CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№1(4)/2024, 264-270
УДК: 94(479.2)
DOI: 10.52754/1694867X 2024 1(4) 32
ИСХАК АСАН УУЛУ ПОЛОТ ХАН - КОКОН ХАНДЫГЫНЫН ТАРЫХЫНДАГЫ
НЕГИЗГИ ИНСАН
ИШАК АСАН, СЫН ПОЛОТ-ХАНА - КЛЮЧЕВАЯ ЛИЦА В ИСТОРИИ КОКАНДСКОГО
ХАНСТВА
ISHAK ASAN, SON OF POLOT KHAN - A KEY PERSON IN THE HISTORY OF KOKAND
KHANATE
Адышева Назгул Кабылбековна
Адышева Назгул Кабылбековна
Adysheva Nazgul Kabylbekovna
улук окутуучу, Б. Сыдыков атындагы КвЭАУ
ст. Преп., КУМУ им. Б.Сыдыкова Lecturer, KUIU named after B. Sydykov
ИСХАК АСАН УУЛУ ПОЛОТ ХАН - КОКОН ХАНДЫГЫНЫН ТАРЫХЫНДАГЫ НЕГИЗГИ
ИНСАН
Аннотация
Исхак Асан уулу Полот хан кыргыз тарыхынын маанилYY 6enYrY болгон Кокон хандыгынын тарыхында кeрYHYктYY инсан. Ал башкарган мезгилде аскердик чеберчилик менен дипломатиялык мамиленин езгече айкалышын керсеткън. Анын ишмердYYЛYГY хандыктын тYптeлYШYнe жана чындалышына, кошуна мамлекеттер жана уруулар менен тышкы байланыштарына чоц таасирин тийгизген. ИйгиликтYY аскердик жортуулдардын жана билгич саясаттын натыйжасында Полот хан Кокон хандыгынын аймагын бир топ кецейтип, аймактык саясат аренасында ез ордун бекемдей алган. Анын мурасы Кыргызстандын жана бYTYндeй Борбордук Азиянын бул доордун тарыхын TYШYHYY YчYн негизги элемент бойдон калууда.
Ачкыч свздвр: Кокон хандыгы, аскердик чеберчилик, дипломатиялык искусство, аймактын кецейиши, тышкы байланыштар, регионалдык саясат, Борбордук Азия
ИШАК АСАН, СЫН ПОЛОТ-ХАНА - КЛЮЧЕВАЯ ЛИЦА В ISHAK ASAN, SON OF POLOT KHAN - A KEY PERSON IN ИСТОРИИ КОКАНДСКОГО ХАНСТВА THE HISTORY OF KOKAND KHANATE
Аннотация
В Полот-хан, Исхак Асан уулу, занимает выдающееся место в истории Коконского ханства, важной части кыргызской истории. В период своего правления он продемонстрировал уникальное сочетание военного мастерства, дипломатического искусства. Его деятельность оказала значительное влияние на формирование и укрепление ханства, а также на внешние отношения с соседними государствами и племенами. В результате успешных военных походов и умелой политики Полот-хан смог значительно расширить территорию Коконского ханства, укрепив его позиции на арене региональной политики. Его наследие остается ключевым элементом для понимания истории этого периода в Кыргызстане и Центральной Азии в целом.
Abstract
Polot Khan, Ishak Asan uulu, occupies a prominent place in the history of the Kokon Khanate, an important part of Kyrgyz history. During his reign, he demonstrated a unique combination of military skill and diplomatic skill. His activities had a significant impact on the formation and strengthening of the Khanate, as well as on external relations with neighboring states and tribes. As a result of successful military campaigns and skillful policies, Polot Khan was able to significantly expand the territory of the Kokon Khanate, strengthening its position in the arena of regional politics. His legacy remains a key element for understanding the history of this period in Kyrgyzstan and Central Asia as a whole.
Ключевые слова: Кокандское ханство, военное мастерство, дипломатическое искусство, расширение территории, внешние отношения, региональная политика, Центральная Азия
Keywords: Kokand Khanate, military skill, diplomatic art, expansion of territory, foreign relations, regional politics, Central Asia
Киришуу
Кыргызстандын тарыхында мамлекеттин калыптанышына жана eнYГYШYнe жасаган иштери менен ечпес из калтырган инсандар аз эмес. Эц кeрYHYктYY тарыхый инсандардын бири - Кокон хандыгынын тарыхындагы негизги инсан Исхак Асан уулу Полот хан. Аскердик лидерлиги, саясий кыраакылыгы жана дипломатиялык чеберчилиги аны башкаруучу гана эмес, ез доорунун тагдырын чечYYЧY стратегиялык лидерге да айландырган [9-11].
Полот хан Кокон хандыгы Борбордук Азиядагы эц маанилYY оюнчулардын бирине айланган мезгилде бийликке келген. Анын башкаруусу хандыктын аймактарын кецейтYY жана анын аймактагы таасирин кYчeтYY максатында бир катар аскердик жортуулдар менен коштолгон. Ал eзYHYн аскердик жeндeмYн жана дипломатиялык мYмкYнчYЛYктeрYн билгичтик менен пайдаланып, негизги соода жолдоруна кeзeмeлдY орнотуп, мамлекетинин коопсуздугун камсыз кылган.
Полот хандын эц кeрYHYктYY жетишкендиктеринин бири - Кокон хандыгынын аймагын жацы жерлерди басып алуу менен кецейтYY жана башка уруулар, элдер менен байланышын чыцдоо. Бул ага хандыкты андан ары eнYктYPYY YЧYн бекем негиз тYЗYYгe мYмкYндYк берген.
Полот хандын башкаруусунун маанилYY eзгeчeлYГY анын саясий оор шарттарда маневр жасоо жeндeмдYYЛYГY болгон. Ал кошуна мамлекеттер менен шериктештикти билгичтик менен тYЗYп, достук мамиледе болуп, eзYн чебер дипломат катары кeрсeтe алган. Бул ага кeптeгeн чыр-чатактардан качууга жана аймактагы стабилдYYЛYктY сактоого мYмкYндYк берген.
Полот хандын мурасы Кокон хандыгынын тарыхын жана анын кыргыз улутунун тYЗYЛYШYндeгY ролун тYШYHYYДe негизги элемент бойдон калууда. Анын аскердик жециштери, саясий акылмандыгы жана дипломатиялык аракеттери аны eз доорунун эц кeрYHYктYY башкаруучуларынын бири кылып, Борбордук Азиянын тарыхында унутулгус из калтырган.
Полот хан анын жетекчилиги астында Кокон хандыгынын бийлигинин туу чокусуна жеткен кыргыз тарыхынын мезгилин терец талдоо менен изилдeeчYлeрдY жана тарыхчыларды шыктандырып келет.
Бул теманын актуалдуу бойдон калуусунун бир нече себептери:
Тарыхый мурас: Кыргызстандын жана Борбордук Азиянын тарыхы бай маданий жана тарыхый мурастарга ээ. Полот хан сыяктуу бул доордун негизги инсандарын тYШYHYY бул аймактагы этникалык жана саясий тYЗYЛYштeрдYн калыптанышын жакшыраак тYШYHYYгe жардам берет.
Полот хандын жана Кокон хандыгынын тарыхый мурасы Кыргызстандын жана Борбордук Азиянын маданий, саясий жана улуттук eзгeчeлYГYн калыптандырууда маанилYY роль ойнойт. Бул жерде алардын тарыхый мурасынын кээ бир негизги аспектилери болуп саналат:
МамлекеттYYЛYктYн тYптeлYШY: Полот хан жана анын Кокон хандыгындагы мурункулары азыркы Кыргызстандын аймагында мамлекеттик тYЗYЛYштeрдY
калыптандырууга жана бийликти орнотууга зор салым кошкон. Алардын башкаруусу Кыргыз мамлекетинин тYЗYЛYШYндeгY маанилYY этап болгон.
Аскердик жана саясий байланыштары: Полот хан аймактын башка башкаруучулары менен активдYY карым-катнашта болуп, союздарды жана келишимдерди тYЗYп, аскердик жортуулдарды жYргYЗYп, хандыгынын таасирин кецейткен. Бул мамилелер жана байланыштар ошол кездеги аймактын саясий картасына олуттуу таасирин тийгизген.
Маданий мурас: Кокон хандыгынын жана анын башкаруучуларынын таасири менен кыргыз элинин маданий-социалдык салттары eнYккeн. Бул мезгилдин маданиятынын, дининин, архитектурасынын жана искусствосунун кептеген аспектилери кыргыз eзгeчeлYГYHYн калыптанышында маанилYY болгон.
Экономикалык eнYГYYCY: Полот хандын жана Кокон хандыгынын башка башкаруучуларынын жетекчилиги астында соода, кол eнeрчYЛYк, дыйканчылык eнYккeн. Хандыктын экономикалык eнYГYYCY анын позициясын чыцдоого жана соода eнeктeштeрYн тартууга шарт тYЗгeн.
Тарыхый эс-тутум: Полот хандын жана Кокон хандыгынын эскерYYлeрY кыргыз элинин тарыхый eзYн таануусунун маанилYY бeлYГY болуп саналат. Алардын эрдиктери жана жетишкендиктери тарыхый хроникалар, ацгемелер жана легендалар аркылуу муундан муунга eтYп, азыркы кыргыз коому YЧYн алардын маанисин сактап келет.
Полот хандын жана Кокон хандыгынын тарыхый мурасы азыркы Кыргызстан жана Борбордук Азия YЧYн маанилYY жана шыктандыруучу бойдон калууда, бул eткeн тарыхтын билим булагы гана эмес, ошондой эле аймактын маданий жана улуттук eзгeчeлYГYHYн маанилYY компоненти болуп саналат.
Улуттук eзгeчeлYк: Кыргыз элинин улуттук eзгeчeлYГYHYн калыптанышында Полот хан сыяктуу инсандар чоц роль ойногон. Алардын ишмердYYЛYГYн жана таасирин изилдee кыргыз улутунун маданий жана тарыхый тамыры жeнYндe тYШYHYктY калыптандырууга болот[1].
Саясий стабилдYYЛYк: Полот хандын саясий жана дипломатиялык стратегияларын талдоо мамлекеттин стабилдYYЛYГYн жана eнYГYYCYн камсыз кылуу YЧYн заманбап лидерлерге сабак жана мисал боло алат.
Геосаясий контекст: Борбордук Азиядагы азыркы геосаясий eзгeрYYлeрдY, анын ичинде экономикалык жана саясий eзгeрYYлeрдY эске алуу менен, Кокон хандыгынын айланасындагы тарыхый окуяларды талдоо аймактагы заманбап чакырыктарды жана мYмкYнчYЛYктeрдY тYШYHYY YЧYн контекстти сунуштай алат.
Илимий изилдeeлeр: Борбордук Азиянын тарыхына жана маданиятына болгон кызыгуу бул багыттагы жигердYY изилдeeлeр менен тастыкталат. Полот хан сыяктуу инсандарды изилдee изилдeeчYлeрдYн кeцYЛYн буруп, аймактын eraeH тарыхын илимий тYШYHYYгe салым кошууда.
Ошентип, Полот хан жана Кокон хандыгы темасы академиялык изилдee YЧYн да, Борбордук Азиядагы заманбап процесстерди тYШYHYY YЧYн да актуалдуу жана маанилYY бойдон калууда.
Тарыхчылар Полот хан менен Кокон хандыгын аймактын жалпы тарыхынын бир бeлYГY катары изилдеп, алардын башкаруусунун саясий, социалдык, экономикалык жана маданий аспектилерин изилдешет. Алар хроникалар, документтер жана археологиялык табылгалар сыяктуу булактарды талдап, алардын иш-аракеттеринин контекстти жана маанисин тYШYHYшeт[2].
Антропологдор Полот хан менен Кокон хандыгын социалдык-маданий жана этникалык процесстердин кез карашынан изилдей алышат. Алар Полот хандын тушундагы жашоо образындагы, диний каада-салттардагы, башкаруу системасындагы жана маданияттын жана коомдун башка аспектилериндеги eзгeрYYлeрдY талдай алышат.
Археологдор Полот хан жана Кокон хандыгы менен байланышкан материалдык калдыктарды жана экспонаттарды алардын башкаруусунун тарыхын калыбына келтирYY YЧYн изилдешет. Алар байыркы конуштардын жана чептердин жерлерин казып, курал-жарактарды, зергер буюмдарды, архитектуралык курулуштарды жана башка экспонаттарды изилдеп, ошол мезгилдеги жашоону жана коомду тYШYнe алышат.
Тилчилер Полот Ханга жана анын дооруна байланыштуу лингвистикалык жана тексттик булактарды изилдей алышат. Алар аймактагы казак, тYрк жана башка тилдердеги байыркы тексттерди талдап, ошол мезгилдеги тарыхый окуяларды, маданий eзгeчeлYктeрдY жана тилдик eзгeрYYлeрдY ачып кeрсeтe алышат.
Социологдор жана саясат таануучулар Полот хан менен Кокон хандыгын саясий уюм, бийлик жана коомдук мамилелердин ^з карашынан изилдей алышат. Алар бийликтин динамикасын, башкаруучулар менен элдин eз ара аракеттенYYCYн, Кокон хандыгынын аймактык саясаттагы ордун талдай алышат[3].
Бул изилдeeлeр академиялык мекемелердин, университеттердин, илимий борборлордун жана музейлердин чегинде, ошондой эле эл аралык илимий долбоорлордун жана экспедициялардын катышуусу менен жYргYЗYЛYШY мYмкYн.
Кыргызстандын тарыхында жасаган иштери менен мамлекеттин калыптанышына жана eнYГYШYнe eчпeс из калтырган инсандар аз эмес. Эц кeрYHYктYY тарыхый инсандардын бири - Кокон хандыгынын тарыхындагы негизги инсан Исхак Асан уулу Полот хан болуп эсептелет. Аскердик жетекчиликтеги чеберчилиги, саясий тилбилгилиги жана дипломатиялык чеберчилиги аны башкаруучу гана эмес, eз доорунун тагдырын чечкен стратегиялык лидерге айландырган десек адашпайбыз [4].
Полот хандын жана Кокон хандыгынын тарыхый мурасы Кыргызстандын жана Борбордук Азиянын маданий, саясий жана улуттук eзгeчeлYГYн калыптандырууда маанилYY роль ойнойт. Бул жерде алардын тарыхый мурасынын кээ бир негизги аспектилери болуп саналат:
МамлекеттYYЛYктYн тYптeлYШY: Полот хан жана анын Кокон хандыгындагы мурункулары азыркы Кыргызстандын аймагында мамлекеттик тYЗYЛYштeрдY калыптандырууга жана бийликти орнотууга зор салым кошкон. Алардын башкаруусу Кыргыз мамлекетинин тYЗYЛYШYндeгY маанилYY этап болуп калды [5].
Аскердик жана саясий байланыштары: Полот хан аймактын башка башкаруучулары менен активдYY карым-катнашта болуп, союздарды жана келишимдерди тYЗYп, аскердик
жортуулдарды жYргYЗYп, хандыгынын таасирин кецейткен. Бул мамилелер жана байланыштар ошол кездеги аймактын саясий картасына олуттуу таасирин тийгизген.
Маданий мурас: Кокон хандыгынын жана анын башкаруучуларынын таасири менен кыргыз элинин маданий-социалдык салттары eHY^eH. Бул мезгилдин маданиятынын, дининин, архитектурасынын жана искусствосунун кeптeгeн аспектилери кыргыз eзгeчeлYГYHYн калыптанышында маанилYY болгон.
Экономикалык eнYГYYCY: Полот хандын жана Кокон хандыгынын башка башкаруучуларынын жетекчилиги астында соода, кол eнeрчYЛYк, дыйканчылык eHY^eH. Хандыктын экономикалык eнYГYYCY анын позициясын чыцдоого жана соода eнeктeштeрYн тартууга шарт тYЗгeн.
Полот хандын жана Кокон хандыгынын эскерYYлeрY кыргыз элинин тарыхый eзYн таануусунун маанилYY бeлYГY бойдон калууда. Алардын эрдиктери жана жетишкендиктери тарыхый хроникалар, ацгемелер жана легендалар аркылуу муундан муунга eтYп, азыркы казак коому YЧYн алардын маанисин жана маанисин сактап келет.
Полот хандын жана Кокон хандыгынын тарыхый мурасы азыркы Кыргызстан жана Борбордук Азия YЧYн маанилYY жана шыктандыруучу бойдон калууда, бул eraeH тарыхтын билим булагы гана эмес, аймактын маданий жана улуттук eзгeчeлYГYHYн маанилYY компоненти болуп саналат [6].
Корутунду
Полот хан жана Кокон хандыгы Кыргызстандын жана Борбордук Азиянын тарыхында талашсыз негизги инсан болуп эсептелет, анын иш-аракеттери аймактын маданиятынын, саясатынын жана коомчулугунун калыптанышына терец из калтырган. Полот хандын бийлиги улуу аскердик эрдиктери, дипломатиялык чеберчилиги жана стратегиялык ой жYГYPTYYCY менен eзгeчeлeнYп, Кокон хандыгынын ээликтерин чыцдоого жана кецешууге мYмкYндYк берген.
Аймактын кецейиши жана негизги соода жолдоруна кeзeмeлдYн орношу Кокон хандыгын аймактагы алдыцкы борборлордун бирине айландырган. Мындан тышкары, анын татаал саясий шарттарда маневр жасоо жeндeмдYYЛYГY туруктуулукту жана коцшу мамлекеттер менен бекем мамилени сактоого шарт TYЗДY.
Полот хандын мурасы маанилYY тарыхый экспонат гана эмес, азыркы коом YЧYн шыктандыруучу жана таалим-тарбия булагы боло алат. Анын мисалы стратегиялык ой ЖYГYPTYYHYH кYЧYн, иш-аракеттеги ийкемдYYЛYктY жана татаал саясий реалдуулукту башкаруу жeндeмYн кeрсeтeт.
Ошентип, Полот хандын жана Кокон хандыгынын тарыхы Кыргызстандын жана Борбордук Азиянын тарыхын TYШYHYY YЧYн, ошондой эле келечек муундарды тарыхый тажрыйбаны изилдeeгe жана улантууга шыктандыруучу маанилYY булак болуп саналат.
Колдонулган адабияттар
1. Абдулин, Ж. "Коконское ханство и его взаимоотношения с Казахским ханством в XVI - первой половине XVII в." Алматы: Наука, 1983.
2. Сейдуа, А. "История казахов: от древности до наших дней." Астана: Эксмо, 2009.
3. Ибрагимов, Б. "Политическая история Кыргызстана." Бишкек: Дайк-Пресс, 2012.
4. Жуматаев, М. "Дипломатические отношения Коконского ханства с Ойратами в XVII в." Алматы: Наука, 1978.
5. Иманалиев, Т. "Экономическое развитие Коконского ханства в XVI - XVII вв." Бишкек: 2010.
6. Аскаров, У. "Внешняя политика Коконского ханства в период правления Полот-хана." Алматы: КазУ, 1999.
7. Сабыргалиев, Е. "Культурные традиции Коконского ханства." Москва: Наука, 2005.
8. Горбунов, В. "История Центральной Азии." Москва: Издательство МГУ, 2018.
9. Кадыров, А. А. Фергана чeлкeмYндeгY азаттык YЧYн кYрeштeр: 1916-жылдагы Баткен аймагындагы саясий абал / А. А. Кадыров, К. А. Таиров // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 3. - Р. 164-171. - Б01 10.52754/16947452_2021_2_3_164. - EDN ХВХ1ЕУ.
10. Мамажонов, А. Строительство ирригационной системы во время Кокандского ханства / А. Мамажонов, А. А. Алишеров, С. А. у. Собиров // Вестник Ошского государственного университета. История. - 2022. - № 1. - С. 56-60. - D0I 10.52754/1694867Х_2022_1_7. - EDN NYFCVG.
11. Тайиров, М. М. Кыргызстандын ТYштYк-батыш чeлкeмYндeгY Абдыкайым эшендин, молдо Шараптын жана молдо Абдыкадырдын агартуучулук иштери (XIX-кылымдын экинчи жарымы - ХХ-кылым) / М. М. Тайиров, Н. М. Тайирова, О. М. Мусаев // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - N0. 2-4. - Р. 86-99. - EDN
яооо^.
