КОКОН ХАНДЫГЫ XIX КК. 40-70-ЖЖ. (ТҮРКЕСТАН ЖЫЙНАГЫНЫН АЙРЫМ МАТЕРИАЛДАРЫНДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY

e-ISSN: 1694-867X

№1(4)/2024, 15-19

УДК: 82-94 (575.2

DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 3

КОКОН ХАНДЫГЫ XIX КК. 40-70-ЖЖ. (TYPKECTAH ЖЫЙНАГЫНЫН АЙРЫМ

МАТЕРИАЛДАРЫНДА)

КОКАНДСКОЕ ХАНСТВА В 40-70-ГГ. XIX В. (ПО МАТЕРИАЛАМ ТУРКЕСТАНСКОГО

СБОРНИКА)

KOKAND KHANATE IN THE 40-70S. XIX CENTURY (BASED ON MATERIALS FROM THE

TURKESTAN COLLECTION)

Апышова Аида Кабыловна

Апышова Аида Кабыловна Apyshova Aida Kabilovna

т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети

к.и.н., доцент, Ошский государственный университет candidate of historical sciences, associate professor, Osh State University

[email protected]_

Салиева Эльмира Абдукаримовна

Салиева Эльмира Абдукаримовна Salieva Elmira Abdukarimovna

окутуучу, Ош мамлекеттик университети

преподаватель , Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University

КОКОН ХАНДЫГЫ XIX КК. 40-70-ЖЖ. (ТYРКЕСТАН ЖЫИНАГЫНЫН АИРЫМ

МАТЕРИАЛДАРЫНДА)

Аннотация

XIX кылымдын орто ченинде Россия империясы коцшусу - Кокон хандыгына кызыгуу керсете баштаган. Кокон хандыгы менен соода алакасын тYЗYY YЧYн орус саясий чейрелерY бул мамлекеттин тарыхы жана андагы ички саясий абал тууралуу да маалыматтарды чогултууга жана жалпылоого Yндеген. Макала «ТYркстан жыйнагынын» материалдарынын негизинде 19-кылымдын 40-70-жылдарындагы Кокон хандыгындагы саясий кYчтердYн тец салмактуулугун талдоого арналган.

Ачкыч свздвр. Кокон хандыгы, Россия империясы, "ТYркестан жыйнагы"

КОКАНДСКОЕ ХАНСТВА В 40-70-ГГ. XIX В. (ПО МАТЕРИАЛАМ ТУРКЕСТАНСКОГО СБОРНИКА)

KOKAND KHANATE IN THE 40-70S. XIX CENTURY (BASED ON MATERIALS FROM THE TURKESTAN COLLECTION)

Аннотация

В середине XIX века Российская империя начала проявлять интерес к соседнему Кокондскому ханству. С целью установить торговых связей с Кокандским ханством побуждали российские политические круги к сбору и обобщению сведений как об истории этого государства так и внутриполитической обстановке в нем. Статья посвящается анализу политического расклада сил в Кокандском ханстве в 40-е 70-е годы Х1Хвека по материалам " Туркестанского сборника"

Abstract

In the mid XIX th century, the Russian Empire began to show interest in the neighboring Kokon Khanate. In order to establish trade relations with the Khanate of Kokand, Russian political circles were encouraged to collect and summarize information about both the history of this state and the internal political situation in it. The article is devoted to the analysis of the political balance of power in the Kokand Khanate in the 40s-70s of the 19th century based on materials from the "Turkestan Collection"

Ключевые слова: Кокандское ханство, Российская Keywords: Kokand Khanate, Russian Empire, "Turkestan империя, "Туркестанский сборник collection"

Киришуу

XIX кылымдын орто ченинде Россия империясы вЗYHYн тYштYк коцшусу - Кокон хандыгына езгече кызыгуу кврсвтв баштаган. Ошол учурда Кокон менен соода алакасын тYЗYY зарылчылыгы, ошондой эле келечекте аны менен аскердик кагылышуулардын чыгуу ыктымалдыгы орус саясий чейрелерYн бул мамлекеттин тарыхы жана андагы ички саясий абалы жвнYндв да маалыматтарды чогултууга жана жалпылоого тYрткен. Маалымат эки жол менен чогултулган. Биринчиден, маалымат дипломатиялык каналдар аркылуу келген. Мында хандыкка барган элчилердин отчеттору негизинен жашыруун болуп, сейрек жарыяланып турган. Экинчиден, маалымат саякатчылардан, окумуштуулардан, журналисттерден, соодагерлерден жана башка расмий эмес адамдардан келген.

Алардын саякат жазуулары жана эскерYYлврY, эреже катары, басма свздв басылып чыккан. Ошентип, XIX кылымдын 40-70-жылдары орус мезгилдYY басылмаларынын беттеринде Кокон хандыгынын тарыхынын жана турмушунун ар кыл жактарына чагылдырган материалдардын топтому топтолгон. Бул материалдардын квбY кийинчерээк квп томдук «ТYркстан жыйнагына» жайгаштырылган. Орус мезгилдYY басма свЗYндв 1842-1876-жылдардагы Кокон хандыгындагы саясий кYрвштY чагылдырууга чоц квщл бурулган.

БелгилYY болгондой, дал ушул хандыктын жашоосунун акыркы мезгилинде саясий YCтвмдYк YЧYн тYрдYY уруулардын ортосундагы кYрвш кескин ^чвгвн. Орус гезиттеринде бул кYрвш езYHYн укмуштуудай взгврYYCY чагылдырылган. Жыйнактын 75-томунда 1874-жылдын 28-сентябрындагы «Петербург ведомости» гезитинен алынган макала кездешет. Автор 1873-жылы Худаяр ханга каршы башталган кетерYЛYшке байланыштуу хандыктын 1842-жылдан берки тарыхын ретроспективдYY тYрдв чагылдырып, ошондой эле бул кетерYЛYштYн себептерин аныктоого жана мYмкYн болуучу кесепеттерин алдын ала айтууга аракет кылат. 40-жылдардын башында XIX Кокон хандыгы Бухара эмиринин бийлигине еткенY белгилYY. Коконду Бухара зулумунан бошотууда кыргыздар менен кыпчактар активдYY роль ойноп, «акыркы жетекчилеринин бири, жигердуу жана эр жYрек Мусулман-Кулдун жетекчилиги астында кетерYЛYшке чыгышкандыгы айтылат. Мусулман-Кул 1842-ж. Кокондо Бухара губернатору Ибрагим Датхакты влтYPYп, шаардан бухара аскерлерин кууп чыгып, Шерали ханды такка квтвргвн. Бухара эмири Насрулланын Коконду кайтаруу аракети ийгиликсиз аяктаган.

Макаланын автору жазгандай, эмир «Мусулман Кулдун кYЧY жана кайраты алдында чегинууге» аргасыз болгон. Бирок бийлик YЧYн кYреш муну менен эле аяктаган жок. Кокон тактысына талапкер болгондордун бири Мурадбек Yч жылдан кийин Бухара аскерлеринин жардамы жана отурукташкан дыйканчылык ак сввктврдYн жигердYY колдоосу менен Коконду басып алып, Шералыны елтYPYп, вЗYн хан деп жарыялаган. Бирок Мурат хандын бийликте калышы кепке созулган жок: жети ^нден кийин ошол кезде Ошто болгон Мусулман-Кул кыпчактары менен Коконго кайтып келип, Мурад ханды елтYPYп, Шерали хандын уулу Худаярды такка отургузат. «Кийин, — деп жазат автор, - Мусулман-Кул хан менен тууган болуп, кызын ага YЙлентYп, сегиз жыл бою аны кечмен калкка зордук-зомбулуктан, эзууден тыйып, жигердYY жана маанилуу шериктеш болуп, жалпысынан кыраакылык менен башкарган. Худаяр хан анын тушунда Бул эл башчысынын вЛYMY жана Худаяр хандын чыккынчылыгы кечмен калкка терец таасир калтырып, мусулмандардын адилепуу жана акылдуу Мусулман-Кулдун башкаруусунун таасири астында унчукпай баштаган Кокон бийлигине болгон жек керуу сезимин кайрадан кYчвтквн.».

Макалада Кокон хандыгында Бухара аскерлери борбордон куулгандан тартып Мусулман-Кул жазаланганга чейин болгон окуялардын жалпы схемасы туура берилген. Ошондой эле автор Кокон хандыгын Бухара эмиринин бийлигинен бошотууда негизги ролду ойногон Мусулман-Кулга жана анын уруусу - кыпчактарга сый-урмат кврсвтквнYн белгилей кетYY керек. Ошол эле учурда ал Мусулман-Кулдун инсандыгын идеалдаштырып, аны "эл квсвмY" деп атайт [6] Свз болуп жаткан макаланын автору Кокон хандыгында бийлик YЧYн кYрвштYн этникалык мааниге ээ болгондугун туура белгилеген. Чынында эле, хандыктын пайда болушунун эц башынан эле бул жерде

отурукташкан дыйканчылык менен кечмен дворяндардын ортосунда саясий гегемония YЧYн кYреш башталган.

Отурукташкан дыйканчылык ак сеектерY негизинен сарттарды, б.а. Эзбектер менен тажиктер, кечмендер - кыпчактар, кийинчерээк кыргыздар да кошулган. Алгачкы Кокон хандарынын бири Абдулкаримдин тушунда да козголоцчу кыпчактар анын ордуна Сайфиджан-Тураны хан коюуга аракет кылышкан, бирок акыры кетерYЛYш басылып, кыпчактардын массалык кырылышына алып келген. Ошентип, "Тарихи Туркистон" ("ТYркстан тарыхы") китебинин автору "Кокон хандары ез алдынча бийлик жYргYзе алышкан эмес, алардын эрки кыргыздар сыяктуу талаада ескен кечмен элдердин колунда болгон. ал эми анын ордуна ханды кээде елтYрген кыпчактар, анын кичуу уулун чоцойтуп, же агасын елтYPYп, инисин чоцойтуп, хандар алардын колдорунада оюнчук болуп калган...» [1]. Бийлик YЧYн болгон бул ез ара кYреште атаандаштар кеп учурда жецишке жетишип турушкан. Худаяр хан такты Yч жолу эц жакын туугандарына - бир тууганы Малла Ханга, анын уулу Султан Саид-ханга жана акырында ез уулу Насриддин ханга берYYге аргасыз болгон. Бул Кокон хандыгында бийлик YЧYн кYреш айыгышкан жана элдешкис болгонунан кабар берет.

«ТYркстан жыйнагындагы» аталган макаланын автору Пулат хандын жетекчилиги астында башталган кетерYЛYштYн жагдайын жана себептерин жалпысынан туура аныктайт. Ал 1853-жылдагы окуялардан кийин деп жазат. «Худаяр хан элдик кыжырданууну жумшартуу YЧYн эч кандай каалоо керсетпестен, кечмендердYн каарын эц катаал деспотизм менен тутантууга шашкан. Мыйзамсыз оор талап кайра административдик системага айланган. Ал эми кечмендер гана эзилип тим болбостон, хан отурукташкан калкка да езYHYн деспоттук жагын керсетYп, ал толук эрки менен базар дYкендерYне салык салган. Алардын катарына бардык мYЛктерден, атYГYЛ кYЙYYЧY май YЧYн чогултулган тикенектерден азык-тYЛYк менен камсыз кылуу YЧYн ете чоц салыктарды белгилееге болот. Отурукташкан калк жана кечмен калк хандын деспотизмининен нааразычылыктар YЧYн ырайымсыз жазалоо жана куугунтуктоого туш болуп турушкан. Бирок айрым учурда кечмен калк кYч-кубаттуураак болгондуктан, кээде эзууге туруштук бере албай, тынымсыз кетерYЛYшке чыгып, алар басылган. жана кандуу жаза алып турушкан.

Худаяр хан баш кетерген кыргыздар менен кыпчактарды сотсуз, жYЗдеп гана эмес, мицдеп кырууну буйругандыктан, ал Коконду елYм жазасына тартуучу жайга айландырган деп айтсак болот.

Россия хандыктын аймагынын бир белYГYн басып алгандан кийин да 1868-жылдагы орус-кокон келишими тYЗYЛген. «Худаяр хан башкаруудагы ырайымсыздыгын жен эле басацдаткан жок», - деп айтылат макалада, тескерисинче, ал нукура чыгыштын айлакердигинен, орустар менен дос коцшу катары жацы абалын езYHYн деспоттук максаттары YЧYн пайдаланган.

Андан ары автор 1873-жылы кечмендердYн кетерYЛYШYне тYрткY болгон айрым жагдайларга токтолот. Ал мындай деп жазат: «Дайыма адилетсиздиктен жана ырайымсыздыктан чарчаган кыргыздар еткен жылы Худаяр ханга каршы ете чоц массалык тYPде кетерYЛYштY [1].

«ТYркстан жыйнагына» кирген материалдар кетерYЛYш Кокон хандыгында бийлик YЧYн кYрешке жацы дем бергендигин айгинелейт. Элдин каары толкунунда такты басып алуу аракетинде хандын YЙ-бYлесYнен чыккан шылуундар ездерYHYн демилгеси менен же кетерYЛYштYн айрым жетекчилеринин колдоосу менен тактыга доомат кыла башташкан. Ошентип, кетерYЛYштYн кYчеген мезгилинде хандыктын тYштYк чектеринде нааразычылыктар ете кеп болгон.

Ошентип, Кокон хандыгында бийлик YЧYн узакка созулган кYреш акыры бул мамлекеттин жоюлуп, анын аймагынын Россия империясынын карамагына етYШY менен аяктаган.

Жыйынтыктап айтканда, Кокон хандыгын орус аскерлеринин басып алуусунун бирден бир себеби бийлик YЧYн болгон ез ара кYреш, ар кандай уруулардын ортосундагы, ошондой эле хандыктын, калктын арасында алардын этникалык кагылышуулары экенин белгилегим келет.

Тактыга талапкерлердин кебY бийлик YЧYн кYреште этникалык факторду колдонууга умтулушкан, бул Кокон коомунун ыдырашына жана алсызданышына алып келген жана акырында хандыкты толук басып алууну кездеген тышкы кYчтердYн колуна етYп кеткен.

Орто Азия элдеринин ата-бабалары бириккендигин, бизди улуу тарыхыбыз бириктиргендигин дайыма айтып келебиз, Совет бийлиги орногондон кийин ТYркстан бир нече мамлекетке белYHYп кеткесе да бизди бириктирген нерсе бар Ал элдерибизди бириктирип турган факторлордун бири -биздин ТАРЫХ демекчимин.

Адабияттар

1. История Узбекстана Том 3. Ташкент, 1993.

2. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. - Казань. 1886.

3. Троицкая А.Л. Материалы по истории Кокандского ханства XIX в. По документам архива кокандских ханов., Москва., 1969

4. М.В. Межов. Туркестанский сборник .Том 75, 1910г.

5. М.В. Межов. Туркестанский сборник .Том 6, 1910г.

6. Проишествия в Кокандском ханстве // Туркестанский сборник. Т.148.

7. Касымов А.Г. "Туркестанский сборник" // Советская библиография. Москва., 1959. -№5.

8. Алымбаев, Ж. Б. Санитарно-гигиеническая и эпидемиологическая ситуация в городах Туркестана (во второй половине XIX и начала XX вв.) / Ж. Б. Алымбаев, А. ^лназ // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - № 1-3. - С. 22-26. - ББК

хскмо1^