CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 287-297
УДК: 94(575.2)
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 35
КЫРГЫЗДАРДЫН КОКОН ХАНДЫГЫ, ЦИН ИМПЕРИЯСЫ ЖАНА РОССИЯ МЕНЕН БОЛГОН СООДА-ЭКОНОМИКАЛЫК БАЙЛАНЫШТАРЫ (XVIII К. - XIX
К. БАШЫ)
КОКАНДСКОЕ ХАНСТВО КЫРГЫЗОВ, ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ С ИМПЕРИЕЙ ЦИНЬ И РОССИЕЙ (XVIII В. - НАЧАЛО XIX В.)
KOKAND KHANATE OF THE KYRGYZ, TRADE AND ECONOMIC RELATIONS WITH THE QIN EMPIRE AND RUSSIA (XVIII CENTURY - BEGINNING OF THE XIX CENTURY)
Толобаева Элида Анарбековна
Толобаева Элида Анарбековна
Tolobaeva Elida Anarbekovna
т.и.к., доцент, Ж.Баласагын атындагы КУУ
к.и.н., доцент., Кыргызский государственный университет имени Ж. Баласагына Candidate of historical sciences, associate professor, Kyrgyz State University named after J. Balasagyn
Tolobaeva elida@,mail.ru ORCID: 0009-0007-1931-0374
КЫРГЫЗДАРДЫН КОКОН ХАНДЫГЫ, ЦИН ИМПЕРИЯСЫ ЖАНА РОССИЯ МЕНЕН БОЛГОН СООДА-ЭКОНОМИКАЛЫК БАЙЛАНЫШТАРЫ (XVIII К. - XIX К. БАШЫ)
Аннотация
Кыргыздардын коцшу мамлекеттер: Цин империясы, Кокон хандыгы, Россия жана Фергана eрeeнYHYн элдери менен болгон соода-экономикалык байланыштары ХУШ кылымдын экинчи жарымында терецдеп, eзYHYн аппогейине жеткен. Алардын кYHYмдYк турмушундагы ички продукциясы кeчмeндYк турмушка ылайыкташып, натуралдык чарбага негизделгендиктен, eздeрYн канааттандырбаган. Ошондуктан коцшу элдер менен соода жYргYЗYY жана алмашуу процесстерин жeнгe салып туруу ыцгайлуу болгон. Макалада кыргыз элинин ХУШ к. - XIX к. башындагы Кокон хандыгы, Россия жана Цин империясынын элдери менен соода, экономикалык жана маданий байланыштары жeнYндe жацы кeз караштын талабына ылайык, илимий эмгектердин жана булактарга анализ жYргYЗYлeт. Аталган мезгилдеги кыргыздардын соода-сатык иштери баяндалып, соода товар алмаштыруу мYнeздe болгондуктан, товар алмашуу натуралдык мYнeздe экендиги аныкталат.
Ачкыч свздвр: кыргыздар, Кокон хандыгы, Цин империясы, Россия, соода-сатык мамилелер
КОКАНДСКОЕ ХАНСТВО КЫРГЫЗОВ, ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ С ИМПЕРИЕЙ ЦИНЬ И РОССИЕЙ (XVIII В. -НАЧАЛО XIX В.)
KOKAND KHANATE OF THE KYRGYZ, TRADE AND ECONOMIC RELATIONS WITH THE QIN EMPIRE AND RUSSIA (XVIII CENTURY -BEGINNING OF THE XIX CENTURY)
Аннотация
Торгово-экономические отношения кыргызов с соседними государствами: Циньской империей, Кокандским ханством, Россией и Ферганской долиной во второй половине XVIII века углубились и достигли своего апогея. Внутреннее производство было приспособлено к кочевой жизни и основано на натуральном хозяйстве. В связи с этим, кыргызы вели торговую отношения с соседними народами и регулировали товарообменные процессы. В статье анализируется на основе научных трудов и источников торгово-экономические и культурные отношения кыргызов с народами Коконского ханства, Россией и Цинской империей XVIII в. -начало XIX в. с нового аспекта. Поскольку торговля велась товарообменным процессом, он носил натуральный характер.
Abstract
Trade and economic ties of the Kyrgyz with neighboring states: the Qin Empire, the Kokand Khanate, Russia and the Fergana Valley deepened and reached their apogee in the second half of the 18th century. Domestic production was adapted to nomadic life and based on subsistence farming. In this regard, the Kyrgyz conducted trade relations with neighboring peoples and regulated commodity exchange processes. The article analyzes, on the basis of scientific works and sources, the trade, economic and cultural relations of the Kyrgyz with the peoples of the Kokon Khanate, Russia and the Qing Empire of the 18th century. - beginning of the 19th century from a new aspect. Since trade was carried out by a commodity exchange process, it was of a natural nature..
Ключевые слова: кыргызы, Кокандское ханство, Цинская империя, Россия, торговые отношения
Keywords: Kyrgyz, Kokand Khanate, Qing Empire, Russia, trade relations
Киришуу
Кыргыздардын XVIII к. - XIX к. башында коцшу элдер менен жургузген соода, дипломатиялык жана маданий байланыштары кечмендук цивилизациянын децгээлинде болгон. Изилдеечулер кыргыздардын маданияты сактардын, усундардын, турктердун жана Борбордук Азиянын жергиликтуу калктарынын маданияттары менен ез ара байланышта болгондугун, ошону менен бирге уруулук езгечелуктерун сактап калгандыгын белгилешет. Мунун езу анын кечмендер цивилизациясынын белукчесу экендигине далил.
Кечмен турмушта жашаган кыргыздардын чарбасынын бир белугу дыйканчылык болуп эсептелет. Ал Кыргызстандын тундугуне караганда туштугунде жакшы енуккен. Байыртадан эле отурукташып дыйканчылык менен кесип кылган езбек, тажиктер менен коцшулаш жашаган ферганалык кыргыздар жер иштетуу маданиятын жогорку децгээлде ездештурген. Алар, дыйканчылыкта, дан эгиндеринен тышкары куруч жана пахта естурушуп, ездерунун керектеесунен артканын сатышкан. Ал эми, ацчылык чарбачылыктын бир туру катары каралган. Кыргыздар чарбачылыктын бул турун байыркы доордон бери ата-бабалардан калган кесип катары уланткан. Эл ичинен мыкты мергенчилер чыккан. Айрым мергенчилер ацчылык менен бир айыл элди баккан учурлар да болгон. Кыргыздар ацчылык кылууда экологиялык тец салмактуулукту сактаган. Мергенчилер жапайы айбандарды бооз учурунда, жацыдан телдеген мезгилде аткан эмес.
Демек, кыргыздар ацчылыкты кошумча азык-тулук, баалуу ац-терилерин табуу, жоокердик енерду еркундетуу жана терт тулук малга зыян келтирген жырткыч айбандарды жок кылуу учун жургузген.
Жогоруда белгиленгендей, кыргыздардын чарбачылыгынын негизин мал багуу, дыйканчылык жана ацчылык тузген. Калктын белгилуу бир белугунун отурукташып жашоосу жана дыйканчылык менен алектенуусу, коцшу элдер менен соода-экономикалык байланышта болуусу туруктуу мунездегу енугууну камсыз кылып турган. Мындай ез ара мамиледе болуу эмгектин коомдук белунушунун (кол енерчулер, усталар менен соодагерлердин ортосундагы мамилелер) объективдуу мыйзам ченеми менен байланыштуу. Соода кеп учурда товар алмаштыруу мунезде болгон. Кечмен мал чарбачылыгы менен алектенген кыргыздар енер-жай товарларына, кийим-кечеге муктаж эле. Бул муктаждыктарды Ферганадан, Кашкардан, Кулжадан келген соодагерлер канааттандырган. Кыргыздар енер-жай товарларын, азык-тулуктерду малга, териге, кийизге, баалуу ац терилерине алмаштырып алышкан. Кечмендер ездеруне чектеш жайгашкан, дыйканчылык менен алектенген элдердин базарларына малын айдап келип, соода жургузуп турган (Осмонов, 2019, 231-б.).
Соода-сатыктын натыйжасында кечмендер да, отурукташкан эл да кеп пайда тапкан. Азия жана Европа елкелерун байланыштырган Улуу Жибек жолу Кыргызстан аркылуу еткену белгилуу. Дециз жолдорунун пайда болушу менен бул жолдун мааниси темендегенуне карабастан, жолдун нуктары аркылуу жакынкы елкелер менен соода-сатык иштери жургузуле берген.
XVIII к. кыргыздар баштарынан оор мезгилдерди еткеруп жатканына карабастан, бул соода жолдорун ез кеземелунен чыгарбоого умтулушкан. Мисалы, алар Бухара хандыгынын шаарларынан чыгышты карай Жаркент, Кашкар тарапка кеткен бардык жолдорду кеземелге
алышкан. Буруттар (кыргыздар) Бухарадан жана Кашкардан Жунгарияга жана Россияга кеткен жолдорду торошту деп Россиянын элчиси майор Угрюмов ез билдирYYCYндe ачык жазган (Осмонов, 2019, 87-б.). Соода кербен жолдорун кеземелдеп туруу кыргыз уруу башчыларына жакшы пайда алып келген. Улуу Жибек жолу аркылуу кербендерди ез конуштары аркылуу eткeрYY YЧYн кыргыздар аларга ыцгайлуу шарт тYЗYYгe аракеттенишкен. Алардын коопсуздугун камсыз кылуу YЧYн коштоп жYPYYгe жоокер жигиттерди дайындашкан, кербендерди азык-тYЛYк, жата турган жай менен камсыз кылган. Мындай соода-сатык, дипломатиялык байланыштар XIX к. башында дагы улана берген. Ал жeнYндe КР БМАнын фондунун «Краткие сведения о занятиях диких киргизов» деген атылыштагы архивдик документте оруетян ялые жяшягян кез кяряндысыз жяпяйы кыргыздяр eздepYHYн жepлepи яркылуу еткен кepбeндepди тоношот. Ллярдын жяшоосу кичYY, орто, улуу жуз султандарынын бийлигиндей эмее (бул жерде сез казак султандары жeнYндe айтылып жатат - Э.Т.) бийлердин бaшкapyycyндa экендиги мeнeн aйыpмaлaнышaт. Ллярдын еоодя иштepиндe Лля-Тоо жяня Жууку тоолорунун этeгиндe eстYPYлгeн дян языктяры бяшкы орунду ээлeйт. Оруе кeпeстeрY кыргыздярдын жepлepи яркылуу еткенде, ялярды бийлердин жигиттери узятышып, Лкеу шяярына чейин коштоп барышат деп айтылат. (Центр. гос.арх. КР ф.160-И, оп.1. ед.хран.2., С.3-4.).
XVIII к. кыргыздар Чыгыш ТYркстандагы Кашкар, Ак-Суу, Yч-Турфан, Жаркен шаарларына мал айдап келип, ацчылыктан тапкан ац-терилерин сатып турган. Алай менен Ат-Башынын Кашкарга жакын болуп, ал жакка айдаган мал базарга этинен тYшпeй жеткен Кашкардын базарында бир кYндe 40 миц баш мал соодаланып турган (Осмонов, 2019, 231-б.). Анын кeбYн кыргыздар саткан. Кашкар шаарынын айланасында кыргыздардын чоц багыш, кыпчак, жаман тейит, черик урууларынын чоц бeлYктeрYHYн туруктуу жашашы кыргыздардын, Чыгыш ТYркстан менен байланыштарынын eнYГYШYнe ебелге болгон. Кыргыздар бул шаарлардан кол eнeрчYЛYк буюмдарды, кездемелерди, азык-тYЛYктeрYн жYктeп келишкен.
Каралып жаткан мезгилдеги, кыргыздардын соода иштеринде соодагерлер жана CYткорлор дагы негизги ролду ойношкон. Соодагерлер пайда кeрYY YЧYн жYк ташуучу арабалары менен кечмендерге келип, алар менен мурунтан убадалашып, акчаларын насыяга берип, ал товарларды арзан баада сатып алышчу. Мисалы, Д.Айтмамбетовдун 1955-ж. Жалал-Абад облусунун райондорундагы аксакал-информаторлордон чогулткан оозеки материалдарында байлар eзYнeн арткан эгинди саткандыгы же карызга бергендиги айтылат. Ынсаптуу байлар карызга берген эгинин ошол алгачкы елчемде гана алышкан. Ал мезгилдеги чен-бирдик боюнча 1 чейрек буудай (азыркы елчемде 6 пудга жакын) 5 тецге болгон. 5 тецгеге 1 етук алып кийген (Рукоп. Фонд НАН КР Инв. № 1695., 4-б.). Кыргыздар менен Чыгыш ТYркстандын элдеринин ортосундагы соода байланыштарында айдап барган малга карата салыктар мамлекеттин казынасынын пайдасына чегерилген. Мисалы, сырттан теленген салык (пошлинный сбор на доставляемый извне скот - Э.Т.) 1/20, башкача айтканда 20 баш малдан 1 мал казынага тYшкeндYГY кытай булактарында белгиленет (Сушанло, 1983, 91-б.). Цин бийликтери Кашкардын тышкы соода байланыштарын кYчeтYY YЧYн XVIII к. 50-жж. аягында сырттан кирген малга теленген салыкты (пошлина - Э.Т.) 1/20дан 1/30га чейин темендеткен(Сушанло, 1983, 91-92-бб.).
Кыргыздар Борбордук Азиядагы башка элдердей эле Кытай менен соода-сатык мамилелерин женге салып, андан ары бекемдееге аракет кылышкан. Кээ бир
изилдeeчYлeрдYн маалыматтарында кeрсeтYлгeндeй, Цин бийлиги тарабынан казактар жана кыргыздар менен соода байланыштарынын eнYГYYCY, алардын саясий кызыкчылыктарын ишке ашыруу YЧYн пайдаланылган деген концепция eKYM CYргeн. Цин бийликтеринин аскердик гарнизондорунун жана Синьцзяндын жашоочуларынын тамак-ашка, этке болгон керектeeлeрYн кыргыздар менен казактар камсыз кылып турушкан. Цин бийликтери, соода-сатыктын мындай активдуу eнYГYШYн: «силердин кызыкчылыгыцарды коргоп, кYHYмдYк жашооцорго керек нерселерди камсыз кылып жатабыз», - деп казак, кыргыз жана уйгурларды басынтып келишкен. Ошондон улам, Синьцзянга соода кылганы келген кыргыздар да бир топ чектeeлeргe дуушар болгон. Бирок, кыргыз соодагерлери казактарга караганда казыналык соодадан азыраак кeз каранды болушкан. Цин бийликтери Чыгыш ТYркстандын соодагелерине кыргыз кошундарына, Борбордук Азиянын шаарларында жергиликтYY элдер, кeчмeндeр менен тYЗмe-тYЗ жекече соода кылууга тыюу салышкан.
XVIII к. кыргыздардын коцшу мамлекеттердин (Цин империясы, Жунгар хандыгы, Кокон хандыгы) жана Фергана eрeeнYHYн элдери менен болгон соода-дипломатиялык байланыштары терецдеп, бекемделген.
Калмактардан бошотулган жайыттарды пайдаланганы YЧYн кыргыздар Цин бийликтерине жыл сайын 100 жылкыдан 1 жылкы же 1 кара мал жана 1000 койдон 1 кой берип турууга милдеттуу болушкан (Рукоп. Фонд НАН КР Инв. № 1439., 8-б.). Жыл сайын бул салыктарды чогултуп алуу YЧYн кытай кeпeстeрYн узатышып чогуу жYргeн чакан аскердик топ, Чыгыш ТYркстанга жана кыргыз кошундарына жeнeтYлгeн. Кытай кeпeстeрY кыргыздардын жерлеринде соодасын кенен жайылтып, eз товарларын малга, териге, кийизге, баалуу ац терилерине алмаштырып алышкан. Кыргыздар менен кытайлардын соода байланыштары, кыргыздардын Кытай базарларында да активдуу соода-сатык жYргYЗYШY, эки тараптын тец пайда кeрYШYнe шарт тYЗгeн.
Ошону менен бирге, XVIII к. экинчи жарымында Борбордук Азия элдери YЧYн Цин империясы тарабынан сюзерен-вассал принцибинин негизиндеги режим иштелип чыккан. Бул режим Цин империясы Кокон хандыгы жана Борбордук Азиядагы башка хандыктары менен соода, маданий байланыштарын тYЗгeндe, тYрк тилдуу элдердин дагы кызыкчылыктарына ыцгайлаштырып, Цин империясына жакындатуу максатын ишке ашырышкан деп айтууга болот.
Соода мамилелеринде кербендердин тездик менен жYPYШYн, коопсуздугун камсыз кылуу YЧYн биргелешкен аркеттерди кeрYшкeн. ЖергиликтYY элдин дагы кызыкчылыктарын эске алуу менен жолдор курулуп, жакшыртылып турган. Ферганадагы Захир ад-Дин Бабурдун мезгилинен бери колдонулуп келе жаткан кербен жолдорундагы жыгачтан коюлган аралык белгилери жацы таш белгилерине алмаштырылган. Ар бири eз конуштары аркылуу кербендердин eтYШYнe, аларды кабыл алып узатууга умтулган кыргыз башчыларынын ортосунда eз ара пикир келишпестиктер да кезиккен. Бытырандылык абалында конуштарда трансконтинеталдык соода - кербен жолдорунун eз милдетин ийгиликтYY аткарышы татаал болгон. Кeчмeн уруулардын кYHYмдYк жашоосунда борбордошкон бийликтин жоктугунан кыргыз бийлери соода кербендеринин eнYГYШYндeгY коопсуздукту камсыздоо максатында чептерди, болбоду дегенде жоокерлери бар бекемделген чек ара тосмолорду коюшкандыгын Д.Сапаралиев eз эмгегинде белгилейт (Кыргызстандын тарыхы..., 2016, 87-88-бб.).
Мындай шартта кыргыздар менен Кашкар-Жунгария жана Россиянын ортосундагы соода мамилелерин тартипке женге салуу иши Цин империясы тарабынан ар тараптан изилдене баштаган. Цин Кытайы Чыгыш ТYркстандагы горнизондорундагы аскерлерди эт менен камсыз кылуу маселесин чечYYгe аракеттенген. Мисалы, Yч-Турфанда Цин бийликтери горнизондогу ез аскерлерин тамак-ашына 1 койду 5 лянга сатып алышкан. (Кузнецов, 1983, 50-б.). Мындай арзан баада тамак-аш сатып алуу Кытай бийликтери YЧYн кыргыздардын малын (кой, уй ж.б.) буга чейин болуп келгендей, Кытайдын Халхи ж.б. сырткы чек араларына айдатып жибергенге караганда бир кыйла пайдалуу болгон. Мындай пайдалуу соода жYргYЗYYДeн тышкары Цин Кытайы кыргыздар менен соода мамилесине туруктуу мYнeздe жYргYЗYYHYн дагы бир ыцгайлуу шартты кармагандыгында эле. Себеби, Цин бийликтери кыргыздар менен туруктуу сооданы андан ары eнYктYPYп, анын натыйжасында Кытайдын чегинен тышкары (батыш тарапты кездей) мамлекеттердин саясаты ж.б. иштери жeнYндe соодагерлерден тынымсыз_кабар алып турушкан.
Каралып жаткан мезгилдеги, кыргыздардын Фергана eрeeнYHYн элдери, коцшу мамлекеттер менен жYргYЗгeн соода, дипломатиялык жана маданий байланыштары жeнYндeгY кызыктуу маалыматтар Ч.Ч.Валихановдун «Записки о киргизах» деген эмгегинде арбын кезигет. Мисалы, автор «...кыргыздардын соода иштери алардын айылдарында жYPГYЗYлeт. Кыргыздар жылкыны катуу баркташат. Алар eздeрYHYн малын жана товарларын Кашкар, Ош, Кокон, Ташкент шаарларына келишип, боз YЙлeрYн тигип отуруп алышат. Кашкар шаарынан бышык сапаттагы тимпи, машура кездемелери алынып келинет. Алардын eц-тYCтeрY сары, ^рец, кара болгон. Бул товарлар койлордун санына жараша башма-баш алмаштырылат. Жогорудагы кездемердин ичинен тимпи, мисалы 4 койго алмашылган» (Валиханов, 1985, 73.34-б.). деп жазган.
Андан сырткары автор кыргыздардын жылкыны барктагандыгы, терт тYЛYк малдын ичинен аны ардактап баккандыгын да баса белгилеп кеткен. Бул тууралуу ал, «.кыргыз жылкыларынын оттогон чeбY бетеге жана эбелек. Бул жем-чептер сентябрь айында оттогонго жагымдуу келет дагы, терт тYЛYк мал семирет. Теелер чычырканактын жалбырагын жана кекпекти (кек чеп) сыдырып жешет, жырткыч айбандарды кармоону, балык уулоону кыргыздар такыр билбейт» - деп белгилейт. (Валиханов, 1985, 32-б.) Ал эми жырткыч айбандарды кармоо боюнча eнeрYнe келсек, Кытайдагы медициналык максатта колдонулуучу бугунун мYЙYЗY ете бааланган жана кымбат сатылган. Бугунун мYЙYЗY лужун деп аталат. Кулжада бугунун мYЙYЗY бир бYTYн жамбыга бааланган (300 сомдон 500 сомго чейинки баадагы уютулган кYMYш). Мындан тышкары CYлeeсYндYн териси да базар наркында ете кымбат турган. Ал терилерди ортоазиялыктар жана сарттар 5 койго баалап сатып алышкан. (Валиханов, 1985, 32-б.) Ошондой эле, автор Ысык-Келде, Чыгыш-ТYркстанда, Ферганада жашаган элдер баардыгы тегиз жер иштетип, дыйканчылык менен оокат кылышат деп белгилейт. Алар дан азыктарын eздeрYнe жеткидей кылып жер айдашып, эгин сееп, eстYPYп, TYШYMYH жыйнап алышат деп керсетет. Ч.Ч.Валиханов Ысык-Келде, Чыгыш ТYркстанда жана Ферганадагы жыйналып алынган эгиндердин TYШYMДYY болушунун себеби, бул аймактагы айдоо жерлердин сугатка ыцгайлуу экендигин эскертет. Демек, Ысык-Келде, Батыш Кытайда жана Кокондо ирригациялык системанын жардамы менен айдоо жерлерди суугаруунун децгээли бирдей экендигинен кабар берет (Валиханов, 1985, 32-33-бб.).
XVIII к. экинчи жарымынан тартып Россияга багыт алган кыргыз кербендери казак талаалары аркылуу ТYштYк Сибирге каттай баштаган. Бул мезгилде кыргыз кербендери ТYштYк Сибирдин Петропавловск, Семипалатинск, Усть-Каменгорск ж.б. шаарларына чейин барып соода жYргYЗYшкeн. Кыргыздар YЧYн Кашкардын товарларына караганда орустун товарлары eтYмдYY болгон. Бирок, орус кeпeстeрY Коконго, Ферганага темен^ сорттогу, начар сапаттагы товарларды алып келишкен. Ал товарлар кызыл тYCтeгY кездеме, верверет, нанка, саржа, чыт ж.б. эле. Орустар алып келген товарлардын ичинен, темирден жана чоюндан жасалган казандар ж.б. буюмдар eтe баалуу болгон. Бул товарлардын бардыгы койлорго, букаларга, териге жана ар кандай мехтерге алмаштырылган.
Соодагер YЧYн пайдалуу болгон кызыл терилер, казандар ж.б. чоюн буюмдар жогорку баада сатылган. Мыкты сапаттагы кызыл терилер бул жерде 6 койго, орто сапаттагылары 5 койго, тeмeнкY сапаттагылары 4 койго барабар болгон, ал эми чоюн кумаралар бир токтуга бааланган. 1 балта 1 козуга кеткен. Соода-сатык учурунда соодагерлер тарабынан насыяга берYY да кецири таралган. Алар товарларын койго алмашып жаткан учурда алармандарга шарт коюшкан. Эгерде соодагер кандайдыр бир товарын кYЗYндe козуга алмашса, жазында аларман козунун ордуна кой бермек. 12 койдун териси бир койго бааланган, тул^щн териси бир кой, суусар - эки койго, ал эми эки улак бир койго, алты кой бир букага алмашылган. Борбодук Азиядан чыккан жибек кездемелер анчалык eтYмдYY болгон эмес. Аларды манаптардын аялдары гана сатып алышкан (Валиханов, 1985, 34-35-бб.).
Жогорудагы фактылар, кыргыздардын Фергана eрeeнYHYн элдери менен гана эмес, Цин империясы, Россия, Казак жYЗдeрY менен дагы жYргYЗгeн соода-сатык иштери бийик децгээлде eнYккeндYГYн далилдеп турат.
Кыргыздардын биз карап жаткан мезгилдеги Кокон хандыгы менен жYргYЗгeн соода-сатык маданий байланыштарын жацы сапатка чыккандыгын eзYнчe белгилеп айтууга болот. Себеби, Фергана eрeeнY дыйканчылыкка ьщгайлуу аймак болгондуктан, кeчмeн элдер Кокон хандыгынын базарларында малын ак буудай, арпа, жYгeрY сыяктуу дан азыктарына алмаштырып, соода-сатыгын eнYктYPYшкeн.
Кокон хандыгынын территориясынын географиялык-рельефтик eзгeчeлYГY да соода-сатык иштеринде маанилYY роль ойногон. Дыйканчылыкка ыцгайлуу болгон, дайыма жылуу климатта болуп турган айдоо жерлеринде тeрт тYЛYк малды жайыттарда кармап багып туруу мYмкYн эмес эле. Ошондуктан алар eздeрYHYн чарбасында айдоо жерлеринде пайдалануу YЧYн аз сандагы кара малды багышкан. Ал эми, соода иштеринде товарлар жYктeгeн кербендер, Кашкарга жана Ооганстанга жол тартканда кeбYнчe Кокондун жеринде багылган жылкыларды пайдаланышкан. Себеби, соода жолундагы асман тиреген ашууларды жана тоолорду ашып eтYY тeeлeргe кыйынчылык келтирген.
Ошондой болсо да, ТYркстан аймагында ысык-суукка чыдамдуу эки eркeчтYY тeeлeр багылган. Ал эми, Хивада бир eркeчтYY нар тукумундагы зор тeeлeр багылган. Кокондун кeпeстeрY товарларын жYктeп, кербендерге кошуу YЧYн, eз менчигиндеги тeeлeрдY багышкан. Ал эми, тeeсY жоктору кыргыздардан тeeнY жалдап алышкан.
Кыргыздардын социалдык-экономикалык абалы жана Кокон хандыгынын саясий турмушундагы коцшу элдер, башка мамлекеттер менен жYргYЗгeн соода ж.б. багыттагы байланыштары Эзбекстандык окумуштуу Х.Н.Бабабековдун жеке архивдик
материалдарында да кенен чагылдырылган. Мисалы, «Ташкентские дела» деген документтеги казак атаманы подпоручик Телятниковдун билдирYYCYндe «Кытайга баш ийген кыргыздардын аймагы (каменные киргизы - Э.Т.) Ташкент менен чектешет», - деп белгиленет (АВПР г.Москва. ф.Ташкентские дела. Оп. 111/1. д.1.лл.8-9.) Андан ары Телятниковдун билдирYYCYндe Ташкенттеги кепес соодагерлери Бухара, Кожент, Кокон, Тибетке чейин кыдырышып соода жYргYЗYшкeндYГY айтылат. Ошондо, бул шаарлардын аралыгы Ташкенттен Бухарага чейин тогуз кYн, Бухарадан Ходжентке чейин Yч кYн, ал эми Кашкардан Коконго чейин тоолорду аралап он эки ^н, Бухарадан Тибетке чейин эки ай жол карытып жYPYшкeндYГY белгиленет (АВПР г.Москва. ф.Ташкентские дела. Оп. 111/1. д.1.лл.9.).
Борбордук Азиядагы кeчмeндeрдYн жана отурукташкан элдердин жайгашкан аймактары, жYргYЗгeн чарбасы жeнYндeгY маалыматтар жогорку аталган архивдик булактарда иреетщу^ тYPдe кенен берилген. Тактап айтсак, «Исторический обзор сношений России с Среднею Азиею 1820-1853» деп аталган документте кечмендер Борбордук Азиянын тYндYк жагындагы аймактын тецинен кeбYн ээлейт деп жазылган. Анын ичинде Ысык-Кел ойдуцундагы буруттар (дикокаменные киргизы - Э.Т.) да жашашат. Алар кечмен турмуштан отурукташкан жашоого еткен мезгилди башынан eткeрYп жатышат: бир жылдык циклдин жарымын мал багуу менен алектенсе, экинчи жарымында эгин айдап, азык-тYЛYк eндYPYп жашашат деген маалымат берилген (АВПР г.Москва. ф. Среднеазиатский стол, оп.485. д.1700.л.3об.).
Кыргыздардын коцшу элдер жана Россия менен жYргYЗгeн соода-сатык мамилелеринин жацы децгээли «Обозрение Кокандского ханства в нынешнем его состоянии» деген булакта Россияга жиберилген натуралдык товарлардын кербени теелерге 16дан 18 пудга чейин жYк (груз) жYктeлгeндYГY айтылат (Обозрение Кокандского...220-б.). Кокон хандыгынын аймагында товарларды ташуу YЧYн кечмен уруулардан жалданып алынган эки eркeчтYY теелерге товарлар жYктeлYп соодасы eHY^eH шаарларга жeнeтYлгeн. Хандыктын аймагынан тышкары бир жумада жетчY шаарларга товарлар жылкыларга жYктeлYп, тоо арасындагы чыйыр жолдор менен Кашкарга женетулген.
Биз белгилегендей, соода-сатык жолдору кыргыздардын конуштары аркылуу Кашкарга чейин уланган. Кокондон Кашкарга кетчY кербен жолу Маргалац, Анжиян, Ош шаарлары аркылуу eтYп, андан ары Терек eткeeлY аркылуу Чыгыш ТYркстандын чек араларына чейин жеткен. Бул багыт боюнча мурунтан бери эле Борбордук Азия менен Кытайдын ортосундагы мамилелер калыптанып, активдYY соода-сатык иштери журYп турган. Терек соода жолунда малга жем-чеп, отун-суу жетиштYY болгон. Кокондон Кашкарга чейинки аралык 450-500 верстту же 12-20 кYндYк жолду тузгeн. Кокон аркылуу хандын энчисиндеги орус товарлары келип турган. Андан ары кепестер чыгышты карай жол тартышкан. Бул жолдор аркылуу Кокон хандыгынын аймагына Англиядан жана Индиядан товарлар келип турган.
Каралып жаткан мезгилде Кокон хандыгы менен Европа мамлекеттеринин (Россия, Англия) ортосундагы соода байланышы беш жылдын ичинде 20 эсеге ескен (Кокандское ханство.. .41-б.). Бирок, бул мезгилде Кокон хандыгынын жалпы, соода-сатыгы ыцгайлуу географиялык абалына карабастан темен^ децгээлде кала берген.
Архивдик материалдарга таянып, окумуштуулар Россия базары Борбордук Азияда eндYPYлгeн мал чарба жана дыйканчылык продукцияларына муктаж болуп тургандыгын
далилдешкен. Мисалы, Семипалатинск бажысы тYЗгeн ведомостто 1799-ж. койлор, жылкылар, ири мYЙYЗДYY малдар, буудай ж.б. дан азыктары кыдырып алмашуу тYPYндeгY соодада негизги товарлардан болгон (Кыргызстандын тарыхы..., 2016, 92-б.). Андан сырткары, кыргыздардын кол менен эшилген аркан, кийиз, илбирс, CYлeeсYн, TYЛKY терилери, ошондой эле кургатылган мeмe-жемиштери сатылган. Ошол эле мезгилде Россияда eндYPYЛгeн товарлардын кeбY, казан, чайнек, шакек сымал темир буюмдарынан башкасы Борбордук Азия мамлекеттеринин кeпeстeрY менен кыдырып алмашуу тYPYндe соода-сатык иштерин жYргYЗYшкeн.
Россияда eндYPYЛгeн товарлар кыргыз конуштарында абдан баркталгандыктан, жергиликтYY уруу башчылары ортомчу кeпeстeрдYн алып келген товарларына толук канааттанбай, Россия шаарларында eзYлeрYHYн соода кербендерин курай баштаган. 0ЗYлeрYHYн соода кербендерин Россияны кeздeй Атаке, Эсенгул баатырлар жиберишкен. Бул кербендерди жетектeeчY адамдар кыргыздардан болгон. Мисалы, Атакенин кербенинин бирин анын жигити Курбан башкарган (Кыргызстандын тарыхы..., 2016, 92-93-бб.).
Атаке бий Россия менен жYргYЗгeн сода-сатык иштери менен эле чектелип калбай, келечектеги стратегиялык багытты туура тандап, 1785-жылы eзYHYн ишенимдYY адамын Россия империясына элчи катары жeнeтYYHY чечет. Атакенин бул аракети жeнYндeгY материалдар КР БМАга Омскийдеги кeчYрмeсY алынып келинген. Бул маалыматтарды биз тeмeнкY фонддордун материалдарынан алсак болот: ф.166-И.оп.1.ед.хр.6.; ф.166-И.оп.1.ед.хр.7.; ф.166-И.оп.1.ед.хр.19. Бул материалдардын ичинен биз YЧYн маанилYYCY казандык татар Абдрахман Нурмаметов аркылуу приказчик Муслим Агаферовдун кыргыздардын бийи Атаке баатырдын наамына жиберилген каты анын eзYнe (персонально -Э.Т.) жеткирYYCY жeнYндeгY маалымат болуп эсептелет (Центр. гос. арх. КР, ф.166-И. оп.1. ед.хран.19). Бул маалыматтар Кыргызстандын тарыхынын бардык басылмаларында хрестоматиялык материал катары берилген.
Кыргыз бийлери (Атаке баатыр ж.б.) алардын ээлеген жерлери аркылуу коопсуз кербендердин жYPYШY Россияны кeздeй кетYYЧY кeпeстeр жана ташкенттик кербендерин коштоону камсыз кылуу милдетин моюнга алабыз деген сунуш ишке ашырылган.
XVIII к. аягында кыргыздардын Россия, Ооганстан, Чыгыш ТYркстан менен болгон соода мамилелери туралуу Ч.Ч.Валихановдун эмгегинен кызыктуу фактыларды алабыз. Мисалы, Кашкардан алынып келинген кездемелерден ак тYCтeгY дабу кездемесин кыргыздар кецири колдонушкан. Андан тигилген кийимдерди байлар да, кедейлер да кийишкен.
Ч.Ч.Валиханов бул эмгегиндеги XVIII к. коцшу элдер жана Чыгыш ТYркстан, Цин империясы сыяктуу мамлекеттер менен соода-сатык мамилелеринен тышкары, элдин маданиятына KYHYMДYK турмуш тиричилигине, коомдогу катмардык бeлYHYШYнe, eHeP-жай, аскер-куралдарына, тамак-ашына, уруулук бeлYHYштeрY тууралуу жазган маалыматтары мазмундуу жана кызыктуу.
Бул маселелерди иликтeeдe Ч.Ч.Валиханов кыргыздардын жашоо-тиричилигинин мацызын тeмeндeгYдeй тYрлeргe бeлYп караган: кол eнeрчYЛYк, устачылык кeчмeнчYЛYк: жашоо тиричилиги, курал жарактары, тамак-ашы ж.б. Автор кыргыздардын жашоо-турмушун eз кeзY менен кeрYп жYргeндYктeн алардын турмуш-тиричилигине, жашоо маданиятын жалпы кeчмeн турмушунун тeмeнкY децгээлиндеги натуралдык чарбанын
децгээлинен кeтeрYлe албаган женекей турмушуна кескин баа берип, алардын (кыргыздардын) конуш-журттары бири-биринен алыс жайгашкандыктан, азыркы кYндe да мурун кандай болсо, ошондой кeнYMYш малчылык турмушун башынан eткeрYшeт деп мYнeздeгeн (Валиханов, 1985, 35-б.). Ч.Ч.Валиханов андан ары оюн минтип улантат: бул жерде (кыргыздарда) енер жайдын жана сооданын белгилери жацыдан башталып эц тeмeнкY децгээлде турат. Элде кедей-кембагалдар ете кеп. Муктаждык, кедейлик енер жай менен сооданы eHY^YPe турган негизги шарт. Ошондуктан, эл оокаттуу турмушка умтулуп, eздeрYнун кара эмгеги менен жашайт. Кыргыздардын керектeeлeрY эц женекей. Алардын тYШYHYГYндe байлыктын жеткен жери мал. Алар малдан ез керектeeлeрYнe жараша эт, май, тери, тамак-аш, кийим-кече, кийиз ж.б. иштетип алат. Кашкардан жана Россиядан келген соодагерлер кездеме-маталлдарды алып келишет деген.
Кыргыз конуштарында ете керектYY енер жай товарларына суроо-талап аз болсо дагы соодагерлер ал буюмдарды алып келишип, алмашуу жолу менен соодалашкан. Соода-сатыкта кой эквивалент катары болгондуктан, натуралдык чарбанын децгээлинде жYргузYЛгeн. Ошондуктан, кыргыздардын енер жай жeнYндeгY тYШYHYктeрY жер айдап, дан азыктарын eндYPYY жана натуралдык товар алмаштыруу менен чектелет.
Ал эми, дыйканчылык тYштук жана тYндYк аймактарда, алардын климаттык шарттарына жараша eнYккeн. ТYштYк кыргыз урууларынын дыйканчылыкта жYргузгeн чарбачылыгы тYндYк кыргыз урууларынан айырмаланып, алар жерди иштетYYHYн натыйжасында, мол TYШYM алгандыгы ез жашоочуларынын данга болгон кеpектeeсYн толугу менен канааттандырган. Зарыл болгон дан азыктары Ферганадан Алай жана Бадахшан тоолорунда жашаган элге чейин жеткирилип, алардын муктаждыктары камсыз кылынып турган. Каралып жаткан мезгилде кыргыздарда жарым отурукташкан жана отурукташкан чарба жYргYЗYY системасы кецири жайылган.
Жогоруда белгиленгендей, кыргыздардын чарбачылыгынын негизин мал багуу, дыйканчылык жана ацчылык, чарба жургYзууну камсыз кыла турган шарттын негизин тYЗгeн. Ошондой эле, кыргыздардын чарбасынын ийгилигин камсыз кылган экономиканын eнYГYШYн отурукташкан дыйканчылыктагы коцшу элдер менен соода-экономикалык байланышты Yзбeй жYргузYп турууга мYмкYнчYЛYк берген.
Кыргыздардын XVIII к. биринчи жарымы - XIX к. экинчи жарымындагы Кокон хандыгы, Цин империясы жана Россия менен жYргузгeн соода-сатык мамилелерин изилдеп жатып, теменде^дей жыйынтыкка келебиз:
- кыргыздар дыйканчылык, соода-сатык менен алектенген коцшу элдер менен тыгыз мамиледе болуп, eздeрYHYн экономикалык абалын бекемдеп турушкан. Соода кеп учурда товар алмаштыруу мYнeзYндe ишке ашып, мал негизги эквивалент катары кызмат кылган. Кыргыздар Чыгыш ТYркстандын: Кашкар, Ак-Суу, Yч-Турфан, Жаркент шаарларына айдап барган малын, ацчылыктан тапкан товарларын сатып оокат кылышкан;
- орус товарлары кыргыз элинде абдан баркталган, ошондуктан, уруу башчылары (Атаке, Эсенгул баатырлар) чет элдик кeпeстeрдYн соода-сатыгына толук канааттанбай, eздeрYнун ишеничтуY адамдары жетектеген кербендерди Россияга жeнeтYШYп, ез ара мамилелерди бекемдееге аракеттенишкен.
Колдонулган адабияттар
1. Валиханов, Ч.Ч. Записки о киргизах / Ч.Ч. Валиханов // Собр.соч. в пяти томах -Алма-Ата, 1985. -Т.2. - 416 с.
2. Из показаний торговых людей - наманганца шарипа Мирямурова, андижанца Абдрахмана Надырбаева, кокандца Раджибая Баданбаева и ташкенца Назарбая Хасанбаева о связах Западносибирской администрации с Атаке-Батыром. Центр. гос.арх. КР, ф.166-И. оп.1. ед.хран.19.
3. Исакова, Ф. Р. Формирование национальной интеллигенции в Туркестане в начале ХХ века / Ф. Р. Исакова // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - № 1-3. - С. 65-70. - EDN KSTWVB.
4. Исторический обзор сношений России с Среднею Азиею 1820-1853. АВПР г.Москва. ф.Среднеазиатский стол. оп.485. д.1700.
5. Казацкого Атамана подпоручика Телятникова. Объснение. АВПР г.Москва. ф.Ташкентские дела. оп.111/1. д.1.
6. Кокандское ханство по новейшим известиям // Туркестанский сборник. - Ташкент, -Т.23. - С.25-70.
7. Краткие сведения о занятиях "диких" киргизов. Центр. гос. арх. КР, ф.160-И, оп.1. ед.хран.2.
8. Кузнецов, В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. (Вторая половина XVIII - первая половина XIX в.). / В.С. Кузнецов. - Новосибирск: Наука, 1983. - 184 с.
9. Кыргызстандын тарыхы. Байыркы мезгилден бугунку кунге чейин 3 томдук. -Бишкек: "Кут-Бер", 2016. - Т.2. - 616 б.
10. Нуров, Г.А. Киргизия во второй половине XVIII века. Рукоп. Фонд НАН КР Инв. № 1439.
11. Обозрение Кокандского ханства в нынешнем его состоянии // Туркестанский сборник - Т.374. - С.207-248.
12. Общественно-экономический строй киргизов до революционного периода (Устные материалы собранные 1955 г. в районах Джалал-Абадской области Д.Айтмамбетовым). Рукоп. Фонд НАН КР Инв. № 1695.
13. Осмонов, 0.Ж. Кыргызстандын тарыхы (Байыркы доордон азыркы мезгилге чейин). / 0.Ж. Осмонов. - Бишкек: «Мезгил», 2019. - 584 б.
14. Сушанло, М.Я. Сведения китайских источников о хозяйственной жизни киргизов в XVIII в. / М.Я Сушанло, Г.П. Супруненко. // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI-XVIII вв. - Алма-Ата: «Наука», 1983. - С.88-94.
