CC BY
5INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
© G.U. Munteeva1^_
1O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti Nukus filiali, Nukus, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: maqolada talabalarda vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagogning ta'siri va kasbiy tajribasining ahamiyati haqida haqida so'z yuritilgan. Shuningdek, vokal san'atining o'ziga xos xususiyatlari va dars jarayonida mashg'ulotlarni to'g'ri tashkil etish tahlil qilinadi. Vokal fanidan dars beradigan o'qituvchi eshitish, ijro etish va asarni tahlil qilish qobliyatini professional darajada yaxshi egallashi zarur. Faqatgina, vokal sohasida pedagog o'zi mahoratli ijrochi bo'lmasa, professional san'atkorni tarbiyalay olmaydi. Pedagog faoliyatining muvaffaqiyatli kechishi uning dars o'tishi va talabalar bilan ishlashishiga ko'p jihatdan bog'liq bo'ladi.
MAQSAD: vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagog mahoratining maqsadi o'quvchilarning vokal qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni professional darajada qo'shiq aytishga o'rgatish va ularning ijodiy salohiyatini ochishdir. Bu maqsadga erishish uchun pedagog quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: 1-Ovoz texnikasini rivojlantirish: O'quvchilarga to'g'ri nafas olish, ovoz chiqarish va artikulyatsiya texnikalarini o'rgatish. 2-Repertuarni kengaytirish- Talabalarga turli uslublar va janrlarda qo'shiqlar ijro etishni o'rgatish, ularning repertuarini boyitish.
MATERIALLAR VA METODLAR: vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagog mahoratining samaradorligini ta'minlash uchun foydalaniladigan materiallar va metodlar muhim ahamiyatga ega. Quyida bu jarayonda qo'llaniladigan asosiy materiallar va metodlar keltirilgan: refleksiya va baholash, Repetitsiyalar va ijro amaliyoti, Sahna amaliyoti, Tinglash va tahlil qilish, Praktik mashg'ulotlar, Individal yondashuv Ushbu materiallar va metodlar pedagogning mahoratini oshirish, talabalarni vokal san'atiga jalb qilish va ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, vokal ijrochilikni yuqori darajaga olib chiqishga yordam beradi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagogning mahorati talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va ularga professional darajada qo'shiq aytishni o'rgatishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu jarayonning samaradorligi o'qituvchining metodik yondashuvlari, didaktik tamoyillari va shaxsiy mahoratiga bog'liq. Ushbu natijalar pedagog mahoratining vokal ijrochilikni takomillashtirishda qanchalik muhim ekanligini ko'rsatadi. To'g'ri metod va materiallar bilan ta'minlangan o'quv jarayonlari talabalarning professional darajada rivojlanishiga katta hissa qo'shadi.
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
XULOSA: vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagog mahorati hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu mahoratning muvaffaqiyati metodik yondashuvlar, didaktik tamoyillar va shaxsiy mahoratni birlashtirishga asoslanadi. Vokal ijrochilik bo'yicha samarali o'quv jarayonini tashkil etish uchun pedagoglar yo'qoridagilarni inobatga olishlari zarur. Vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagogning metodik va shaxsiy mahorati asosiy omil hisoblanadi. To'g'ri yondashuvlar va samarali o'quv jarayonlari talabalarning professional darajada rivojlanishiga katta hissa qo'shadi. Shu bois, vokal pedagoglari doimiy ravishda o'z mahoratlarini oshirish, yangi usullarni o'rganish va talabalarga individual yondashuv orqali ularga eng samarali ta'lim berishlari zarur. Bu esa, o'z navbatida, vokal san'atining yanada rivojlanishiga olib keladi.
Kalit so'zlar: vokal, vokal pedagogikasi, pedagogik mahorat, talaba, mahorati, ovozni qo'yish, professional ijro.
Iqtibos uchun: Munteeva.G.U. Vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagog mahorati. // Inter education & global study. 2024. №4(1). B. 333-342.
ВОКАЛЬНОЕ ИСПОЛНЕНИЕ В УЛУЧШЕНИИ ПЕДАГОГ НАВЫК_
© Г. У. Мунтеева1Н
Жукусский филиал Государственного института искусства и культуры Узбекистана,
Нукус, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: в статье говорится о влиянии педагога и значении профессионального опыта в совершенствовании вокальных способностей учащихся. Также анализируются специфические особенности вокального искусства и правильная организация занятий на уроке.
Преподавателю вокала необходимо овладеть умением слушать, исполнять и анализировать произведение на профессиональном уровне. Только в вокальной сфере педагог не может воспитать профессионального артиста, если он сам не является искусным исполнителем. Успех работы учителя во многом зависит от его преподавания и работы с учениками.
ЦЕЛЬ: целью педагогических навыков по совершенствованию вокального исполнения является развитие вокальных способностей учащихся, научение их пению на профессиональном уровне, раскрытие их творческого потенциала. Для достижения поставленной цели педагог выполняет следующие задачи: 1-Развитие голосовой техники: обучение учащихся правильному дыханию, вокализации и артикуляционной технике. 2-Расширение репертуара - обучение учащихся исполнению песен разных стилей и жанров, обогащение их репертуара.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: важное значение имеют материалы и методы, используемые для обеспечения эффективности умений педагога по совершенствованию вокальной деятельности. Ниже приведены основные материалы и методы, используемые в этом процессе: Рефлексия и оценка,
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Репетиции и исполнительская практика, Сценическая практика, Слушание и анализ, Практическое занятие, Индивидуальный подход и направлен на развитие творческих способностей, помогая довести вокальное исполнение до совершенства. высший уровень.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: мастерство педагога в совершенствовании вокального исполнения играет решающую роль в развитии творческих способностей учащихся и обучении их пению на профессиональном уровне. Эффективность этого процесса зависит от методических подходов, дидактических принципов и личных качеств педагога. Эти результаты показывают, насколько важны навыки преподавателя в совершенствовании вокальных данных. Учебный процесс, обеспеченный правильными методами и материалами, в значительной степени способствует профессиональному развитию студентов.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: педагогические навыки играют решающую роль в совершенствовании вокальных данных. Успех этого навыка основан на сочетании методических подходов, дидактических принципов и личного мастерства. Чтобы организовать эффективный образовательный процесс по вокальному исполнительству, педагогам необходимо учитывать вышеизложенное. Методическое и личное мастерство педагога является основным фактором улучшения вокального мастерства. Правильные подходы и эффективные процессы обучения во многом способствуют профессиональному развитию студентов. Поэтому педагогам-вокалам необходимо постоянно совершенствовать свою квалификацию, осваивать новые методики и обеспечивать максимально эффективное обучение учащихся посредством индивидуального подхода. Это, в свою очередь, ведет к дальнейшему развитию вокального искусства.
Ключевые слова: вокал, вокальная педагогика, педагогическое мастерство, ученик, мастерство, вокализация, профессиональная деятельность.
Для цитирования: Мунтеева Г. У. Вокальное исполнение в улучшении педагог навык. // Inter education & global study. 2024. №4(1). С. 333-342.
VOCAL PERFORMANCE IMPROVED TEACHER SKILL
© Munteeva U. Gulnara1® institute of Art and Culture of Uzbekistan Nukus branch, Nukus, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: the article talks about the influence of the pedagogue and the importance of professional experience in improving students' vocal performance. Also, the specific features of vocal art and the proper organization of classes during the lesson are analyzed. It is necessary for a vocal teacher to master the ability to listen, perform and analyze the work at a professional level. Only, in the vocal field, a pedagogue cannot
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
educate a professional artist if he is not a skilled performer himself. The success of a teacher's work depends largely on his teaching and working with students.
AIM: the goal of pedagogical skills to improve vocal performance is to develop the vocal abilities of students, teach them to sing at a professional level, and reveal their creative potential. To achieve this goal, the teacher performs the following tasks: 1-Development of voice technique: teaching students proper breathing, vocalization and articulation technique. 2-Expanding the repertoire - teaching students to perform songs of different styles and genres, enriching their repertoire.
MATERIALS AND METHODS: the materials and methods used to ensure the effectiveness of the teacher's skills in improving vocal activity are important. The following are the main materials and methods used in this process: Reflection and evaluation, Rehearsal and performance practice, Stage practice, Listening and analysis, Practical lesson, Individual approach and is aimed at developing creative abilities, helping to bring vocal performance to perfection. highest level.
DISCUSSION AND RESULTS: the teacher's skill in improving vocal performance plays a decisive role in developing students' creative abilities and teaching them to sing at a professional level. The effectiveness of this process depends on methodological approaches, didactic principles and personal qualities of the teacher. These results show how important teacher skills are in improving vocal performance. The learning process, provided with the right methods and materials, greatly contributes to the professional development of students.
CONCLUSION: pedagogical skills play a decisive role in improving vocal abilities. The success of this skill is based on a combination of methodological approaches, didactic principles and personal skill. To organize an effective educational process in vocal performance, teachers need to take into account the above. The methodological and personal skill of the teacher is the main factor in improving vocal skills. The right approaches and effective learning processes contribute greatly to the professional development of students. Therefore, vocal teachers need to constantly improve their qualifications, master new techniques and ensure the most effective training for students through an individual approach. This, in turn, leads to the further development of vocal art.
Key words: vocal, vocal pedagogy, pedagogical skill, student, skill, voicing, professional performance.
For citation: Munteeva U Gulnara. (2024) Vocal performance improved teacher skill', Inter education & global study, (4(1)), pp. 333-342. (In Uzbek).
Yaqin va O'rta Sharq mintaqalarida, xususan, Markaziy Osiyoda joylashgan ko'hna davrlarda vujudga kelgan professional musiqa san'atida yakkaxonlik va hamnafaslik ijro shakllari qadimdan qo'llanilgan. Ijro shaklining oddiy ko'rinishlari mahalliy mehnatkash aholi orasida folklor musiqasi negizida, kasbiy tus olgani esa saroyning madaniy, ko'ngilochar hamda joriy etilgan zardushtiylik marosimlarida ancha erta paydo bo'lgan. Garbiy Yevropa mamlakatlarida esa xonandalikka kasbiy yondashuv dastavval cherkov
© intereduglobalstudy.com
2024, ISSUE 4 (1)
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
musiqasi orqali paydo bo'lgan. Cherkovdagi xor jamoalarida ishtirok etish uchun xonandalardan faqatgina tovush bilan ohang tiniqligini saqlagan holda,deyarli murakkab bo'lmagan ritm ravonligiga amal qilib kuylash talab etilgan.
Yevropa vokal san'ati asosan, xalq va kult qo'shiqlari shaklida rivojlangan. Xalq ijrochilik san'ati, cherkov qo'shiqchiligi - bularning hammasi o'zining yuksak vokal madaniyati bilan dunyoviy professional vokal san'ati paydo bo'lishiga zamin yaratib bergan. Vokal san'atining birinchi tarixiy vakillari - xalq xonandalaridir. Har bir millatning madaniy taraqqiyoti qaysi bir davrga mansub bo'lishidan qat'iy nazar, mazkur xalqning iqtisodiy, ilm - fan, adabiyot va ma'naviyat sohalarida erishgan yutuqlari bilan chambarchas bog'liq[1:3].
Vokal ijrochiligi hozirgi kunda keng tarqalgan asl xalq san'ati turlaridan biridir. Vokal ijrochiligi odamlarda chuqur estetik zavq uyg'otibgina qolmay, insoniy va ma'naviy saviyasini, badiiy didini oshirishga yordam beradi. Vokal janri xonandalik jozibasi bilan hayratga soluvchi o'ziga xos san'atdir.
U insonning eng yaxshi his-tuyg'ularini uyg'otib, hayajonlantirish, qiziqtirish xususiyatiga ega, shu sababdan vokal ijrochilari bilan bir qatorda tinglovchilarning ham badiiy-g'oyaviy tarbiyalanishidagi roli juda katta. Biz bolaligimizdan o'zimiz yoqtirib qolgan qo'shiqlarni vokaliz qilishga odatlanib qolganmiz, professional vokal san'ati ijrochi oldiga yuqori talablarni qo'yadi. Chinakam professional xonanda bo'lish uchun tiniq ovoz, musiqiy va aktyorlik qobiliyatlariga ega bo'lish talab etiladi. Bundan tashqari san'at durdonalarini idrok eta olishi, chuqur nazariy va amaliy bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'lishi zarur. Bu fazilatlarning barchasi bir shaxsda mujassam bo'lishi uchun esa professional ijrochi, yani opera va kamer-konsert xonandasidan badiiy-texnik tayyorgarlik, ya'ni ma'lum diapazonda o'z ovozini erkin idora eta bilish, ovozning o'ziga xos xususiyatlarini ochib berish, ohanglarni ifodali ijro etish va hokazolar talab qilinadi. Badiiy-texnik "qurollangan" xonandagina o'z imkoniyatlarini to'liq ishga solib ijro etilayotgan asar mazmunini to'la va ishonarli talqin etishi mumkin[2:9].
Vokal fani talabalarning musiqiy qobiliyatini yanada rivojlantirish va kuylash mahorati san'ati ko'nikmalarini o'rgatishga asoslanadi. Vokal fanining asosiy maqsadi -bo'lajak vokal-xor ijrochiligi va musiqali teatr aktyorlari talabalarini vokal san'ati vositasida ularga ovoz qo'yish, nafas malakalari, eshitish qobiliyatini rivojlantirish, turli kuylash yo'llari, ansambl, talaffuz muammolari, turli dinamik nyuanslarda kuylay bilish hamda pedagogik malakalarini amaliy va nazariy asoslari bilan qurollantirish, estetik va badiiy didlarini tarbiyalash hamda badiiy ijrochilik mahoratini o'rgatish va o'stirishdir. Talabalarning ovoz imkoniyatlarini vokal-badiiy jihatdan rivojlantirish ularga kuylash texnikasini o'rgatish ishlari bilan organik tarzda qo'shib olib boriladi.
Shuningdek, vokal malakalarini egallash, vokal pedagogikasining sistemalilik, izchillik, oddiydan murakkabga, yakka yondoshish kabi qator didaktik prinsiplariga asoslanadi. Vokal fanning asosiy vazifasi talabalar ovozini ilk mashg'ulotlardan boshlab kuylashga moslashtirirish va ovoz apparatini bosqichma-bosqich ijodiy jarayonga singdirib borishdan iboratdir. Talabalarga vokal darsi jarayonida ta'lim va tarbiya berish, ularni
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
dunyo standartlariga javob beradigan chuqur bilimli, yuqori malakali mutaxassis qilib tayyorlash, badiiy jihatdan rivojlantirish, ularga vokal texnikasini, uning sirlarini o'rgatishda katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu fan darslari jarayonida talabalarning nafaqat vokal ijrochilik, kuylash malakalarini va musiqiy qobiliyatlari rivojlantirib boriladi, balki ularning ma'naviy-ma'rifiy saviyasi, badiiy-estetik didini tarbiyalash borasida ham uzluksiz ishlar olib boriladi.
Vokal fani - musiqa nazariyasi, solfedjio, garmoniya, polifoniya, musiqa asarlari tahlili, musiqa tarixi, fortepiano, dirijyorlik, vokal ansambli kabi fanlar bilan o'zaro bog'liq. Vokal fani ilm fan va san'at sohasida muhim o'ringa ega.
Vokal san'ati vositasida talabalarning estetik va badiiy didini tarbiyalash, ularning ijrochilik qobiliyatini rivojlantirishda uzluksiz talabchanlik bilan ish olib borish, ularni o'zbek kompozitorlarining asarlari, qardosh xalqlar vokal asarlari, shuningdek, chet el kompozitorlari tomonidan yaratilgan nodir asarlar bilan tanishtirish, professional uslubda kuylash malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ovozni qo'yish bu talabani professional kuylashga o'rgatish demakdir. Bu jarayonda ovoz apparati, diapazon, jarang kuchi hamda birqator badiiy vositalar ustida tinmay ish yuritilishi zarur.
Vokal o'qituvchilari yigit va qizlarning ovoz imkoniyatlari haqida mukammal bilimga ega bo'lishlari shart. Talabada xonandalik ovozini tarbiyalshda bir qator metodik qo'llanmalarga amal qilish kerak. Ularga vokal kuylash ko'nikmalarini o'zlashtirishda avval ovoz apparati tuzilishi haqida tushuncha berib o'tish juda muhimdir. Insonning ovoz apparati o'ziga xos murakkab musiqa asbobi bo'lib, u o'zining rang-barang tembr boyligi, nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Tovushni hosil bo'lishida inson organizmining bir qator organlari: og'iz, burun bo'shlig'i, tovush paychalari, halqum, bronx, o'pka, nafas mushaklari, diafragmalar ishtirok etadi. Ovoz hosil qilishda yuqorida aytib o'tilgan a'zolar asab tizimining buyrug'ini bajaradilar. Qo'shiq aytish jarayonida ular bir organizmdek birlashadilar. Kuylash holati haqida talabalarga qator ko'rsatmalar berib o'tish eng asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda talabaning qaddi-qomati erkin holatda, boshi va bo'yini to'g'ri, chakaglari bo'sh va tabiiy xarakatda bo'lishi uqtiriladi.Talabani erkin kuylashga o'rgatish jarayonida ovoz paychalari to'g'ri kuchlanishi va bo'g'izni siqmaslik talab etiladi. Ovoz organlarining faoliyati natijasida eshitish idroki hosil bo'ladi. Talabada eshitish qobilyatini rivojlantirish o'ta muhim masalalardan biri, chunki qo'shiqni intonatsion tiniq kuylanishi eshitish qobilyatiga juda ham bog'liqdir[3:8].
Demak, talabalarda vokal ijrochiligini takomillashtirishda pedagog yuqoridagi barcha xususiyatlarni inobotga olishi kerak. Xonandalarni ijro faoliyatining oxirigacha benuqson, saviyasini va imkoniyatini to'la saqlanib qolishi bir qator ijro va jismoniy holatlar bilan bog'likdir. Xonandalarning doimiy nazoratda saqlanishi lozim bo'lgan tomonlari, bu tabiat bergan ovozni saqlash, ya'ni asrash. Ikkinchidan, sihatlik xususiyatlariga katta ahamiyat berish, uchunchidan, talqin qonunlariga rioya qilishdan iboratdir.
Ovoz har bir jonli mavjudotda mavjud, lekin xonandalik yoki hofizlikka xos ovoz, tabiatning in'omi hisoblanadi. Shu bois, uni ehtiyot qilinishi, muntazam tarzda parvarishlab
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
turilishi, undan aql va idrok bilan foydalanilishi maqsadga muvofiqdir. Hofizlikdagi ovozning salomatligi va xastalanmasdan faoliyat olib borishda, bir qator ovozni asrash yoki ovoz gigiyenasiga e'tibor berib unga rioya qilish lozimdir. Avvalo, xonanda ovoz pardalarini xastalanishidan hamda qattiq urinib qolishidan doimo saqlanib nazoratda tutishi lozim. Aslida, bu qanday holatlarda yuz berishi barchaga ayondir. Ya'ni, tomog'ini kuchlantirib qattiq gapirishdan, bo'lar-bo'lmas baqirib kuylashdan, xonandaga noqulay bo'lgan pardalarda (tessiturada) majburan ko'p vaqt davomida kuylash, avj pardalarda beto'xtov va beo'xshov xonish qilishlar turli ovoz xastaligiga olib keladi. Buni oldini olish uchun xonanda, doimo ovoz sozlash mashqlarini tartib bilan olib borishi, past va yuqori ovoz tessituralarida ko'p vaqt kuylashni ma'lum ovoz qizdirib tayyorlangan mashqlardan so'ng amalga oshirishi, doimo ustozining nazoratida bo'lishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Ijrochilik mohiyatini ko'rsatishda xonanda har bir asarni ichki dunyosini tushunib, uning obraziga tayyorlangan holda kira olishi va shu obrazni ijodkor tasavvur qilgandek yarata olishi ovoz talqinida muhimdir. Shu bilan birga ovoz imkoniyatlarini, sifatini ko'rsatishda avvalo o'z ijrosini o'zi tinglashi va o'z bilimi doirasida to'g'ri idroklashi lozim[4:9].
Xonandani tarbiyalash jarayonida o'qituvchi turli usullardan foydalanadi. Birinchi o'rinda vokal eshitishni tarbiyalash va mukammalalshtirib borishg nazorat bilan barcha vokal sifatlarini rivojlantirish turadi. Talabada xonandalik jarangdorligini to'g'ri tashkil etish haqidagi tasavvurni ishlab chiqish zarur. Ta'lim doimo musiqa materiallari mashq, vokal va badiiy asarlar asosida olib boriladi. To'g'ri tanlangan musiqiy manba tovushni tarbiyalaydi. Mashq - bu bilim olishning asosiy vositasi. Ularni qo'llash talabalar tovushida uchraydigan va tuzatishni talab etadigan kamchiliklarni yo'qotish vositasi bo'lib xizmat qilishi kerak. Ovozga sayqal berish mashqlari - mashqdan badiiy asarlarga o'tish uchun foydali manba hisoblanadi. O'qituvchi tomonidan katta odob saqlagan holda badiiy pedagogik manba tayyorlash talab etiladi. Manbalarni musiqiy, vokal-texnik va ijro qiyinchiliklarini e'tiborga olib tahlil etish - o'qituvchining zaruriy sifati hisoblanadi.
Ovoz qo'yish metodlari (vokal maktablari) turlicha, biroq ularning hammasi umumiy tamoyillar va bosqichlarga tayanadi: nafas olishni rivojlantirish va takomillashtirish; rezonatrlar, pozitsiya, tovushni hujum qilish tushuncha va ko'nlikmalarini egallash; texnika vokal usullarini o'zlashtirish; talaffuz apparati bilan ishlash kabidir[5:37].
Keng ko'lamli musiqiy pedagogik manbalarni egallash va ularni qo'llay bilish -pedagogik faoliyat muvaffaqiyati talablaridan biri. Asarni muvaffaqiyatli ijrosi uchun o'rganish va ashula aytish usuli katta ahamiyat kasb etadi. O'quvchi asarlar ustida ishlash uslubini keng ko'lamli va turli-tuman repertuarlarni tezrok o'zlashtirib olishi uchun o'rganishi kerak. Tovush sifatini ko'zlangan natijada tarbiyalashda ovozni ko'rsata bilish katta ahamiyat kasb etadi. Ko'rgazmali qurollar ko'ra oladigan va sodda bo'lgani uchun ham kerakli ko'nikmalarni shaxsan topishga majbur etadi. Buning uchun o'qituvchining o'zi ham yaxshi ovozga ega bo'lishi lozim, o'quvchi esa - tahlid qobiliyatiga ega. Biroq, tahlid kuylashni o'rganishda majburiy hisoblanmaydi. Masalan, Lamperti xonanda bo'lmagan, biroq buyuk xonandalarni tarbiyalagan. Muskul usullarini ko'rsatish va tushuntirish
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
o'qituvchi amaliyotida katta o'rin egallaydi. Muskul usuli doim muayyan narsalarni qamrab oladi, doim to'xtata oladi yoki tovush apparatidagi ishlarning qaysidir qismini o'zgarttiradi.
O'quvchi avval nima qilishini tushunib oladi, keyin esa bu harakatlarni ashula aytish paytida tushungan holda qo'llashga harakat qiladi. Muskul usulining qimmatligi ham mana shundadir. Nutq orqali tushuntirish, so'z ahamiyati - ovoz tuzilishi haqidagi ishonchli tushunchani tarbiyalashda o'ta muhim omil sanaladi. Ashula aytishni o'rganishda nutq orqali tushuntirish juda muhim, negaki tovush apparati ichida sababli - kuzatuvli o'zaro hamkorlikni tushuntiradi va uning ishini bir muncha aniq tushunib yetishga imkon beradi. Tovush va muskullarni his etishni nutqiy tushuntirish har doim ham o'zini oqlayvermaydi, o'qituvchi ko'pincha qiyoslashga, obrazli ifodalashga harakat qiladi. Agar ular o'quvchilarga tushunarli bo'lsa qo'llaniladi va kerakli javob harakatlarini keltirib chiqaradi. Yangi talabalar bilan tanishishda uning imkoniyat va qobiliyatini (nimaga qodirligini) tushunib olish o'qituvchining birinchi darajali vazifalaridan biri hisoblanadi. Talabaning ashula aytishi uchun unga ma'lum bo'lgan mashqlardan berish kerak[6:23].
Har qanday musiqa yoki musiqiy jumla o'z ifodali mazmuniga ega. Asar va uning obrazi ustida ishlash uch bosqichga taqsimlanadi. Birinchi - asar musiqasi va so'zlarini o'rganish, ikkinchi - vokal texnikasi ustida ishlash, uchinchi - badiiy ishlov berish. Professional xonanda - g'azab, rahm-shafqat, hazil, masxara, erkalash, bo'sa, ayyorlik, og'riq, jasorat kabi his-tuyg'ular hammasini kuylash mahoratiga ega bo'lishi kerak. Ijrochining asosiy maqsadi tinglovchilar qalbiga insonlar dunyosining ehtiroslarini kirita bilishdan iborat bo'ladi. Bundan tashqari musiqachi sozandalar bilan hamkorlikda improvizatsiya qilish ham maqsaddan holi emas. Xonanda vokal texnikasiga ega bo'lishi kerak, ya'ni ovozini erkin boshqara olishi kerak. Estrada vokali akademik vokaldan tovushning tabiiyligi va ochiqroqligi bilan farq qiladi. Biroq, akademik yo'nalish kabi, estrada janrida ham kuylash ko'nikmalari, tovushning pozitsiyasi va tirgakligi muhim o'ringa ega[7:15]. Mahoratli pedagog talabalarda vokal ijrochiligini takomillashtirishda mashqlarni to'g'ri tashkil etishni bilishi kerak. Talabalar bilan vokaldan mashg'ulotlar o'tkazishda quyidagilarni inobatga olish zarur: talabalarning psixo-fiziologik xususiyatlarini hisobga olish; ovoz tembri va diapazoni o'zgarishini kuzatish; tezlatilgan va davomiy ijroga yo'l qo'ymaslik; talabalarga o'z ovoziga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo'lishni o'rgatish[8:8]. Vokal xonandasi avvalo, ovozini yo'qotmaslikka harakat qilishi kerak. Ovoz yo'qolgan taqdirda uning qayta tiklanguniga qadar vokal mashg'ulotlarini ya'ni qo'shiq aytishni to'xtatib turishi lozim. Bo'g'ilgan ovoz o'z tabiiy holatiga qaytishi murakkab jarayon bo'lganligi bois, mahoratli qo'shiqchi intonatsion xatolardan qochishi, buning uchun ovozini taranglashtirishga (tomoqqa kuch berishga) majbur bo'ladi. Ovoz yaxshilanmaguncha, bunday yo'lni qo'llamaslik lozim. Musiqiy asar ijrosini o'rganish paytida diqqatni jamlab, ko'p xatolarga yo'l qo'ymaslikka intilish lozim. Umuman olganda, murakkab mashqlarni xato bilan bajargandan ko'ra, osonroq mashqlarni bexato bajarish afzalroqdir. Agar berilgan ovoz mashqi 3 martada ham xato bilan bajarilsa, talaba qo'rquvdan ijodiy nazoratni yo'qotib, mashqni davom ettira olmaydi. Talaba vokal mashqlarini tartib bilan, yengil bajarashi kerak. Bu jarayondagi muhim qoida kuylash chog'ida hech qachon qisiq
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
va noqulaylik holatda bo'lmaslik kerak. Agar birorta tovush noto'g'ri kuylansa, yoki noqulaylik sezilsa ovozingizning o'zidan biror jihatni noto'g'ri bajarayotganingizni his qilasiz. Har doim hissiyotlaringizga ishoning[9:285].
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, vokal ijrochiligi o'qituvchisi nafaqat pedagog, psixolog ham bo'lishi talab etiladi. Chunki xarakteri jihatidan turli xil bo'lgan talabalarga asar tanlashda, ularga asar mazmun mohiyatini tushuntirishda, ularni ijrosidagi nuqsonlarni aniqlash va uni tushuntirish jarayonlarida psixologik jihatdan yondashgan holda amalga oshiriladi. Insonning ovoz apparati o'ziga xos murakkab musiqa asbobi bo'lib, u o'zining rang-barangligi, tembrga boyligi, musiqani nihoyatda nozik ifodalash xususiyatlarga egaligi bilan ham musiqa asboblardan ustun turadi. Dastlab xonandaning eshitish qobiliyati aniqlanadi, azaldan ozmi-ko'pmi qo'shiq aytib yurgan, lekin eshitish qobiliyati rivojlanmagan xonandaning ovoz va musiqa qobiliyatini aniqlashda ularga notanish bo'lgan musiqa asboblaridan foydalanish mumkin.
Musiqa eshitish qobiliyati rivojlanmagan xonandalar musiqa asbobida chalingan kuy bo'lagini darhol ilg'ab olmasliklari mumkin. Shu paytda ustoz notani yoki kuy bo'lakchasini o'z ovozida kuylab eshittirsa, xonanda uni to'g'ri takrorlash mumkin, Ayrim xonandalarning eshitilgan tovushlardan bittasini to'g'ri takrorlab, ikkinchisiga tusha olmaslik hollari ham uchraydi. Chunki, ular birin-ketin eshittirilayotgan tovushlarni eshitish a'zolari va ovoz pardalarini darhol boshqara olmaydilar. Shuningdek, xonandaning eshitish qobiliyati va xotirasining sustligi yoki nafasni to'g'ri olish kabi sabablarga ko'ra xonanda eshittirgan tovush yoki kuy bo'lakchasini aniq takrorlay olmasligi mumkin. Bunga sabab, eshitish a'zolari bilan ovoz a'zolarining xonanda tomonidan mushtarak boshqara olmasligidandir. Ba'zi bir xonandalar fortapiano ovoziga moslanmaganliklari tufayli eshittirilgan tovushga tusha olmaydilar. Bunday xonandalar sinovdan o'tkazilganda ularga tanish qo'shiqlaring kichik bo'laklarini ayttirish yo'li bilan ovoz qobiliyatlaririi aniqlash mumkin. Xonandaning eshitish qobiliyati aniqlangach, uning usul tuyg'usi aniqlanadi. Agar u berilgan usulni bir marta qaytarsa unga oldingidan murakkabroq ritmlik shakllar bilan sinab ko'riladi. Xonandaning ovozi, tembri va diapazoniga qarab aniqlanadi. Agar, ustoz shu ishda xatoga yo'l qo'ysa u o'z ovozida kuylamaydi, balki zo'riqib kuylaydi, bu esa uning ovoziga salbiy ta'sir qiladi. Xonandani bir asar bilan har tomonlama tanishtirish muhim ahamiyatga ega[10:168].
Vokal ko'nikmalarini shakllantirish jarayoni talabalarni ovoz apparati va uning xususiyatlari borasidagi nazariy va amaliy tushuncha va bilimlarni singdirish bilan chambarchas bog'liq. Vokal san'atini mutaxassislik tarzida o'rganuvchilar uchun bu amaliyot odatiy holdir. Boshlang'ich musiqiy bazasi bo'lmagan talabalar uchun mashg'ulotlar sharoitida shunday vaziyat yuzaga keladiki, ba'zi talabalar o'zlariga berilgan vokal va texnik vazifalarni har doim ham tushunmaydilar, ko'p hollarda o'z ta'limning pirovard maqsadini ko'ra olmaydilar. Natijada, talabalarga to'g'ri ijrochilik vokal san'ati yetishib bo'lmaydigan murakkab jarayonday tushuncha hosil qiladi. Bunda o'qituvchining mashaqqatli mehnati ta'limning dastlabki bosqichidayoq to'g'ri pedagogik ta'lim berish mahoratida o'z ifodasini topadi. Murakkab texnik muammolarni bartaraf etish jarayonida
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
o'qituvchi va talaba kommunikativ o'zaro ta'sirning yangi usullarini topishi zarur. Bundan tashqari, ko'pchilik talabalar kuylash texnikasini imkon qadar tezroq o'zlashtirishni xohlaydilar. Biroq, xonandalik ovozini tarbiyalash usullariga bag'ishlangan zamonaviy tadqiqotlar, qoida tariqasida, ehtiyotkorlik bilan tovush hosil qilish tartibini, kuylash san'ati texnikasining bosqichma-bosqich murakkablashuvini izohlaydi.
Vokal ko'nikmalarini shakllantirish jarayoni ovoz apparatini da to'g'ri foydalanish usullarini topish, hamda ovozni shakllantirish jarayonida ishtirok etadigan mushaklarning rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Bir so'z bilan aytganda, vokal ko'nikmalarini shakllantirish -bu to'g'ri yo'lga qo'yilgan qo'shiq kuylash xolatini yo'lga qo'yish, keyinchalik reflektsiya holatiga keltirilishi va xonandaning e'tiborini to'liq o'zgartirishga imkon beradigan to'g'ri ko'nikmalarini rivojlantirish bilan bog'liq bo'lgan "ovozni topish" jarayonining texnik tomonidan badiiy topshiriqlarni bajarishgacha bo'lgan bosqichma-bosqich o'zlashtirilib borilishi kerak bo'lgan amaliy bilimlar majmuasidir[11:833]. Talabalarning vokal ijrochiligini takomillashtirish avvalo ta'lim va tarbiya metodlariga bog'liq. Pedagog nafaqat vokal ijrochiligini takomillashtiradi shu bilan birga talabada professional kasbiy san'atkorlik bilim, ko'nikma, malakni shakllantirishi kerak.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. Malikova D. Vokal. Toshkent.: "Lesson press" 2019. 210 b.
2. Jalilov I. Akademik xonandalik ijrochiligi. - Toshkent.: O'zDK. 2021. 240 b.
3. Malikova D. Vokal. Toshkent.: "Lesson press" 2019. 210 b.
4. Nurullayev F. Vokal va zamonaviy musiqa. - Buxoro.: BuxDU, 2020. 172 b.
5. Pirmatov Sh. Professional aktyorlar tayyorlashda vocal maktabining o'rni// jur. Teatr №3. Toshkent.: 2014. "Paper Max" - 48. (36-37)
6. Jalilov I. Akademik xonandalik ijrochiligi. - Toshkent.: O'zDK. 2021. 240 b.
7. Yuldasheva A. Vokal. Toshkent.: 2020. Fan va jamiyat. 160 b.
8. Alimbekova O. Vokal ansambli. Toshkent.: 2020. Fan va ta'lim poligraf. 156 b.
9. Saidumarov I. Talabalarda vokal asarlarini ijro etish ko'nikmasini rivojlantirish// jur. Oriental Art and Culture. № 3/4. - Farg'ona, 2022.
10. Rahimov Е. Vokal. - Toshkent.: Barkamol fayz media, 2017,188 b.
11. Muzafarova S. Vokal darslarida talaba bilan muloqotda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish usullari//konf. "O'zbekistonda ilm-fanning rivojlanish istiqbollari" xalqaro ilmiy-amaliy anjumani. 2022-yil 30 noyabr. www.scientists.uz (832-835 b).
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
^Munteeva Gulnara Uzaqbaevna, professor [Мунтеева Гулнара Узацбаевна,
профессор], [Munteeva U. Gulnara, teacher]; manzil: Qoraqalpog'iston Respublikasi, Nukus shahri, Qoraqalpog'iston ko'chasi raqamsiz uy [адреа Город Нукус, Республика Каракалпакстан., ул. Каракалпакстан, дом без номера], [address: Karakalpakstan, house without number, Karakalpakstan street, Nukus]; E-mail: [email protected] ORCID 0000-0002-9131-9695
