Научная статья на тему 'Вопросы избирательного законодательства и свободы выбора в нашей стране'

Вопросы избирательного законодательства и свободы выбора в нашей стране Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
57
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
избирательное законодательство / прозрачность / права человека / мажоритарная / пропорциональная / политические партии. / electoral legislation / transparency / human rights / majority / proportional / political parties

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Шаҳобиддин Холбоев

В данной статье представлена информация о проводимых реформах избирательной системы и избирательного законодательства в Республике Узбекистан, а также о правах и обязанностях граждан в избирательном процессе. В статье также анализируется правовая база текущих мер, принимаемых в нашей стране для проведения открытых и прозрачных выборов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Issues of electoral legislation and freedom of choice in our country

This article provides information on the ongoing reforms in the electoral system and electoral legislation of the Republic of Uzbekistan and the rights and obligations of citizens in the electoral process. The article also analyzes the legal framework for the current measures taken in our country to hold open and transparent elections.

Текст научной работы на тему «Вопросы избирательного законодательства и свободы выбора в нашей стране»

Science

through time and space

TBscience se

Жамият ва инновациялар - he

Общество и инновации - i

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Issues of electoral legislation and freedom of choice in our

country

Shaxobiddin XOLBOEV !

Academy of Public Administration

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

15 April 2021

Keywords:

electoral legislation,

transparency,

human rights,

majority,

proportional,

political parties

This article provides information on the ongoing reforms in

the electoral system and electoral legislation of the Republic of

Uzbekistan and the rights and obligations of citizens in the

electoral process. The article also analyzes the legal framework

for the current measures taken in our country to hold open and

transparent elections.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https: //creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Мамлакатимизда сайлов конунчилиги ва эркинлиги масаласи

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар:

сайлов конунчилиги,

ошкоралик,

инсон хукуклари,

мажоритар,

пропорционал,

сиёсий партиялар.

Ушбу маколада бугунги кунда Узбекистон Республикасида

сайлов тизими ва сайлов конунчилиги борасида амалга

оширилаётган ислохотлар ва фукароларнинг сайлов

жараёнларидаги хукук Ba мажбуриятлари тутрисида

маълумотлар берилади. Шунингдек, маколада мамлакати-

мизда сайловларнинг очик ва ошкора, шаффоф утказилиши

учун амалга оширилган бугунги чора-тадбирлар хусусидаги

хукукий асослар тахлил килинади.

1 hearer of the Academy of Public Administration, Tashkent, Uzbekistan.

E-mail: anvar0303_82@mail.ru.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Вопросы избирательного законодательства и свободы

выбора в нашей стране

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В данной статье представлена информация о проводимых

избирательное реформах избирательной системы и избирательного

проаравно сть законодательства в Республике Узбекистан, а также о правах

права человека, и обязанностях граждан в избирательном процессе. В статье

мажоритарная, также анализируется правовая база текущих мер,

пропорциональная, принимаемых в нашей стране для проведения открытых и

политические партии. прозрачных выборов.

Мамлакатимиз мустакилликка эришганидан сунг, хукукий демократик

давлат, эркин фукаролик жамияти барпо этишни Уз олдимизга максад килиб олдик.

Фукаролик жамиятини ривожланишида демократик сайловлар мухим урин тутади.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев мамлакатимиздаги

бугунги демократик узгаришлар ва сайлов жараёнлари хусусида Олий Мажлисга

мурожаатномасида хам алохида таъкидлаб: "“Марказий сайлов комиссияси булажак

сайлов миллий конунчилигимиз ва умумэътироф этилган халкаро демократик

тамойиллар асосида, юксак савияда ташкил этилишига алохида эътибор каратиши

лозим. Биринчи навбатда, сайлов комиссиялари аъзоларининг сайлов конунчилиги

ва халкаро стандартлар буйича билимларини тизимли асосда шакллантириш керак.

Утган сайловларда халкаро кузатувчилар томонидан берилган макбул тавсияларни

миллий конунчилик ва амалиётга татбик этиш ишларини давом эттирамиз” [1], -

деб фикр билдириб Уутди.

Мустакиллик Йилларида доимий равишда сайлов тутрисидаги конун

хужжатлари ривожланган демократик давлатларда булгани сингари сайловлардан

сайловларгача такомиллаштирилиб борилди ва ривожлантирилди. Давлат ва

хукукий тизимларнинг изчил, боскичма-боскич модернизация килиниши

натижасида юкори демократик талабларга жавоб берадиган сайлов тизими барпо

этилди.

Фукароларнинг конституциявий хукукларидан бири булган сайлаш ва

сайланиш хукукини амалга ошириши, демократик сайловларни ташкил этишга оид

уттиздан ортик халкаро норматив-хукукий хужжатларнинг кабул килинганлиги ва

улардаги асосий принциплар миллий сайлов конунчилигимизда уз ифодасини

топганлигини алохида эътироф этиш лозим.

Сайловлар умумий, тенг, тутридан-тутри ва яширин овоз бериш каби

демократик принциплар асосида Утказилади. Инсон хукуклари умумжахон

Декларациясининг 21-моддасига кура, хар бир инсон бевосита ёки эркин сайланган

вакиллар оркали Уз мамлакатини бошкаришда катнашиш хукукига эга. Халк

иродаси хукумат хокимиятининг асоси булиши лозим, бу ирода даврий ва

сохталаштирилмаган, ялпи ва тенг сайлов хукукидан, яширин овоз бериш Йули

билан ёки овоз бериш эркинлигини таъминлайдиган бошка шакллар воситасида

утказиладиган сайловларда Уз аксини топиши лозим, дея белгилаб куйилган.

Бугунги халкимиз сиёсий савияси, хукукий билими, фукаролик позицияси

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

билан кечагидан тубдан фарк килади. Бундан ташкари сайлов конунчилигимизда

70

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

хам Узгариш катта. Очик, шаффоф ва мустакил танлов учун имкониятлар эшиги

кенг очилган. Бунга ягона "Сайлов кодекси”ни кабул килингани, сиёсий партиялар

сони биттага ортгани ва номзод курсатиш ваколати факат сиёсий партияларга

берилганида хам куриш мумкин.

Авваламбор, “сайлов” тушунчасига таъриф берадиган булсак, шуни

таъкидлаш жоизки, конунларда “сайлов” тушунчасига депутатлар ва бошка

мансабдор шахсларни овоз бериш йули билан сайлаш, дея таъриф берилади.

Сайлов - овоз бериш оркали давлат органлари, махаллий узини Узи бошкариш

органлари ва бошка тузилмаларни ташкил этиш воситаси хисобланади.

Фукароларнинг Уз сайлов хукукини амалга ошириши - уларнинг давлатни

бошкаришда иштирок этишининг энг мухим шаклларидан биридир.

Сиёсий ва хукукий фанларга доир адабиётларда эса “сайлов” ибораси хар бир

депутатлик урнига ёки муайян мансабга икки ва ундан куп номзодлар даъвогарлик

килиш шарти билан вакиллик органларини шакллантириш тартибини англатади.

Шунингдек, сайловлар - бу хокимият ва сиёсий режимни легитимлаштириш

(лот. ег ти “конуний”) воситаси булиб, сиёсат мазмунини аниклаш шакли,

фукаролар томонидан хокимият фаолияти устидан назорат килиш усули, сиёсий

арбобларни танлаб олиш механизми саналади.

Шу уринда, сайлов тизими тушунчасига тухталиб утадиган булсак, шуни кайд

этиш жоизки, сайловларни утказиш тартиблари хамда уларни тартибга солувчи

хукук нормалари сайлов тизимини ташкил этади.

Сайлов тизими - Узбекистон Республикасида сайлов тизими деганда, кенг

маънода Олий хокимият вакиллик органлари хамда махаллий вакиллик

органларини шакллантириш тартиби тушунилади. Тор маънода мажоритар,

пропорционал ва аралаш сайлов тизимларига булинади. Узбекистон Республикаси

сайлов тизими мажоритар сайлов тизимига асосланган.

Узбекистон Республикасининг 2014 йили 16 апрелда кабул килинган Конуни

билан Узбекистон Республикаси Конституциянинг 32, 78, 93, 98, 103 ва 117-

моддаларига Уузгартиш ва кушимчалар киритилди [2. Б.1].

Жумладан, Конституциянинг 32-моддасида “Узбекистон Республикасининг

фукаролари жамият ва давлат ишларини бошкаришда бевосита хамда уз вакиллари

оркали иштирок этиш хукукига эгадирлар. Бундай иштирок этиш Узини узи

бошкариш, референдумлар Утказиш ва давлат органларини демократик тарзда

ташкил этиш, шунингдек давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик

назоратини ривожлантириш ва такомиллаштириш Ййули билан амалга оширилиши”

— белгилаб куйилган.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси Конституциясининг “Сайлов

тизими” боби 117-моддаси 4 та кушимча кисмлар билан тулдирилди ва улар билан

Узбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини демократик йул билан

шакллантириш масалалари, шунингдек фаолиятининг асосий тамойиллари,

биринчи навбатда, унинг мустакиллиги тамойили, яъни Марказий сайлов

комиссияси ва унинг аъзолари Уз фаолиятини хар кандай давлат органлари,

жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслардан мустакил холда амалга

оширилиши конституциявий Йул билан мустахкамлаб куйилди. Яъни, Узбекистон

Республикаси Марказий сайлов комиссиясига конституциявий орган макоми

берилди, унинг фаолият курсатиш механизми ва асосий принциплари белгиланди.

71

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Сайловларнинг ошкоралигини Таъминлаш максадида кузатувчилар

институти тугрисидаги коидалар киритилди. Шу билан бирга, касддан содир этган

жинояти учун илгари судланган фукароларнинг депутатликка номзод сифатида

руйхатга олинмаслиги белгиланди. Сайловолди ташвикоти билан боглик булган

кушимчалар хам киритилди.

Маълумки, дунёда сайлов тизими мажоритар ва пропорционал сайлов турига

асосланади. Мажоритар сайлов тизимида номзодга тутридан-тутри овоз бериш

имкони бор. Пропорционал сайлов тизимида эса, сайловчилар номзодга тутридан-

тугри овоз бермайди. Бундай сайлов тизимида сайловчилар номзодга эмас, балки

партияларга овоз беради, яна хам аникроги, сиёсий партия такдим этган номзодлар

руйхатига овоз беради.

Узбекистонда мавжуд булган сайлов тизими халкимизни менталитетидан

келиб чикиб танланган десак, тутри булади. Мажоритар сайлов тизимида

сайловчилар бир вактнинг Узида сиёсий партиянинг дастурига ва у курсатган

номзодга овоз бериши билан эътиборга молик. Хозирги замон конституциявий

хукукида нисбатан, мутлак ва малакали купчилик овозига асосланган мажоритар

сайлов тизимлари кулланилади.

Давлат хокимияти вакиллик органларига сайловлар факат куппартиявийлик

асосида Утказилади. Сайловларда республикада фаолият курсатаётган 5 та сиёсий

партия томонидан номзодлар курсатилади. Факатгина тегишли туман ва шахар

Кенгашларига сиёсий партиялар билан бир каторда фукароларнинг Узини Узи

бошкариш органлари хам депутатликка номзодлар курсатиши мумкинлиги сайлов

конунида белгилаб куйилди. Бу каби Узгартишларнинг киритилишидан максад

сиёсий партиялар хамда фукароларнинг Узини Узи бошкариш органларининг

жамият ва давлат боукарувидаги ролини янада оширишдан иборат. Бундай

Узгариш оркали сиёсий партиялар Уртасида сотлом ракобатни ва фаолликни

кучайтириш учун шароит яратилади.

2008 йил 25 декабрда кабул килинган ва 2009 йил 1 июлдан “Сайлов

тугрисидаги конун хужжатлари такомиллаштирилиши муносабати билан Узбекистон

Республикасининг айрим конунларига Узгартиш Ba кушимчалар киритиш

тугрисида”ги Конун сайлов жараёнининг хукукий асосларини янада ривожлантирди.

Ушбу конунга мувофик, Олий Мажлиснинг Конунчилик палатасидаги депутатлик

уринларининг сони 120 тадан 150 тага узгартирилди. Бунда 135 та уринни сиёсий

партиялардан куппартиявийлик асосида бир мандатли округларда сайланадиган

депутатлар эгаллайди. “Конунчилик палатасининг Ун беш депутати Узбекистон

экологик харакатидан сайланади” [3. Б. 43]. Сайлов тутрисидаги конун хужжатларига

янги институт - депутатлик уринларини квоталаш институти киритилди.

2008 йилда “Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тутрисида”ги

ва “Халк депутатлари вилоят, туман ва шахар Кенгашларига сайлов тугрисида”ги

Конунларга 171-модда “сиёсий партиянинг ваколатли вакили” институти

киритилди.

Сиёсий партияларнинг сайловда фаол иштирок этишлари учун кенг

имкониятлар яратиб бериш максадида сиёсий партияни Узбекистон Республикаси

Адлия вазирлиги томонидан руйхатга олиш муддати олти ойдан турт ойга,

сайловда иштирок этиш хукукига эга булиш учун 50 минг нафар сайловчининг

72

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНопз

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

имзосини туплаш Урнига 40 минг этиб белгиланди. Бу Узгариш хам сиёсий

партияларга маълум кулайликларни вужудга келтирди.

2008 йилда “Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тутрисида”ги

Узбекистон Республикаси Конунининг 28-моддасига киритилган Узгартиришларга

мувофик Олий Мажлис Конунчилик палатаси депутатлигига номзодларнинг

ишончли вакиллари сони 5 нафар Урнига 10 нафаргача купайтирилди. Ушбу

Конуннинг 42-моддасига киритилган янги коидага асосан сайлов натижалари

тугрисидаги баённома участка сайлов комиссияси биносида хамма танишиб

чикиши учун 48 соатдан кам булмаган муддатга осиб куйилиши белгиланди.

Давлатимиз рахбари томонидан баён этилган 2020 йил 29 декабрда

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига мурожаатномасида “Бу мухим сиёсий

кампания янги Узбекистон шароитида сайловчиларимиз, барча фукаролари-

мизнинг сиёсий ва хукукий маданияти, дунёкараши, гражданлик позицияси юксалиб

бораётганини яна бир бор намоён этади, деб ишонаман”, -деб таъкидлаб утади.

Бугунги кунда сайлов конунчилигини изчил тоакомиллаштиришнинг янги

боскичи белгилаб берилган булиб, Концепция доирасида сайлов конунчилигига

сайлов хукуки эркинлиги принципининг тулик амалга оширилишига, сайлов

тизимининг янада демократлашувига, сиёсий партияларга сайловолди

ташвикотини Утказиш борасида тенг шароит яратиш самарадорлигини оширишга,

сайловларнинг очиклиги ва шаффофлиги принципларини мустахкамлашга

каратилган бир катор узгартиш ва кушимчалар киритилди.

Узбекистон Республикасининг “Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига

сайлов тутрисида”ги конунининг 32-моддасига киритилган кушимчага кура камокда

саклаш жойларида хам сайлов участкалари тузилиши ва овоз бериш ташкил этилиши

белгилаб куйилди. Бунда Узбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида

белгиланганидек, “жиноят содир этганликда айбланаётган хар бир шахснинг иши судда

конуний Тартибда, ошкора куриб чикилиб, унинг айби аникланмагунча суднинг

конуний хукми эълон килинмагунча у айбдор хисобланмайди” - деган конституциявий

нормага тулик мос келади.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикасининг “Узбекистон Республикаси

Олий Мажлисига сайлов тутрисида’ги конунининг 65-моддасига “овоз бериш

кунига кадар уч кун ичида, шунингдек овоз бериш куни жамоатчилик фикри

суровлари натижаларини, сайлов натижалари тахминларини, Утказилаётган сайлов

билан боглик бошка тадкикотларни чоп этишга (эълон килишга), шу жумладан

уларни умумий фойдаланишдаги ахборот-телекоммуникация тармокларига (шу

жумладан Интернет жахон ахборот тармогига) жойлаштиришга йул куйилмайди” -

деган норма киритилди. Бу эса сайловларнинг холисона утишига ёрдам беради.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 22 декабрда Олий

Мажлисга такдим этган Мурожаатномасида, Мамлакатимиз сиёсий хаётида мухим

ахамиятга эга булган сайлов конунчилиги бир катор конун ва конуности

хужжатларидан иборат булсада, афсуски, ханузгача яхлит бир хужжат шаклига

келтирилмаганлигини таъкидлаб, халкаро норма ва стандартларга жавоб

берадиган Узбекистон Республикасининг Сайлов кодексини ишлаб чикиш ва кабул

килиш вазифасини куйган эдилар.

Сайлов тизимига оид бир нечта конунларнинг Урнига тизимлаштирилган,

конкрет ва яхлит конун хужжати - 18 та боб хамда 103 та моддадан иборат

73

о

Ш] 5чепсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

а Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

“Узбекистон Республикаси Сайлов кодекси” тайёрланди ва 2019 йилнинг

25 июнида “Узбекистон Республикасининг Сайлов кодексини тасдиклаш

тугрисида”ги Конун Президент томонидан имзоланди.

Илгари сайловларни Утказиш тартиби алохида-алохида норматив хукукий-

хужжатлар билан тартибга солинар эди. Хусусан, сайлов конунчилигига оид 5 та

Конунни (“Узбекистон Республикаси Президенти сайлови тугрисида”, “Фукароларнинг

сайлов хукуклари кафолатлари тугрисида”, “Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига

сайлов туерисида”, “Халк депутатлари вилоят, туман, шахар Кенгашларига сайлов

тугрисида”, “Узбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тутрисида”) Узида

мужассамлаштирганини таъкидлаш жоиз.

Сайлов кодексининг кабул килиниши, амалиётга жорий этилиши юртимизда

олиб борилаётган кенг куламли ислохотларнинг амалий самараси булиши

каторида, истиклол Йилларида шаклланган миллий сайлов конунчилигимизни,

демократик сайловларни Утказиш буйича карийб 30 йиллик тажрибамизни янада

мустахкамлаш ва такомиллаштириш сари куйилган катта кадам булди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга

мурожаатномаси. Тошкент, 29.12.2020 Й. В рз://ргезаепеи2/и2/11515 /\1ем//4057

2. Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Узбекистон, 2014.

3. Узбекистон Республикасининг сайлов тугрисидаги конунлари. -Т.: Адолат.,

2014.

74

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.