CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 155-162
УДК: 82-94 (575.2
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 19
XIX КЫЛЫМДЫН ЭКИНЧИ ЖАРЫМЫНДАГЫ КОКОН ХАНДЫГЫНДАГЫ
элдик кeтeРYЛYштep
НАРОДНЫЕ ВОССТАНИЯ В КОКОНСКОМ ХАНСТВЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX
ВЕКА
POPULAR UPRISINGS IN THE KOKON KHANATE IN THE SECOND HALF OF THE 19TH
CENTURY
Кадыров Турдумамат Дыйканбаевич
Кадыров Турдумамат Дыйканбаевич Kadyrov Turdumamat Dyikanbaevich
т.и.к., профессор, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., профессор, Ошский государственный университет _candidate of historical sciences, professor, Osh State University_
Турдумаматов Сейитбек Дыйканбаевич
Турдумаматов Сейитбек Дыйканбаевич
Turdumamatov Seitbek Dyikanbaevich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
XIX КЫЛЫМДЫН ЭКИНЧИ ЖАРЫМЫНДАГЫ КОКОН ХАНДЫГЫНДАГЫ
элдик кeтeРYЛYштep
Аннотация
Макалада XIX кылымдын экинчи жарымындагы Кокон хандыгындагы элдик кeтeрYЛYштeрдY камтыйт, мында кeтeрYЛYштeгY жетекчилер аталат,аймактардагы элдик нааразычылыктар,аларды басуу YЧYн хандыктын жазалоочу бeлYктeрдY жeнeткeндYГY кeрсeтYлeт.Элдик кeтeрYЛYштeр хандыктын анын ханы Кудаярдын да биротоло кулашына алып келгендиги айтылат.
Ачкыч свздвр: кeтeрYЛYш, нааразычылык, аймактар, зомбулук, кeбeйтYЛгeн салык, элдик тарыхий инсандар, Кудаярхан, Аптабачы, Миц башы.
НАРОДНЫЕ ВОССТАНИЯ В КОКОНСКОМ ХАНСТВЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX ВЕКА
Аннотация
В статье рассмотрены народные восстания в Коконском ханстве во второй половине XIX века, где названы лидеры восстания, народные выступления в регионах, а также факт отправки ханством карательных отрядов для их подавления.
POPULAR UPRISINGS IN THE KOKON KHANATE IN THE SECOND HALF OF THE 19TH CENTURY
Abstract
The article examines the popular uprisings in the Kokon Khanate in the second half of the 19th century, where the leaders of the uprising, popular uprisings in the regions are named, as well as the fact that the Khanate sent punitive detachments to suppress them.
Ключевые слова: Восстание, протест, регионы, насилие, повышенный налог, народно-исторические деятели, Кудаярхан, Аптабачи, Минбашы.
Keywords: uprising, protest, regions, violence, increased tax, national historical figures, Kudayarkhan, Aptabachi, Minbashi.
Киришуу
Фергана ереенунде 1871-1872-жылдары болуп еткен ар кайсыл бирдиктуу жетекчилиги жок элдик толкундоолор,кетерулуштерден айырмаланып нукура элдик кетерулуш 1873-жылы жазында башталды. Бул кыймыл элдик кетерулуш уч жыл созулуп, Фергана ереенун албырттанган жалын каптады жана мамлекет катары Кокон хандыгынын жоюулушуна алып келди. Фергана тургундарынын 1873-1876-жылдардагы бул жалындаган кыймыл тарыхта элдик кыймыл, "Кокон кетерулушу", "Полот хандын кетерулушу" деген аттар менен элге белгилуу.
1873-1876-жылдардагы элдик кыймылдын тарыхын иридеги окумуштуулардын басымдуу кепчулугу кетерулуштун башталышын, журушун, жыйынтыгын, максатын жана негизги окуяларын Искак Асан уулунун ысымына байланыштырышат. Кетерулуштун алгачкы мезгилинде Искак жалпы жетекчиликти колго албаганы менен кыймылдын баштан аягына чейин емурун ез эли учун арнаган тупку ыйык максаттарынан кайткан эмес. Ошондуктан кыймылдын башталышы жененунде кеп кылуунун алдында Исхак женунде кыскача маалымат беруубуз абзел.
Искак - Полот хан женунде алгачкы маалымат кагаз бетине ал тируу кезинде эле Орус колонизаторлорунун 1873-1876-жылдардагы кетерулушту басуу мезгилинде берилген отчетторунда айтылган. Бирок ал маалыматтар белгилуу гана адамдардын колунда болуп, окурмандарга жеткен эмес. Асан молдонун уулу женунде XIX кылымды изилдееге алган кыргыз жана езбек тарыхчыларынын жарык керген эмгектеринде эскерилет (А.Хасанов , К^сенбаев, В.Плоских, Р.Бабабеков, Р.Набиев, Х.Иноятов, С.Павлов жана М.Рабинович ) Бирок тилеке каршы ушул кунге чейин Исхак - Полот хандын кыргыз элинин улуу тарыхый инсаны жана баатыры катары тарыхый таржымалы, ишмердиги толук ачылып керсетуле элек.
Учурдун талабына ылайык керунуктуу тарыхчы Кушбек Yсенбаев ез макалаларына кошуп келген. Исхак-Полот хандын емуру жана ишмердуулугуне байланыштуу фактылык материалдарды ахивтик документтердин негизинде жацы доордогу маалыматчы тарыхчы К.Молдокасым уулу жеткирууде.
Искак 1844-жылы Маргалац вилаетине караштуу Охна кыштагында кыргыз урууларынын ичкилик тобунун бостон уруусунан чыккан Асан молдонун уйунде туулган. Бул учурда Нузуп бий баштаган кыргыз кыйындары куч алып турган кез эле. Исхактын атасы Асан белгилуу молдо болчу. Ал Маргалацдагы Ак медреседе мударис болуп иштеген, кийинчерээк Кокондогу Тумкатар медресесине которулуп, айылдык мектептен сабатын ачкан, уулу Исхакты ала кеткен. Искак медреседе жакшы билим алган, бирок диний жолго кызыкпаган. Кокондогу анын еспурум кези ордодогу так-талашууларга, кыпчактардын кыргынына, Мусурманкулдун елумуне, Алымбек датка менен Алымкул аталыктын ооматы журуп тургган учурларга туш келди. Дээринен зирек Искак баарын керуп, баарын талдап эсте тутуп журду. 60-жалдардын баашында кайрадан атасы менен кошо Маргаландын Ак медресесине келди да, окуусун улантып, чоц молдо болуп чыкты. Бирок,атасынын бул жерде калгын деген кецешине кенбей 1867-жылы Искак айылына келип эки жылча кыргыздардын арасында туруп калды. 1869-жылы 25- жашында ез айылында Охнада имам болуп иштеди . Элеттеги улам кучеп бара жаткан саясий окуяларга Искакты назар салып турду, ал туулуп ескен жеринде кепке турбай, эл кыдырып кетти. Кеп етпой Искак Андижан шаарына токтоду. Шаарда бир аз молдолук кылды, турмуштун айынан насвай сатып да керду.Анжиянда жургенде Искак кезегинде кадимки Алымкул аталыктын жан-жеекеру болуп журген, теги чаткалдык кыргыз Абдымомун менен таанышып калды. Диний кызматты биротоло таштап Искак аны менен кошо Ташкентке жол тартты .
Абдымомун Кокон ордосуна таанымал , кадырлуу киши эле. Эз мезгилинде Алымкулдун жардамы менен "аталык" даражасына жеткен . 1865-жылы Ташкент Орусияга каратылгандан кийин ал Кудаярдын кызматына кирууден баш тартып , курама элинде колунда бар адам катары жашап турган. Искактын дилгирлигин байкаган Абдумомун аны езуне жигит кылып алды, бул мезгил 1870-жылдардын башы болчу.
Абдымомун Кокон мамлекети , анын хандары жана хан тактысын каалагандай калчаган кыргыз , кыпчак бийлеринин ишмердиги жещнде айтып берген ацгемелери жаш Искактын ац-сезимине катуу таасир тийгизим, кез карашын калыптандырды. Жер кыдырып , эл аралап керген турмуштук татаалдыгы,жалпы журттун зар-муцу Кудаяр хан анын жан-жекерлерYHYн зордук-зомбулугу Искактын ез емYPYн элинин кызыкчылыгы YчYн арнап,мYмкYн болсо "жаман " ханды адилет хан менен алмаштыруу жещнде бир далай ойлондурган чыгаар? Кантсе да кетерYЛYшке башын сайып койгон Искактын ац-сезими Абдымомундукунда жYргенде калыптангандай.
Искактын кетерYЛYшке качан жана кандайча жетекчи болуп калгандыгы женYнде булактарда , изилдеелерде теменде^дей баяндалат . Кокон ханы Кудаярдын эсиреп кеткендиги жана кыргыз,кыпчак жамаатынын екYЛдерYн CYPYп чыгып , ордодогу кадимден келаткан этно саясий тец салмактуулукту бузушу кыргыз бийлеринин кыжырын келтирип жYрген. Мындай саясий нараазычылык 1865-жылы Кудаярдын YЧYнчY жолу такка отургандан кийинки беш жылдыкта активдYY аракеттерге алып келбесе да , 1870-жылдардын башындагы толкундоолор,айрыкча 1871-жылы Сох квргвздарынын кетерYЛYШY,кыргыз бийлерин "убакыт жетти,эми аракеттенуу керек " деген чечимге алып келип , алар эми кандай гана болбосун , "хан тукумунан бир канзада таап , Кудаярдын ордуна отургузууну кездеп калышты.
Салтка ылайык хан мураскору хан тукумунан гана кетерYЛYШY зарыл эле.Ошондуктан 1872-жылы Кутлук-Сейит уруусунун бийи Шер датка баштаган кыргыз тебелдерY кецешип, андай талапкерлике Самарканддагы бир медреседе имамдык кылып жYрген кадимки Алим-хандын уулу Ибрагимбектин баласы Пулат бекти тандашат да, аны кыргыздардын арасында хан кетеруу менен Кудаяр ханга каршы кYрешYYге макулдашат . Кеч кYЗде Самаркандга келген Шер датканын екYЛчYЛYГYне тынч турмушту CYЙген МажYрее Пулатбек макулдугун берYYге эрки жетпейт. Самаркаддан кайткан Кутлук-Сейит шер датка, кыргыз кыпчак Мусулманкул бий жана найман Мусабек бий, Нурамалык Абдымомун менен кецешмекке Ташкентке кайрылып , анын YЙYнде конуп калышат. Самаркандка барып, ой максаттары ишке ашпай калганын айтып отурушкан коноктор Самарканддык Пулатбеке куюп койгондой окшош Искакка ете кещл буруп калышат. Шер датка менен Мусулманкул бийдин сезYн баамдап отурган Искак емYPYн тобокелге салууну чечип, Абдымомун эшикке чыкканда "кетерYЛYшке мен жетекчи болуп берээр элем" деген оюун билдирет. Муну уккан коноктор CYЙYHYп кетишет да, Искак кеп узабай "Полот хан" деген ат менен Наманган тарапка женеп кетет. Ошонтип, Искак Асан уулунун Аксыдагы кетерYЛYшке жетекчилик кылышы 1873-жылы жаз айларында башталды.
Искактын саясий окуяларга аралашып , кетерYЛYшке жетекчилик кыла баштаганын изилдеелер ар TYPДYY беришет . ТYркистан генерал-губернатор К.Б Кауфман езYHYн отчетторунда Искак кетерYЛYшке 1874-жылдын июндан баштап жетекчилик кылган деп айткан билдирYYCYнде, ал Искак Курама уездинен Чаткал челкемYне 1874-жылы жазында келген деген пикирде .Генерал К.Б Кауфман Искактын кетерYЛYшке "жетекчилик ролго ээ болгон " мезгилин айтса керек . себеби 1873-жылы жаз-жайдагы кетерYЛYштYн Аксы очогунда Абдымомун менен Мусулманкул жетекчилик ролду ээлеп , Искак болсо "Полот хан" аты менен жацы мурасы катары негизинен кемYCKYде калган. Трыхый изилдеелердY басымдуу кепчYЛYГYнде 1873-жылкы Аксыдагы кетерYЛYштY Искак Асан уулу жетектеген деп берилет.
1873-жылы жацы бунт чыкты -деп жазат орус тарыхчысы М.А Терентев - кайсы бир эч кимге билгисиз Полот - хан деген неме езYн Алим хандын кичуу уулумун деп ишендирип, каалоочуларды талап тоноого чакыра баштады. Намангандык кыргыздар бул чакырыкка заматта жооп кылышты -деп жазган Т.Кененсариев. Чындыгында, Самаркандда езYHYн кара башын эптеп багып жаткан Пулат бекти эл таанучу да эмес. Бирок, керсе кыргыз тебелдерYHYн айрымдарынын андан кабары бар экен. Ал эми Искактын ким экенинин алгачкы кYндерY эки-Yч адам гана билбесе, эч ким билген эмес. Орус тарыхчысынын Асан уулу жещнде "эч кимге белгисиз" дегени да ошондон . Бирок Искактын чыйрак жана чечкиндуу мYнезY , табийгатынан баатырга тете тышкы турпаты менен акылы , жадагалса замандын шарданына жараша молдолугу кетерYЛYштYн идеаларына теп келип турду
1873-жылы жаз алды менен 200 дей жигиттерин ээрчитип, Шер датка , Мусулманкул, Мусабек, Сулайман, Удайчы жана Абдымомундун коштоосунда Искак Полот бек Ала-Бука ереещне келишти. Чаткалдын , Ала-Буканын, Ак-Тамдын , Нокойдун , Кек-Жардын, Малайдын , Кербендин, Падыша -Атанын, Сафид-Буландын ж.б айыл-кыштактардын бектери, аксакалдары Полот ханга кол беришип, анын туусу астында Кудаяр ханга каршы кYрешкY чыгууга макул болушту.
Шер датка баштаган кыргыз феодалдарынын максатына бийлик жана бийлик орчундуу мааниге ээ болсо да, алардын аракеттери обьективдYY тYрде феодалдык зулумдукка каршы багытталган кетерYЛYштYн мYдеесYне YHДешYп кеткен. Ал эми сыртынан бийлердин максатына таламдаш керYнгенY менен Искактын мыдай кадамга барышы эл тилеген дили менен туюп , ыйык максатка башын байлагандыгын кYбесY болчу.
1873-жылы жайында 29 жаштагы "Полот хан" деген ат менен Аксынын Сафид-Буланында, Шерали хан кетерYЛген жерде , миндеген кутлук-сейит , кытай , саруу урууларынын окYЛдерYHYн катышуусунда ак кийизге салып хан кетерYЛДY.
Искактын айланасына эл тез эле кебейе баштаган. КетерYЛYштYн жYPYШYне Абдумомун, Мусулманкул сыяктуу бийлер тYЗден-тYЗ жетекчилик кылышты . Натыйжала кетерYЛYшчYлер чарбактын беги Кедейбай датка менен Жаны-Коргондун беги Алимдин жазалоочу отрядын Сафид -Булан менен Ала-Буканын ортосунда талкалап , КYKYмбай жана Тоголок -Шайык , Актан ,Найман , Кек-Жар кыштактарын ээлеп алышты . Ал эми Кокондун Y4 замбирек, жана кYчтYY жазалоочу отряд менен чыккан Абдырахман аптабачы алгач Наманганда бир аз токтоп турду да, анан Тере-Коргон менен Тергаучиге женеду . КетерYЛYшчYлер Хасан шаарына чегиништи. Аптабачы Искак менен жашыруун CYЙлешYYлердY жYргYЗYп жатты. Ангыча Аптабачынын авангарды кетерYЛYшчYлер менен салгылашууга епу. Натыйжада начар куралданган кетерYЛYшчYлер Ала-Букага чегинишип, андан ары Чаткалга етYп кетишти.
Июнь айында Шер датка баштаган 40 бийдин Кокондон елтYPYЛгенYн уккан кетерYЛYшчYлер Чаткалдан кол топтоп кайрадан Ала-Букага басып киришти. Бирок Намангандан, Тере-Коргондоген , Жаны-Коргондон алынып келген сыпайлар менен кубуттандырылган жазалоочу отряд Молдо Жолдош пансаттын башчылыгында Искактын козголончуларын экинчи жолу чегиндире алды , кетерYЛYшчYлер тоо аралап кирип кетишти да , эмки жайга чейин Аксыда салыштырмалуу тынчтык орноду.
Алардан баштапкылардан Кокон хандыгынын тYштYк чыгышындагы кыргыздардын Кадамжай, Ноокат, Алай райондорундаагы айылдарда башталды . 1873-жылдын март айынын аяк ченинде бул аймактарга келишке хандан зекетчилер алдагыдан Yч эсе кээде андан да кеп салык талап кылышты , куралдуу кетерYЛYштYн шылтоосу болду . Зекетчилерден алгач айылдыктар салыкты даярдоо YЧYн Yч KYHДYK меенет бергиле деп суранышкан. Ал эми зекетчилер ага кенYшпестен , элден салыкты кечиктирбей толугу менен топтоп берYYCYн талап кыла баштаган . Анысы аз келгенсип зекетчилерди коштоп жYрген хан сарбаздары бир нече кишини туткундап , аларды Коконго алып барып "мисал катары эл кезYне керсетYп ,жазалап коюуга" ниеттене баштаганда , Кокондон келгендердин аракеттерин тYШYнген эл туткундарга жардамга келишти да , салыкчылардын башчысын жана алардын терт жардамчысын елтYPYШYп , чогултулган салыкты кайтарып алышты. Кармашта ездерYнен да алты киши мерт болду.
Ушундай эле маалыматты Америка элчисинин катчысы Скайлер да берет. Ал "1873-жылы жазда Ош, Андижандын тYштYк тарабындагы хандын аскерлери жана салыкчылар кыргыздардан ар бир тYTYнден Зкойдон кошумча зекет жана тоолордогу иштетилген айдоолорго да жер салыгын телеенуу талап кылышты", деп жазат .
Толкундоо тез эле Баткенден тартып Алай тоо этектерине чейинки челкемдерге тарады . КетерYЛYшке кыпчак уруулары да аралашып , чон толкундоолорго айланып кетуу коркунучу туулду. КетерYЛYштYн жетекчилери жещнде булактарда маалымат жок . Ошол учурдагы Алай аймагынын эн абройлуу инсан Курманжан датка жана анын балдары кетерYЛYш башталган алгачкы кYндерYнде бейтарап абалда турушан. Анткени ,1867-жылы Курманжан датка Коконго барып , кыргызга жээн
Кудаяр ханга салам берип келген болчучу. 1868-жылы Саруу уруусунун кызы болгон энеси Жаркынайым елгенден кийин , Кудаяр хан тагаларынын туугандыгын эске албай , вЗYHYн жана жеке жыргалчылыгын ойлоп калса да , Курманжан датка Кудаярга каршы квтврYЛYшкв аралашбастан "адилеттYYЛYк " менен четте турду . Ал эми Оштун беги болуп кызматта турган Абдылда бек . элдик кыймылдын башатында эле кетерYЛYшке кошулуп кеткен болчучу.
Кудаярхан кетерYЛYштY басууга атчан сыпайлардан турган ири жазалоо отрядын жиберип, "кыргыздар менен кыпчактарды жYЗдвн эмес минден кырууга" буйрук берди. Хандын жазалоочу отрядынын келе жатканын уккан кыргыздар "кара-келтек" кошуун жыйышып , сыпайлардын алдын тосушту да , аларды талкалап салышты . Ал эми эл кооптонуп калк квтврYЛYп , натыйжада 20мин кыргыз, 10мин кыпчак YЙ-бYЛввCY менен Кашкар Даванга кирип, Азилети деген жерлерине кече качууга мажбур болушту.
Элдик толкундоолор жана элдик кыжырдануусу басандабагдыктан , хан 1873-жылдын май айында квтврYЛYшчYЛвргв каршы Абдурахман аптабачы баштаган 1000 сарбаздан турган отряд жиберди . Абдурахман аптабачы кетерYЛYш башталар алдында эле Меккеге барып, ажы болуп, андан Стамбул аркылуу Туркиядан ал тYрк султаны Абдул-Азиздин Орусиядан Кокон шаарларын кайтарып алуууга жардам берYYCYн суранган (Абдрахаман аптабачы белгилуу Мусулманкул минбашынын уулу болгон. 1845-жылы 14 жашар Кудаяр биринчи жолу ошол кездеги элеттик кыргыз , кыпчактардын белгилуу бийи Мусулманкулдун жардамы менен такка отурган . Мусулманкул мин башы хан тукуму менен туугандашуу YЧYн кызын Кудаяр ханга турмушка берет. Ошол кездеги жаш Абдырахман, Кудаярдын бир тууган кайын иниси катары ордодо чоноюп, курбалдашы Кудаяр менен кенYЛдеш болуп встY. Атасы 1863-жылы Кудаяр хандын буйругу менен елтYPYЛгендYГYне, квз алдында кыпычак туугандардын кырдыргандыгына карабай , баарына чыдап, акырындык менен жвнвквй "аптабачылык" кызматтан ордодогу негизги бийлик орун болгон мин башыга чейин жеткен.)
Абдрахман аптабачынын квчмвн кыргыз , кыпчак урууларна , жада калса отрукташкан калкка да кадыры чон эле . Ал зордук - зомбулукту , алдым-жуттум менен аралашкан эмес. 6зYн аябай сак кармап , ажылык такыбалыгын так аткарган киши болгон. Ошондуктан квтврYЛYшчYЛврдY басууга кыргыздардын тууганы Абдрахман гана тиши втмвк. Кыйды аптабачы квтврYЛYшчYЛврдYн таламын "тYШYнгвнYн билдиримиш болуп , аларды" кан тегYYГYHYн ордуна хан менен ымалага келууге квндYPДY. КвтврYЛYштYн башка очокторунан да о^лдерду алып , Шер датка баштаган кыргыз , кыпчак урууларынын 40 бийди элчи катары ордого жиберууге макул кылды. Бирок Кудаяр хан екYЛдердYн таламын уккан да жок , тескерисинче алардын баарынын башын алдырды . Абдрахман аптабачы айылда бир аз туруп ордого кайтып келди. Жырткычтык менен елтYPYЛген элчилердин каны элетти ого бетер дурбелу . Жаны кYчтвр менен толукталып миндеген кыргыз, кыпчак кетерYЛYшчYлерY 1873-жылдын июль айында Фергана ереенYHYн тYЗДYГYн квздвй басып кирди . взген жана бир топ элдуу жайлар квтврYЛYшчYЛврдYн колуна вттуу Отурукташкан взбек, тажик тургундары квтврYЛYштY колдошту, бирок кыймылдын активдуу катышуучулары боло алышкан жок.
КвтврYЛYшчYЛврдYн бир тобу Фергана ереенYHYн тYштYГYндвгY Сох чебин талкалап , чептин кол башчысы Алим кичикти (кыпчакты) влтYPYп салышты. Айрым маалыматтарга караганда Сох чебинде Кудаяр хандын казынасы катылган делет . Шаштысы кеткен Кудаяр хан кетерYЛYштY басуу YЧYн жардам сурап, Ташкентке кайрылды .Кайрылууда коркунучтуу козголондун себебин орус ээликтеринен качып втYп келип жаткан кыргыздар тYЗYп жатат деген жалган доомат айтылган . Орус бийликтери хандыктын ички иштерине кийлигишпввщ туура табышты . Ошондой болсо да Петербургга "эгер кокон тополондору токтобосо хандыкты басып алууга падышанын уруксат берYYCYн" суранган - телеграмма женетYЛДY . Ташкенттен ондуу жооп келбеген сон , Кудаяр - хан хандыктын ички кYчттерYне гана таянууга мажбур болду.
Мындайда шашып калган хан квтврYЛYшчYЛвргв каршы езYHYн бир тууганы , Маргаландын беги Султан Муратты квтврYЛYшчYЛврдY басууга жиберди , бирок анын топтоп келген аскердик кYчтерY бул жерде женилип калды . 5 мин сарбаз кетерYЛYшчYлерге кошулуп кетишти, 300 сарбаз
колго тушту. Султан Мурат езу зорго качып кутулду. Мындай жецишке шыктанышкан кетерулушчулер тез эле Ош шаарын, Араванды, Yч-коргонду, Булак-Башыны ээлешти. Бул кыштактардын тургундары кетерулушчулерге кошулуп, бектери качып кетишти. Булак-Башынын беги кармалып, оозуна шиш кагылып елтурулду.
Ошол кезде орус ээлигине етуп калган Кожент уездинин башчысынын 1873-жылдын 3-августунда жазган билдируусунде, "Кокондо кетерулуш кайрадан башталды. Кыпчактар менен кыргыздар хандын зомбулугуна каршы бардык жерде козголушту. Анжиян шаарын Кокон аскерлери таштап кетти, Кудаяр-хан кайсы жерде бекинип жатканы белгисиз",-деп айтышат. Кетерулуш кецири жайылып кеткендиктен, ошол эле караламан элдин уулдары болгон хан кошууну да белунуп жарылып таркай баштады. Анжиянда 3мицге жакын кыргыз, кыпчак сыпай, сарбаздар кетерулушчулерге кошулуп кетти. YреЙY учкан Кудаяр-хан Абдрахман аптабачы менен Шахрихан беги Иса олуяны ири жазалоочулар аскер менен кайрадан кетерYЛYшчYлерге жиберди, алар да кетерYЛYштY баса албады. Аптабачы жоон топ кыргызды колго тYШYPYп, аларды суракка алганда, Кокон ханы Кудаяр ханга каршы козголоцго бYт эл каршы чыгып жатат, ал тYГYЛ 20 дай Кокон акимдери, бектери козголоцдун ичинде деген жооп угуп, кетерYЛYштY басуунун ете кыйын экендигин сезген аптабачы тарап, кеткен кошуунун чогулта албай, Тере-Коргондо жашырынууга аргасыз болду. Ошондой эле шаар калкы айрыкча, Кокон менен Анжияндын тургундары кыргыздардын гана келишин кYTYп, жек керYндY Кудаяр-хандын бийлигин кулатууга даяр турушту.
Кудаяр-хан жан далбастап сентябрь айында кайрадан иниси Султан Мурат бекти кетерYЛYштY басууга аттандырды. Султан Мурат бек тандалма аскер менен кетерYЛYштYн Ош, Анжияндан тYштYк тарабын гана баса алды. Кептеген кетерYЛYшчYлер колго тYШYп, дар га асылды. Омурбек, Бердибек, Каратай сыяктуу кетерYЛYштYн бир нече жетекчилери сыртынан елYм жазасына буйрулду.Натыйжада кетерYЛYшчYлер бир нече жециштерге жетишип, Анжиян шаарын ээлешсе да, 1873-жылдын ^з айларында акырындап тоо талаага чегинип кетууе аргасыз болушту.
Кудаяр хан Ош-Анжияндын тYштYГYндегY Баткен, Алайга чейинки челкемдердY алоолонткон козгголоцдун негизги уюткусу Алайлык кыргыздар деп тYШYHYп, 1873-жылы кYЗYнде Алайдагы чептерди бекемдеенY ылайык кердY. Мында Дароот-Коргон чебинин каменданты Ысмайыл Токсобого Кокондон жакшы куралданган атчан аскерлер жиберилген. Документтерде аскер башчыларынан датка, баштаган жYЗ башы, элYY башы, он башы кароолбеги , мерген жана башка чиндер аталат.
КетерYЛYшке чейин эле Кокон бийликтеринин зордук-зомбулугуна кыжырданган эл, кетерYЛYштен кийинки мезгилдерде, ага тиешеси болгон айыл-кыштактарды талап-тоноо сыяктуу жазалардан ете каттуу запкы керген жек керYндY Кудаяр ханды жецYYге кезY жетпеген кыргыздар айласыздан орус бийликтерининин карамагына етYYге ноябрь айындагы Кожент уездинин башчысы подполковник Р.И. Нольдеге, Сыр-Дарыя облусунун губернатору генерал-майор П.К. Эйлерге кыргыздардын 42уруусунун элчилиги,Токмок уездинин четтерине кирип кеткен 1700 тутYн кыргыздардын орус букаларыгын кабыл алууга болгон сураныч каты, ж.б. фактылар Бул фактылар борборго да угулган 1874-жылы "Голос газетасы" тYштYк кыргыздары орустардан кемек издееге умтулушуп жатат. Эткен жылы жайында алар орус букаралыгын кабыл алууга ниеттерин билдиришти
КетерYЛYштYн убактылуу токтоору менен Кудаяр хан орус "досторунун кеп-кецештерин унутуп, калкка каршы саясатын мурункудай уланта берген.Ал TYГYЛ кYчетYп да жиберген. Сыр-Дарыя облусунун губернатору 1874-жылдын 23-ноябрында Туркистан генерал-губернаторуна :
"Кокондогу кетерYЛYш токтолду........ Тополоц бYткенден кийин хан кетерYЛYшке катышкандарга
езгече салык сала баштады...." деп билдирген.
Мындай саясат орус серепчилеринин пикири боюнча Кокон хандыгын кыйроого карай алып бара жатат, ал эми орус баскынчылары ал кыйроонун келишин гана кYTYп турду.
Адабияттар
1. Авазов, Э. А. Улуттук- азаттык кыймылдардын тарыхнаамасынын айрым методологиялык маселелери (Анжиян кетерYЛYШYHYн мисалында) / Э. А. Авазов // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых. - 2023. - N0. 2(3). - Р. 7-13. -Б01 10.52754/1694867Х_2023_2(3)_2. - EDN UXLPWR.
2. Т.Кененсариев. " Кыргызстандын XIX кылымдын 50-70-жылдарындагы саясий енYГYY" Б.2009.
3. Х.Н.Бабабеков. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (XVШ-XIX вв.). Ташкент, 1990.
4. Ж.Алымбаев. Кокон хандыгы жана НYЗYп мицбашы Б.2015
5. Т.0мYрзакова. Курманжан датка - доор инсан, ишмердYYЛYк Б.2002.
6. Колбаева, Г. И. Т. Касымбеков жана "Сынган кылыч" романы / Г. И. Колбаева // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 4. - Р. 890-898. - D0I 10.52754/16947452_2021_2_4_890. - EDN PUWWUX.
7. А. Никитин. Это было в Коканде Ташкент 1982.
8. Шейшеканов, Т. Б. Кыргызстандагы х1х К. Экинчи жарымы-ХХ К. Башындагы элдик кыймылдардын жана кетерYЛYштердYн тарыхын изилдеедегY негизги методологиялык принциптер / Т. Б. Шейшеканов // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых. - 2023. - N0. 2(3). - Р. 101-108. - D0I 10.52754/1694867Х_2023_2(3)_14. - EDN ЕНККБМ.
