CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 278-286
УДК: 947:93/398.5
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 34
КОКОН ХАНДЫГЫНЫН САЯСИИ ÖHYrYYCY
ПОЛИТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ КОКАНДСКОГО ХАНСТВА POLITICAL DEVELOPMENT OF THE KOKAND KHANATE
Сабиров Рысбек Келдибекович
Сабиров Рысбек Келдибекович Sabirov Rysbek Keldibekovich
т.и.к., доцент, Б.Т.Турусбеков атындагы кыргыз мамлекеттик дене тарбия жана спорт академиясы
к.и.н., доцент, Кыргызская государственная академия физической культуры и спорта им.Б.Т.Турусбеков
Candidate of historical sciences, associate professor, Kyrgyz State Academy of Physical Culture and Sports named _after B.T. Turusbekov_
Мусаев Омурбек Мамажусупович
Мусаев Омурбек Мамажусупович Musaev OmurbekMamajusupovich
окутуучу, Баткен мамлекеттик университети
преподаватель,Баткенский государственный университет Lecturer, Batken State University
КОКОН ХАНДЫГЫНЫН САЯСИЙ GHYrYYCY
Аннотация
Макалада Кокон хандыгынын тYптвлYYCY, ички жана тышкы саясаты, влквдвгY саясий кризистер ж.б. маселелер талдоого алынды. Авторлор жергиликтуу жана чет элдик окумуштуулардын эмгектерин, тарыхый булактарды пайдалануу менен маселенин мацызын ачып берYYгв аракеттенген. Анда влквдвгY саясий туруксуздуктун негизги себептери, хандыктын алсырашы жана чет элдик мамлекеттердин баскынчылык саясаттары кенен чагылдырылган. Кокон хандыгы Фергана врввнYн байырлаган элдердин орток мамлекети болгон. Анын башкаруу системасына бYт элдердин вкYлдврY, анын ичинде кыргыздар да тартылган. 18 к. экинчи жарымында аймакта бирдиктуу мамлекеттин негизделиши вз кезегинде саясий, социалдык-экономикалык жана маданий внYГYYHY шарттаган. Кокон хандыгы 19 к. баш ченине тартып аймактагы ири геосаясий кYчкв айланган жана Чыгыш ТYркстан да анын таасир сферасында болгон. Эл аралык мамилелерде да Кокон хандыгы маанилуу ролду ойногон. Анын Батыш менен Чыгышты байланыштырып турган Улуу Жибек жолун квзвмвлдвп туруусу соода-экономикалык внYГYYгв зор таасирин тийгизген. Бирок хандыктагы ич ара арздашуулар, бийлик YЧYн кYрвш, тышкы кYчтврдYн таасири ж.б. факторлор акырындык менен мамлекетти алсыраткан жана анын вз алдынча жашап кетYYCYно бвгвт койгон.
Ачкыч свздвр: Кокон хандыгы, саясий туруксуздук, тышкы саясат, Фергана, ислам, бийлик, твцкврYш, дипломатия, сепаратисттик тенденция
ПОЛИТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ КОКАНДСКОГО ХАНСТВА
Аннотация
В статье рассматриваются возникновение Кокандского ханства, его внутренняя и внешняя политика, политические кризисы в стране и др. вопросы. Авторы сделали попытку раскрыть суть проблемы, используя труды отечественных и зарубежных ученых, а также исторические источники. В ней подробно описаны основные причины политической нестабильности в стране, захватническая политика со стороны других государств. Кокандское ханство было общим государством народов, населявших Ферганскую долину. В его систему управления были вовлечены представители всех народов, в том числе кыргызы. Во второй половине 18 в. образование единого государства способствовало политическому, социально-экономическому и культурному развитию. В 19 в. Кокандское ханство постепенно стало крупнейшей геополитической силой в регионе, и Восточный Туркестан также оказался в сфере его влияния. Кокандское ханство играло важную роль в международных отношениях. Его контроль над Великим Шелковым путем, соединяющим Восток и Запад, оказал огромное влияние на торгово-экономическое развитие. Но внутренние раздоры в ханстве, борьба за власть, влияние внешних сил и другие факторы постепенно ослабляли государство и препятствовали его самостоятельному существованию.
POLITICAL DEVELOPMENT OF THE KOKAND KHANATE
Abstract
The article discusses the emergence of the Kokand Khanate, its internal and foreign policies, political crises in the country and other issues. The authors made an attempt to reveal the essence of the problem, using the works of domestic and foreign scientists, as well as historical sources. It describes in detail the main reasons for political instability in the country and the aggressive policies of other states. In the second half of the 18th century, the formation of a unified state contributed to political, socio-economic and cultural development. In the 19th century . The Kokand Khanate gradually became the largest geopolitical force in the region, and East Turkestan also found itself in its sphere of influence. The Kokand Khanate played an important role in international relations. His control over the Great Silk Road connecting East and West had a huge impact on trade and economic development. But internal strife in the khanate, the struggle for power, the influence of external forces and other factors gradually weakened the state and prevented its independent existence.
Ключевые слова: Кокандское ханство, Keywords: Kokand Khanate, political instability, foreign
политическая нестабильность, внешняя политика, policy, Fergana, Islam, power, revolution, diplomacy,
Фергана, ислам, власть, революция, дипломатия, separatist tendency сепаратистская тенденция
Киришуу
XVI кылымда Бухара хандыгындагы сепаратисттик тенденциянын кYч алышы жана чет элдик мамлекеттердин (Хива хандыгынын) такай мYнeздeгY баскынчылык саясатынан улам елкеде саясий, социалдык-экономикалык кризистер кYч алган. Мындай шартта жергиликтYY аймак башчылары борбордон оолак болууга жана ез алдынча бийлик жYргYЗYп, салыктарды телееден баш тартышкан.
Жалпы мамлекеттин алкагында болуп жаткан саясий-экономикалык баш аламандык Фергана eрeeнYн да каптаган. Мындай оор кырдаалда жергиликтYY кожолор Бухара хандыгынан бeлYHYп чыгууга аракеттене башташкан. Натыйжада 1708-жылы Тукайтепа, Парнак, Тебе-Коргон, Кайнар аймактарынын кожолору ез жерлерин эркин башкарышып, ез алдынчалыгын жарыялашкан.
1708-жылы Бухара хандыгында Убайдулла хандын акча реформасы калктын массалык тYPдe нааразычылыгын кYчeткeн. Элдик толкундоолордун башталышында eндYPYштYк объектилер, соода тYЙYндeрY жабылып, каршылык кeргeзYYHYн пассивдYY формасы ишке ашкан. Ал эми нааразычылыктын кийинки этабы элдик козголоцдор менен коштолгон, бирок бийликтин активдYY иш аракетинен улам ал тез арада басылып, анын уюштуруучулары жок кылынган.
XVIII кылымдын биринчи жарымында Бухара хандыгында социалдык-экономикалык каатчылыктын натыйжасында элдик козголовдор перманенттYY мYнeзгe ээ болуп, бийлик системасын алсырата баштаган. 1713-1714-жж. Бухара, 1713-ж. Самарканд, 1719-ж. Балх шаарларындагы элдик кыймылдар ага ачык кYбe. Саясий туруксуздук, бийликтин елкедегу абалды жакшыртууга жeндeмсYЗДYГY, жер-жерлердеги эмирлердин ез алдынчалыкка умтулуусу Бухара хандыгынын курамындагы аймактардын борбордон бeлYHYп кетYYCYнe ыцгайлуу шарттарды тYЗгeн.
1709-жылы Фергана eрeeнYн башкарган кожолордун бийлигин езбектердин миц уруусунун eкYЛY Шахрух бий тарабынан кулатылышы жацы мамлекеттYYЛYктYн негизделишине ебелге тYЗгeн. Натыйжада, XVIII кылымдын баш ченинде Фергана eрeeнYндe саясий кырдаал eзгeрYп, де-фактодо Бухарадан кез карандысыз ез алдынча мамлекет негизделген. Бирок де-юреде Фергана аймагынын Бухара хандыгынан толук бeлYHYп чыгуу процесси Эрдене бийдин (1751-1770-жж.) башкаруу мезгилинде гана ишке ашкан [7. 53-б.].
Жацы тYЗYЛгeн хандык кичи, орто жана чоц вилайеттерге бeлYHYп хаким, бек, кушбеги тарабынан башкарылган. Борбордук жана аймактык башкаруучулар, ири шаарлардын акимдери хан тарабынан дайындалган, адатта eкYмдар мындай кызматтарга жакын адамдарын, туугандарын койгон (непотизм системасы).
Кокон хандыгынын тарыхын Yч мезгилге бeлYп кароого болот:
• 1709-1800-жж. - мамлекеттYYЛYктYн калыптануусу. Бул мезгилде Кокон хандыгы эл аралык байланыштар системасында ез алдынча мамлекет катары таанылып, саясий, экономикалык жана социалдык жактан eнYГYYгe ээ болгон. Каралып жаткан мезгилде бYTYндeй Фергана чeлкeмYндe жашаган бардык элдер, анын ичинде тYштYк кыргыздар байырлаган жерлер да хандыкка каратылып, алардын аймактары бирдиктYY мамлекеттин
ажырагыс бeлYГYнe айланган. Эз кезегинде кыргыздар Кокон мамлекетинин аскердик бeлYГYHYн eзeгYн тYЗгeн;
• Кокон хандыгынын eнYккeн мезгили 1800-1840-жылдарга туура келет. Бул учурда Кокон хандыгы тышкы саясатта Бухара, Хива хандыктары менен бирдей укуктарга ээ болуп, коцшу жана алыскы eлкeлeр менен дипломатиялык байланыштарды тYЗYп, e3 ара карым-катнаштарды eнYктYPYY мYмкYнчYЛYГYнe ээ болгон. Хандыктын аскердик-саясий жактан кYч алуусунун жемиши катары азыркы ТYндYк Кыргызстан, Ташкент, ТYштYк Казакстандын аймактарын eзYнe каратылышын атоого болот. Каралып жаткан мезгилде Кокон хандыгы территориалдык жактан кецейип, алгач эркин, eз алдынча бытыранды болуп жашаган элдерди, алардын аймактарын хандыктын бирдиктYY башкаруу системасына кошкон;
• 1840-1876-жж. Кокон хандыгында ички жана тышкы факторлордон улам саясий, экономикалык жана социалдык кризистер кYч алып, акыр аягы мамлекет eз жашоосун токтоткон. Аймактагы ички туруксуздук, Россиянын экспансиясынын ^ч алышынын натыйжасында хандык расмий тYPдe жоюлган.
Аймактагы башка элдер сыяктуу эле кыргыздар да мамлекеттин коомдук-саясий, экономикалык жана социалдык турмушунда маанилYY ролду ойношкон. Шахрух бийдин чоц уулу Абд-ар-Рахим бийликте турган мезгилден тартып хандык менен кыргыздардын eз ара саясий карым-катнаштары бекемделе баштайт. XVIII кылымдын 20-жж. Хоженттин башкаруучусу Акбото бийдин кол астында кыргыздардан тYЗYлгeн аскердик тобу болгон [7. 53-б.]. Тарыхый маалыматтар тастыктап тургандай Акбото бий eзYHYн кYЙee баласы Рахим бий менен бийлик YЧYн кYрeшYY процессинде курман болгон. Рахим бийдин кeзY eткeндeн кийин, иниси Абд-аль-Карим бий эл башкарып калат. Анын учурунда аймакта жашаган кыргыздар жана eзбектер Жунгар агрессиясына каршы бирдиктYY союз тYЗYшкeн. 1751-жылы Абд-аль-Карим бий дYЙнeдeн кайткандан кийин, анын ордуна келген Эрдана бий Коконду башкарып калган. Бул учурда Кокон Борбордук Азиядагы Хива, Бухара хандыктары сыяктуу кубаттуу мамлекетке айланып, саясий-экономикалык жактан eнYГYYгe ээ болгон.
Кокон eкYмдары Эрдана бий кыргыздардын кушчу уруусунун башчысы Кубат бийдин кошууну менен союздаш болуп, Оро-Тeбeгe кол салышкан. Бирок бир катар объективдYY себептерден жана саясий амалдардан улам аталган бирикме адпад жашаган эмес. Эз мезгилинде Кубат бий Фергана жана Тецир-Тоо кыргыздарынын арасында кeрYHYктYY роль ойногон инсан болгон. Анын Кокон хандыгы менен мамилесинин начарлашы эркин жашаган кыргыздардын саясий биримдигине ачык коркунуч жараткан. Кокон аскердик кYчтeрY эми eздeрYHYн баштапкы тарапташтары болгон кыргыздардын жерлерин басып алып, бирдиктYY административдик биримдикке кошууга аракеттенишкен. Кокон хандыгынын тарыхын баяндаган «Тарих-и Рахим хан» аттуу эмгекте Кубат бий «кыргыздардын жетекчиси» болгондугу жeнYндe маалымат берилет. Тарыхый булактар кeргeзYп тургандай Кубат бий eз мезгилинде Кытай императоруна элчи жeнeтYп, бир катар саясий маселелерди камтыган кат жолдогон. Орус саякатчы-чалгындоочулардын эмгектеринде да бир топ кыргыз тeбeлдeрY, анын ичинде Кубат бий жeнYндe да баяндалган [1. 66-б.]. Эрданадан кийин бийликке келген Нарбото бий Кокон мамлекетин XVIII кылымдын акырына чейин башкарып турган. Бул мезгилинде хандыктын аймагы Борбордук
Фергана менен гана чектелген. Ал эми eрeeндYн тYндYк-чыгышынан Алайга чейин жана Кашкар аймагында кыргыздардын таасири ky4tyy болгон [3. 75-б.].
Нарбото бийдин уулу Алимбек хан башкарып турган мезгилде мамлекет башчысынын титулу eзгeрYп, е^мдарлар эми бий эмес, хан, Кокон ээлиги хандык деп атала баштаган. Мындай кeрYHYш хандыктын локалдуу мYнeздeгY мамлекеттик тYЗYЛYштeн бир топ кYчтYY, баскынчылык саясатты колдогон тYЗYмгe айлангандыгынан кабар берет. Кокон хандыгынын ^п убакыттан бери Оро-ТeбeнY басып алуу планы 1806-жылы Алим хандын мезгилинде ишке ашкан. Ага жооп иретинде аймактагы кыргыздар козголоцго чыгышат, натыйжада тYЗYлгeн татаал кырдаалдан пайдаланып Бухара эмири Хайдар Оро-ТeбeнY толугу менен аннексиялаган. Оро-Тeбe экспедициясынын натыйжасыз болушунан улам Алим хан e3 кYчтeрYн Ташкентке багыттайт жана 1809-жылы шаарды басып алат. Кокондун курамына кирген Ташкент эми хандыктын Талас менен Жети-Суу элдерин хандыкка бириктирYYДe ыцгайлуу плацдарм катары колдонулган. Бирок иш жYЗYндe аскердик жортуулдар дайыма эле ийгиликтYY болгон эмес. Алим хан мындай абалдын тYЗYЛYШYнe аскер башчылары кYнeeлYY экенин айтып, аларды катуу жазалаган. Анын жогорку даражадагы кызматкерлерге болгон мамилеси иш жYЗYндe тетири реакцияны жаратып, хандыкта саясий тeцкeрYш уюштурулуп, Алим хан eлтYPYлeт жана бийликке иниси Омор хан келет. Бул мезгилде Кетмен-Тeбe, Памир, Каратегин кыргыздары хандыкка каратылып, Дарбаз жана Куляб жерлери басып алынат жана Бухара эмирлигине каршы бир катар жYPYштeр уюштурулуп, хандыктын аймагы бир топ кецейет [4. 267-б.]. XVIII кылымдын аягынан тартып азыркы тYштYк Кыргызстандын аймагы толук тYPдe Кокон хандыгынын юрисдикциясына eткeн.
XIX кылымдын 50-жж. Кокон хандыгында ички жана тышкы факторлордон улам саясий туруксуздук сакталып кала берген.
БелгилYY болгондой, аймактагы эки ири мамлекет: Кокон менен Бухара бири-бири менен араздашып, аймактык талаш тартышуулардан улам дайыма согуштук абалда болушкан. Алардын ортосунда бир катар талаш жер маселелери болгон, мисалы Хожент аркылуу Фергана eрeeнYнe баруучу Жиззак жана Оро-Тeбe аймактары боюнча талаштар кeп убакытка чейин сакталып калган.
Хандыктын ичинде жергиликтYY отурукташкан жана кeчмeн элдердин тeбeлдeрYHYн ортосунда бийлик YЧYн кYрeш кYч алган. 1840-жж. аяк ченинде кыпчак саясий жана аскердик тeбeлдeрY хандыкта олуттуу саясий ^ч^ айланышкан.
Ошол учурда Фергана чeлкeмYHYн чыгыш аймактарында жашашкан кыргыздардын айрым бeлYктeрY отурукташып, мал чарбачылык менен катар жер иштетYYЧYЛYк менен да алектеншикен. Мындай жагдай алардын жашоо шартынын жакшырышына, таасиринин бекемделишине ыцгайлуу шарттарды тYЗгeн. Кыргыздар аймактагы башка элдерге караганда саясий жана экономикалык жактан кYчтYY болушкан. Тарыхый булактарда алар кайраттуу, эр жYрeк жоокерлер катары мYнeздeлeт.
Хандыктагы саясий кризистерден жана кыпчак тeбeлдeрYHYн бийликке болгон умтулууларынын натыйжасында хандыктын eкYмдарлары тез-тез алмашып турган. Мисалы, кыпчактардын ири eкYЛY Мусулманкул хандыктагы ири саясий окуяларга катышып, хандыктын саясий абалына тYЗдeн-тYЗ таасир тийгизе баштаган. 0з кезегинде хандыктын саясий-аскердик турмушунда кыпчактардын таасиринин кYчeшYнe Алай, Ош кыргыздары,
андан сырткары хандыктагы eзбектер каршы чыгышып, бир катар козголоцдорду уюштурушкан. Бирок Мусулманкул ири саясатчы, кыраакы аскер башчы катары eз таасирин сактап калып, бийликке eзYнe ыцгайлуу адамдарды коюуга аракеттенген. 1845-жылы ал бийликке Шер-Али хандын 13 жашар баласы Кудаярды алып келип, eзY аталык милдетин аткарган, де-фактодо ал хандыкты, анын аскердик тYЗYмдeрYHYн жетекчиси болуп калган [11. 20-б.; 12-14].
1850-жылы хандыкта саясий абал оордошуп, кыпчактарга болгон терс мамиле курч алат. Мусулманкулдун каршылаштары, айрыкча жергиликтYY eзбектер Кудаяр ханды ага каршы тукурдуруп, eлкeдeгY кыпчактардын таасирин жок кылууга аракеттенишет. Кудаяр хан Ташкент бегинин жардамы менен Мусулманкулду жок кылууну кeздeйт. Бирок Мусулманкулдун аскерлери Ташкент бегин талкалап, бийликте кала берет, душман тарапка eтYп кеткен Кудаяр ханды кайрадан такка алып келет. Албетте, бул саясий жактан алып карганда Мусулманкулдун чоц катачылыгы болгон. Бул окуядан кийин Мусулманкул бийликке жалац кыпчактардын eкYлдeрYн дайындай баштайт. Натыйжада бийликтен ажырап калган eзбектер кыпчактардан кутулуу амалын издешип, Кудаяр-ханды кайрадан Мусулманкулга каршы тукура башташат [6.171-172-бб.].
1852-жылы Кудаяр-хан eзбек тeбeлдeрYнe таянып Мусулманкулга каршы кезектеги кыймылды баштайт жана мамлекеттеги бардык кыпчактарга каршы геноцид саясатын жYPГYзeт. Кыпчактарды кыруу саясаты ушунчалык мыкаачылык тYPдe ишке ашканын, хан аскерлери, жергиликтYY отурукташкан элдер кыпчактарды кeчeлeрдe, YЙлeрдe, борбордук аянттарда, кeргeн жерлеринде эле ур-токмокко алышып, кыра башташкан [6. 132-б.]. Ал эми кыпчактардын башчысы Мусулманкул колго тушYPYЛYп, шаардын борборунда eлYм жазасына тартылган.
Бирок мындай кыргындан кийин да хандыктагы абал турукташып калган эмес, тескерисинче жарым кeчмeн жана отурукташкан элдердин тeбeлдeрYHYн ортосундагы бийлик YЧYн кYрeш кайрадан ^ч алган [11. 21-б.].
Кокон хандыгы ички туруксуздуктан жана саясий кризистерден гана эмес, коцшу мамлекеттердин баскынчылык саясатынан да кeп жабыр тарткан. Хандыктын Бухара эмираты менен мамилелери eтe туруксуз мYнeздe болгон, анткени Фергана аймагы eз мезгилинде Бухарадан бeлYHYп чыгып, эл аралык саясий аренада шз карандысыз мамлекет катары жашап калуусу, албетте, эмираттын терс реакциясын пайда кылган. Бухара эмиратынын мындай тYШYмдYY, кооз аймагынан ажыроосу, бир эле мезгилде Чыгыш ТYркстанга кеткен соода жолунун тосулуп калышы - мамлекеттин казынасына келYYЧY салыктардын азайышына алып келген. Ошондуктан Бухара тYPДYY амалдар менен Кокондун аймактарын кайрадан басып алууга аракеттерди жасап турган.
Эз кезегинде Кокондук eкYмдарлар Бухаралыктардын жоготкон аймактарын кайтарып алууга жана мурунку чек араларды калыбына келтирYY саясатына каршы чыгышып, eз алдынчалыкка умутулуп, Бухаранын эсебинен хандыктын аймагын кецейтYY YЧYн согуштук операцияларды жYргYЗYп келишкен. Эки мамлекеттин калкынын баары тYрк, перс элдеринен куралганына жана мусулман динин тутунгандыгына карабай, алар дайыма бири-бири менен согуштук абалда болушкан, ал эми союздук, ынак коцшулук абал сейрек учуроочу кeрYHYш болгон. Эки мамлекетке тец сырттан жалпы коркунуч пайда болгон учурларда гана алар eздeрYHYн жеке кызыкчылыктарын аймактын калкынын кызыкчылыктарынан жогору
коюшуп, бирдиктYY иш алып барышкан. Мындай кырдаал Жунгарлардын жана Циндик Кытайдын Борбордук Азияга кол салган мезгилинде пайда болгон. Бул учурда мамлекет башчыларынын жеке амбициялары жалпы коркунучтун астында арткы планга коюлуп, убактылуу, кыска мeeнeт аралыгында биригYY саясаты ишке ашкан.
XIX кылымдын экинчи жарымында Бордордук Азиядагы мамлекеттер аралык мамилелердин курчушуна Россиянын деструктивдYY саясаты да чоц таасир тийгизген. Ал аймактагы eлкeлeрдY алсыртатуу YЧYн аларды бири-бирине тукуруу саясатын билгичтик менен ишке ашырган. Мында орус дипломаттары, аскердик кецешчилер жана соода агенттери чоц роль ойногон. Акырындык менен аймактагы eз алдынча мамлекеттер Россиянын таасир чeйрeсYнe кирип, андан ^з каранды боло башташкан.
1865-жылы Кокондогу абалдын начарлашынан улам Бухара эмири хандыктын аймагын басып алууга аракет жасайт. Бул мезгилде орустар Ташкентти курчоого алып жатышкан эле. Ошол учурда эмираттын калкы бийликке каршы кeтeрYЛYп, Самаркандды басып алышкан. Бухара эмири мамлекеттеги абалды жeнгe салуу YЧYн мекенине кайтууга мажбур болот [2. 31-32-бб].
Жогорудагы окуялардан бир катар тыянактарды чыгарууга болот:
• Кокон хандыгы сырткы душмандын агрессиясына кабылып, eзYHYн эц ири шаары Ташкент YЧYн кYрeшYп жатканда Бухара eкYмдары тYЗYЛгeн геосаясий конъюнктурадан пайдаланып анын аймактарын аннексиялап алууга аракеттенет;
• Кокон хандыгына келген сырткы коркунуч эртеби, кечпи Бухарага да жетээрине кeзY жеткен, бирок кYHYмдYк жашоо менен жашап, жецил желпи пайдага умтулган Бухара бийлиги аны менен бирге Орусия баскынчылыгына каршы кYрeшYп, аймактын кeз карандысыздыгын сактап калууга аракеттенбестен, тескерисинче Кокон хандыгын андан да алсыратып, орустарга ыцгайлуу шарттарды тYЗYп берген;
• мында сырткы кYчтeр, айрыкча Орусиянын аймактагы мамлекеттердин eз ара мамилелерин солгундатып, аларды бири-бирине каршы коюу саясаты eз жемишин бергендигин байкоого болот. БелгилYY болгондой Бухара эмираты eз мезгилинде аскердик-стратегиялык, соода-экономикалык жактан эц маанилYY болуп саналган Ташкент шаарын басып алуу YЧYн бир катар аракеттерди жасаган;
• жалпысынан алганда, Бухара эмиратынын аймактагы гегемондукка умтулуусу, анын Россия менен кыйыр мYнeздe eз ара мамилелеринин бекемделиши, андан сырткары алсыраган Кокон хандыгынын аймактарын eзYнe кошуп алуу жeнYндe куру YMYTY анын орустарга каршы чыкпоосуна eбeлгe тYЗгeн.
Казак жерлерине болгон кокон-орус атаандашуусунан улам эки тараптын ортосундагы соода, саясий жана дипломатиялык мамилелер кескин солгундай баштайт. Мадали хан eз мезгилинде орустардын салык саясатына жана падышачылык бийликке каршы кeтeрYЛгeн казак султандарына колдоо кeрсeтYп, аскердик жактан жардам кeргeзYп турган. Натыйжада орустардын Кокон хандыгына болгон мамилеси eзгeрe баштайт, ага ачык мисал катары 1831-жылы Кокон элчилиги жогорку децгээлде кабыл алынбоосу эмес жана анын eкYЛдeрYHYн кeпкe чейин кармоодо туруусу ачык кYбe.
Россиянын Кокон хандыгынын аймактарында соода жургузууде ири артыкчылыктарга ээ болуу жана аны ез колуна алуу мумкунчулугу жокко чыгарылды. Соода-экономикалык кызыкчылыктар негизги орунда тургандыгына карабай Россия Кокондун казак жерлеринде таасири кучеп кетишинен чочулап, аны менен болгон соода байланыштарын чектеего аракет жасаган. Ал эми Россиянын соода-ишкер чейресу Кокон менен мамилелерди кучетуу елкенун экономикасынын бекемделишине ыцгайлуу шарттарды тузет деп эсептешкен [10. 233-234-бб.].
Кокон хандыгынын элчилиги Россиядан куулуп чыгарылгандан кийин эки тараптуу мамилелер начарлап, согуштук кырдаал пайда болгон. Кокондун казак жерлеринде таасирин сактап калууга болгон аракети кокон-россия мамилелеринин чыцалышына себеп болгон. Казак жерлерин толук басып алган орустар эми хандыктын карамагында болгон казак жерлерине кез артып, аймактарды аннексиялоо планын иштеп чыккан. Бул учун аймактагы абалды толук изилдее иштерин аскердик-илимий экспедициялар, соода агенттери ишке ашырып жатышкан эле.
XIX кылымдын экинчи жарымында хандыктагы ич ара согуштар, бийликтин жургузген саясатына каршы элдик толкундоолор, Бухара эмирлиги тараптан коркунуч мамлекетти алсырата баштаган. Кокон хандыгынын езунун казак, кыргыздар жашаган чек ара аймактарында аскердик коргонуу чептерин куруусу орустар тараптан кызгануу менен кабыл алынып, ага тетири реакция пайда болгон. Алардын пикиринде хандык чет жакадагы элдерди талап-тоноо аркылуу езунун муктаждыктарын чечууде. Мындан керунуп тургандай орустар бул жерлерди мурунттан эле езунун таасир чейресу катары эсептеп, аны басып алууга далалаттана баштаган.
Колдонулган адабияттар
1. Андреев А.И. Труды Г. - Ф.Миллера о Сибири // Миллер Г. - Ф. История Сибири. -М., 1999. Т. 1. - С. 66, 133.
2. Кыргызстандын эц байыркы мезгилдериден XIX кылымдын соцуна чейинки тарыхы. - Бишкек,1998. - 207.б.
3. Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические предпосылки (ХУШ-Х1Хвв.). - Ташкент, 1990.
4. Кыргыз ССР тарыхы. - Фрунзе, 1973. - 267-б.
5. Кун А.Л. Очерк Коканского ханства // Известия Императорского Русского географического общества. Т. XII, отдел 2. 1876. СПб, - С.58
6. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. - Казань, 1886. - С.171-172.
7. О.Осмонов. Кыргызстан тарыхы. - Б., 2000. 53-б.
8. Плоских В.П. Кыргызы и Кокандское ханство. - Ф., 1977. - С. 70.
9. Плоских В.М., Мокрынин В.П. История кыргызов (досоветский период). - Бишкек, 1992. - С. 77, 103.
10. Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России, 60-е г. XIX века. - М., «Наука», 1965. - 337 с.
11. Хасанов А.Х. Народные движения в Киргизии в период Кокандского ханства. -Москва, 1977. - С.20.
12. Распространение ислама у кыргызов / М. А. Закиров, А. С. Закирова, Р. К. Сабиров, М. И. Чыналиева // Вестник Ошского государственного университета. История. -2022. - № 1. - С. 38-47. - DOI 10.52754/1694867X_2022_1_5. - EDN VGAVNC.
13. Кубанычбек Кызы, А. "Манас" эпосунда кeчмeн турмуштун CYрeттeлYШY / А. Кубанычбек Кызы // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология. - 2023. - No. 2(2). - P. 41-48. - DOI 10.52754/16948874_2023_2(2)_5. - EDN UIVPTC.
14. Султанова, М. Ш. XIX кылымдын экинчи жарымы XX кылымдын башындагы акындардын чыгармаларындагы тарыхый окуялардын чагылдырылышы / М. Ш. Султанова, Г. Абсамат Кызы // Вестник Ошского государственного университета. -2021. - Vol. 2, No. 4. - P. 1107-1113. - DOI 10.52754/16947452_2021_2_4_1107. - EDN EFTLDV.
