап жвнвгвндв да, эч нерседен кебелбей жай басып келе жатты. Анын бул жоругуна чыдамы тYгвнгвн жоокерлер тYртYШYп
шаштырганда: "Эмне силер шашыласынар?, Менин бутумдун ооруп жатканын кeрбeй турасыцарбы? Шашпагыла, YЛгYрeсYцeр дагы" - деп жай басып, даргага барды. Ал eлYмдY зор эрдик менен тосуп алды" (Молдокасымов, 1994, 2-декабрь) К.Молдокасымов 33 жашка жацы эле чыккан Полот хандын eлYмдeн да тайманбаган касиети, чогулган элин "дагы бир ыраазы кылгандыгын" баса белгилеп кеткен.
Кыргызстандын постсоветтик доорунун тарыхнаамасында Полот хан туурасындагы айрым бир тарыхый фактыларды бурмалап, ошол эле учурда белгилYY окумуштуулар тарабынан терец изилденип, eз баасын алган, тийиштYY илимий тыянактар чыгарылгандыгын эске албастан, анын ишмердигине "ревизия" жасоо аракетин ^рген эмгектин катарына окумуштуу Нурбек Турандын "Полот хан" аттуу изилдeeсYн кошууга болот (Нурбек Туран, 2022, 168-б.).
Нурбек Туран аталган эмгегинде Полот хандын ишмердигине байланышкан "бири-бирине дал келбеген, карама-каршы кeптeгeн суроолорду жараткан маалыматтар" бар экендигин белгилеп, эмгегинде 10 пунктан турган автордун eз ою боюнча карама-каршы пикирлерди атап кеткен.
Нурбек Туран аталган эмгегинде: "Полот хандын кeтeрYЛYштY аягына чейин жетектеген эмес, Искак Полот ханды 1875-жылы Иса Олуя менен Абдырахман аптабачы "сYЙлeшeбYз" деп чакыртып, туткунга алышып Махрам чебине орго салышат. Искак-Полот хан ошол ордодо туткунда жатып каза болот" - деп, тарых мугалими Р.Шакировдун пикирин келтирет (Нурбек Туран, 2022, 5-б.). ТYШYHYктYY болсун YЧYн Нурбек Турандын китебинде жазылган айрым фактыларга гана токтолуп eтeлY:
Нурбек Туран китебинин баш сeзYн жазган Рахим Шакиров аттуу тарых мугалиминин "бир адамдын эки жолу кийизге отургузулуп, хан кeтeрYЛYШY салт-санаага, чындыкка, логикага" туура келбейт, деген пикирин колдоп, минтип жазат: "Полот хандын эки жолу хан кeтeрYЛYШY: биринчи жолу 1873-жылы жайында Сафед-Булан мазарында, экинчи жолу 1875-жылы 27-сентябрда Анжиянга жакын Бото-Кара кыштагында хан кeтeрYЛгeн" (Нурбек Туран, 2022, 10-б.). Анын ою боюнча биринчи 1873-жылы Сафед-Булан мазарында Исхак Асан уулу Полот хан деген жалган ат менен, арадан эки жыл eткeндeн кийин 1875-жылы 27-сентябрда Бото-Кара кыштагында Полот Токтогул уулу eз аты менен "Полот хан" деп хан кeтeрYЛгeн (Нурбек Туран, 2022, 10-б.; 93-б.). Жогоруда Нурбек Туран бир адам эки жолу хан кeтeрYлбeйт, 1875-жылы 27-сентябрда Бото-Карада экинчи жолу хан кeтeрYЛгeн адам бул - Полот Токтогул уулу болгон деген пикирди сунуштайт. Полот Токтогул уулу деген ким! - деген суроо жаралат. Нурбек Турандын оюу боюнча Полот Токтогул уулу Тeeлeс уруусунан чыккан (1818-1876-жж. жашаган), Кокон хандыгында датка, парваначы, кушбеги даражаларына чейин кeтeрYЛгeн инсан (Нурбек Туран, 2022, 9-б.). Автор аталган эмгегинде Полот Токтогул уулунун жогорудагы наамдарын алгандыгын тастыктаган материалдарды так кeрсeтпeйт. Автор Кокон хандыгындагы "датка" наамын алган 202ге жакын инсандардын атын атап, тегин кeрсeтYп, алардын 119 кыргыз болгондугун белгилейт (Нурбек Туран, 2022, 115-б.). Негизгиси аталган инсандардын "датка" наамын алгандыгын тастыктаган тарыхый булактар кeрсeтYлбeйт. Биздин пикирибизче хандыкта кызмат eтeгeн кыргыздардын баары эле датка наамына ээ болуп калгандай туюлат.
Демек, Нурбек Турандын пикири боюнча кeтeрYЛYштYн экинчи этабын Полот Токтогул уулу жетектесе, 1873-74-жылдардагы кeтeрYЛYштYн биринчи этабын жетектеген Полот хан - Исхак Асан уулу кeтeрYЛYштYн экинчи этабында кайда кетти? - деген суроо
жаралат. Бул суроого Нурбек Туран: "1875-жылы август айынын башында Насреддин хандын адамдары Исхак-Полот ханды туткундап Махрам чебине, терец орго салып коюшкан. Исхак-Полот хан Махрам чебинен качкан эмес. Аны ошол жерде Насреддин хандын буйругу менен тымызын влтYPYшквн, деп Шакиров Рахим аттуу автордун талаа дептерине шилтеме берет (Нурбек Туран, 2022, 95-б.). Демек, Р. Шакировдун оюн колдогон, Нурбек Турандын пикири боюнча 1875-жылы Исхак Асан уулу Полот хан Махрам чебинде тымызын влтYPYЛвт да, квтврYЛYштYн экинчи этабын Полот Токтогул уулу жетектеп кеткен. Автордун жогорудагы фактысы чындыкка дал келбейт, эч кандай тарыхый булактар менен тастыкталган эмес.
Полот хан Махрам чебинде тымызын вЛYPYЛгвнбY? Тарыхый булактарга кайрылып кврвЛY. Полот хандын Махрам чебинен качып чыгып кеткендигин "Туркестанские ведомости" газетасы вЗYHYн 1876-жылдын №8-санында: "Насреддиндин бийликти алуусу менен, жалган Полот хан баш ийгендигин билдирYY максатында келгенде, кармалып Махрам чебине камалды. Ал жерден 22-августта генерал-адъютант фон Кауфмандын Махрам чебин алуу учурунда качууга жетишкен" - деп жазылат (Туркестанские ведомости, 1876, №8, 28-февраль). Демек, "Туркестанские ведомости" газетасынын берген маалыматы боюнча, Полот Исхак Асан уулу влгвн жок, качып чыгып кетип, квтврYЛYштYн экинчи этабын жетектеди. Аталган пикирди вз учурунда К. Yсвнбаев, А. Хасанов, Т. Кененсариевдин эмгектеринде далилденген, такталган факт болуп саналат.
Жыйынтыктап айтсак, Нурбек Туран тарабынан Полот-Искак Асан уулу Махрамда влтYPYЛYп, тарыхый аренага окшош ысымдагы Полот Токтогул уулун чыгарып, 1875-жылдын август айынан кийинки Полот хандын саясий ишмердYYлYГYндвгY негизги доорду Полот Токтогул уулуна ыйгарылышын, тарыхый фактыны бурмалап, кандайдыр бир социалдык кызыкчылыктан улам жаралган кврYHYш катары кабыл алуу зарыл деген ойдобуз. Р. Шакировдун "Талаа кYндвЛYГYн" чындык катары кабыл алууга болбойт демекчибиз.
0збек тарыхчыларынын ичинен Постсоветтик доордо квтврYЛYш темасына кайрылган алгачкы авторлордун бири Х.Н. Бабабеков болуп саналат. БелгилYY окумуштуу Х.Н. Бабабековдун калемине Полот хандын квтврYЛYШYнв арналган бир катар эмгектер (Бабабеков, 1987) таандык. Автор, 1873-76-жылдардагы элдик кыймылды "Пулат хандын квтврYЛYШY" - деп атап, аны твмвн^ мезгилдерге бвлгвн:
1. КвтврYЛYштYн башталышы (1873-жыл);
2. КвтврYЛYштY отурукташкан калктын колдошу (1874);
3. Жалпы элдик квтврYЛYш (1875-жылдын мартынан август айына чейин); элдик-боштондук кыймылдын башталышы (1875-жылдын августунан сентябрга чейин);
4. Жалпы элдик боштондук кыймыл (1875-жылдын сентябрынан 1876-жылдын мартына чейин);
5. Элдик-боштондук кыймылдын жыйынтыктоо этабы (1876-жылдын март - декабры) (Бабабеков, 1990, 83-б.). Автор аталган ар бир доорго токтолуп, квтврYЛYштYн ырааттуу ЖYPYШYH чагылдырууга чоц аркет жасаган.
Ал эми вЗYHYн "Восстание Пулатхана" деген акыркы эмгегинде архивдик материалдарга таянуу менен квтврYЛYштY прогрессивдYY, элдик боштондук кыймыл катары CYрвттвйт (Бабабеков, 2018, 16-б.). Ошол эле учурда квтврYЛYш боюнча тарых илиминдеги кайчы пикирлерге токтолгон автор, авторлордун квпчYЛYГY арап графикасы менен жазылган тарыхый булактар менен тааныш эмес болуп, Россиянын мамлекетинин борборундагы архивдик материалдарды колдонбогондуктан, 1873-76-жылдардагы квтврYЛYштY
объективдYY тYPдe баалай алышкан эмес, деген жыйынтыкка келген (Бабабеков, 2018, 16-б.). Чындыгында автор eзY белгилегендей, Кокон хандыгындагы XIX кылымдын 70-жылдарындагы элдик кыймылды 5 этапка (биринчи эмгегиндеги ^з карашты кайталоо менен) бeлYп караган (Бабабеков, 2018, 314-315-бб.). Этаптарга бeлYп кароо менен автор кeтeрYЛYш жалпы элдик кыймылдан жалпы боштондук кыймылга eсYп жеткендигин баса белгилеп кеткен.
0збек окумуштуулары тарабынан 2011-жылы Курманжан датканын 200-жылдыгына карата "Алайская царица в исследованиях узбекских учёных" деген жыйнак жарыяланган (Алайская Царица...,2011) Кокон хандыгынын доорундагы элдик кeтeрYЛYштeргe мYнeздeмe берип, белгилYY окумуштуу Х.Н. Бабабеков 1873-76-жылдардагы элдик кыймылга Кокон хандыгынын бардык эли катышкандыгын белгилеп, ал кыймыл "Полот хандын кeтeрYЛYШY" деп, аталганын баса кeрсeткeн (Алайская Царица..., 2011, 51-б.). Х.Н. Бабабеков Полот хандын кeтeрYЛYШYн шарттуу тYPдe беш этапка бeлYп карап, кeтeрYЛYштY прогрессивдYY элдик боштондук кыймылы катары баалаган (Алайская Царица..., 2011, 56-б.). 1873-76-жылдардагы элдик кыймылдын кeрYHYктYY жетекчилери Полот Хан, Абдуллабек, Абдырахман-аптабачы, Махмудхан Тeрe болушкандыгын кeрсeтeт. Элдик-боштондук кыймылга кeчмeндeр жана отурукташкан калк активдYY катышкандыгын баса белгилеген (Алайская Царица..., 2011, 70-б.). Демек, автор кeтeрYЛYшкe хандыктын аймагында жашаган бардык социалдык катмарлар катышып, прогрессивдYY мYнeзгe ээ болгон деген тыянакка келген.
Постсоветтик доордогу Исхак Асан уулу Полот хандын жетекчилиги астындагы кeтeрYЛYштY изилдеген эмгектерди тарыхнаамалык планда иликтeeнYн натыйжасында тeмeндeгYдeй жыйынтыкка келYYгe болот.
- 1873-1876-жылдардагы Фергана eрeeнYндeгY азаттык YЧYн болгон Полот хандын жетекчилиги астындагы кeтeрYЛYштY жацы тарыхый позициядан изилдeeдe;
- Полот хандын ишмердигин жацы тарыхый материалдар менен толуктоо, анын ролуна тарыхый баа берYY.
Колдонулган адабияттар
1. Алайская Царица в исследованиях узбекских учёных. - Ташкент - 2011.
2. Бабабеков Х.Н. Пулатхон кузголоци. - Ташкент, 1987.
3. Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (ХVШ-ХIХ вв.). - Ташкент, 1990.
4. Бабабеков Х.Н. История Коканда, - Ташкент,1996.
5. Бабабеков Х.Н. Восстание Пулатхана. - Ташкент, 2018.
6. Кененсариев Т. Кыргызстандын XIX кылымдын 50-70-жылдарындагы саясый eнYГYYCY. - Бишкек, 2009.
7. Кененсариев Т. Кокон хандыгы (Кыргызстандын материалдарында). - Бишкек, 2022.
8. Кененсариев Т. Кыргыздар жана Кокон хандыгы. - Ош, 1996.
9. Кененсариев Т. Кокон хандыгын изилдee жана кыргыз тарыхнаамасы. Талаш маселелер жана изилдee перспективалары. // https://muras.turmush.kg/unews/un.
10. Кененсариев Т. Искак Асан уулу Полот хан. - Бишкек, 1997.
11. Кененсариев Т. Кыргызстан оторчулук доорунда (1855-1917) - Бишкек, - 2019.
12. Нурбек Туран Полот хан. - Бишкек, 2022.
13. Молдокасымов К. Полот хан. // Мурас. - 1991. - № 1.
14. Молдокасымов К. Искак Молдо - Кокондун акыркы ханы // ЗК. -1994. - 18,25-ноябрлар, 2-декабрь.
15. Туркестанские ведомости, 1876, №8, 28-февраль.
16. Усенбаев К.У. Народные движения Средней Азии в Х1Хв. (по материалам Кыргызстана). - Бишкек - Ош, 1998.
17. Yсвнбаев К. КвтврYЛYштYн башы. // КМ.-1990 - № 49.
18. Yсвнбаев К. Это было в Коканде. Похождение Пулат хана. // КБ. - 1993. - 16 февраля;
19. Yсвнбаев К. ЭтквндYн кайрыктары. 1873-1876. Кокон квтврYЛYШY. // КМ. - 1990. - № 14,15.
20. Yсвнбаев К. Тарыхтын татаал жылдары. Кокон квтврYЛYШY. // ЭТ. - 1993. - 3-июнь,7-июль.
