ВИЖАГИҲОИ ШАРҲИ МАЪНО ДАР ФАРҲАНГҲОИ МУОСИРИ ТАФСИРИИ ЗАБОНИ ТОҷИКИ (1969, 2010, 2011) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 81

ББК 81.2 (5Т)-4

ВИЖАГИХОИ ШАРХИ Мамадназаров Абдусалом, профессори

МАЪНО ДАР ФАРХАНГХОИ кафедраи забони англисй ва типологияи

МУОСИРИ ТАФСИРИИЗАБОНИ муцоисавии факултети забонуои Осиё ва

ТОЦИКЙ (1969, 2010, 2011) Аврупои ДМТ (Тоцикистон, Душанбе)

НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ Мамадназаров Абдусалом, профессор кафедры

СЕМАНТИЗАЦИИВ ТОЛКОВЫХ английского языка и сравнительной типологии

СЛОВАРЯХ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА факультета языков Азии и Европы ТНУ

(1969, 2010, 2011) (Таджикистан, Душанбе)

SOME PECULIARITIES OF Mamadnazarov Abdusalom, Professor of the

SEMANTIZATION IN THE department of English and comparative typology

INTERPRETATION OF TAJIK attached at the Faculty of languages ofAsia and

DESCRIPTIVE DICTIONARIES Europe under TNU (Tajikistan, Dushanbe)

(1969, 2010, 2011) E-MAIL: abdusalomm@mail.ru

Калидвожа^о: лугатнигорй, шаруи маъно, моддаи лугавй, аломатуои грамматики ва услубй, тафсир, тавсиф

Роууои шаруи маънои моддауои лугавй дар фаруангуои муосири тафсирии забони тоцикй аз цумла: "Фаруанги забони тоцикй" (1969), "Фаруанги тафсирии забони тоцикй" (2010) ва "Фаруанги мукамммали забони тоцикй" (2011) баррасй гардидааст. Дар натицаи таулили муцоисавии ин фаруангуо усулуои нисбатан мууимми тавсифи моддауои лугавй ва аломатуои лугавй барои муайянкунии хусусиятуои грамматики, лексики ва услубии вожауои лугатуои тафсирии тоцикии мавриди тауциц нишон дода шудааст. Таъкид гардидааст, ки шару ва тавсиф роууои нисбатан мууимми шаруи маъно дар ин фаруангуо мебошанд. Усул ва тарзуои дигари шаруи маъно, аз цумла: бо ёрии синонимуо, бо ёрии гурууи синонимуо, тавсифи васеи забоншиносй, тавсифи филологй ва энсиклопедй, тавсифи одй, бо ёрии истинод (ишора) ба дигар моддауои лугатуо ва уамчунин шаруи омехта мушоуида мегарданд. Усул ва тарзуои мазкури шаруи маъно бо ёрии мисолуо аз лугатуои мавриди тауциц мудаллал сохта шудаанд. Изуори ацида шудааст, ки тауцици минбаъдаи микро- ва макросохтори ин лугатуо яке аз вазифауои мууимми лугатнигории муосири тоцик ба шумор меравад.

Ключевые слова: лексикография, семантизация, словарная статья, грамматические и стилистические пометы, толкование, описание

Рассматриваются пути семантизации словарной статьи в современных толковых словарях таджикского языка, в том числе: "Фарханги забони точики"(1969), "Фарханги тафсирии забони точики" (2010) и "Фарханги мукаммали забони точики" (2011). В результате сравнительного анализа этих словарей выявлены наиболее важные приёмы описания словарной статьи и лексикографические пометы для уточнения грамматических, лексических и стилистических особенностей заглавных слов в исследуемых таджикских толковых словарях. Подчеркивается, что наиболее важными способами семантизации, используемыми в этих словарях, являются толкование и описание. Встречаются и другие прёмы и способы семантизации, в том числе: при помощи синонимов, при помощи группы синонимов, широкое лингвистическое описание,

филологическое и энциклопедическое описание, простое описание, при помощи ссылки на другие статьи словарей, а также смешанное толкование. Указанные методы и приёмы семантизации уточняются при помощи иллюстративных примеров, приведённых из исследуемых словарей. Изложено мнение, что дальнейшее исследование микро- и макроструктуры этих словарей является одной из важных задач современной таджикской лексикографии.

Key-words: lexicography, semantization, dictionary article, grammatical and stylistic marks,

interpretation, description

In this article the author examines the ways of semanticizing of the dictionary article in modern explanatory dictionaries of the Tajik language, including: Farhangi zaboni tojiki"(1969), Farhangi tafsirii zaboni tojiki" (2010) and "Farhangi mukammali zaboni tojiki" (2011). As a result of the comparative analysis of these dictionaries, the most important devices of describing a dictionary article and lexicographic lables for clarifying grammatical, lexical and stylistic features of capital letters are identified in Tajik explanatory dictionaries. The author emphasizes that the most important methods of semanticization used in these dictionaries are interpretation and description. There are also other methods and ways of semanticization, including: by dint of synonyms or a group of synonyms, broad linguistic description, philological and encyclopedic description, simple description, references to other dictionary articles, and mixed interpretation as well.

These methods and devices of semanticization are clarified with the help of illustrative examples adduced from the dictionaries under study. The author emphasizes that further comprehensive study of micro- and macrostructures of these dictionaries is one of the important tasks of modern Tajik lexicography.

Дар лугатнигории тафсирии точик "Фаруанги тафсирии забони тоцикй" (минбаъд ФТЗТ) зери та^рири Сайфиддин Назарзода, Ах,мадчон Сангинов, Саид Каримов ва Мирзо Хдсани Султон ма^оми хоса дорад ва яке аз дастовардх,ои шоистаи илми лугатнигории муосири точик ба х,исоб меравад. Мутаассифона, ахдммият ва ма^оми ФТЗТ дар раванди пешрафт ва такомули илми лугатнигорй х,ануз бах,ои сазовори худро нагирифтааст. Дуруст аст, ки дар чанд ма^олаи дар матбуот чопшуда баъзе фикрх,о дар бораи тафсири вожах,о гуфта шудаанд, вале фархднг х,ануз мавриди тах,лили инти^одии коршиносони сох,аи лугатнигорй ^арор нагирифтааст.

Дар ин ма^ола мо ровдо ва усулх,ои тасвир ва тафсири маъноии вох,иди сарлавхд, яъне ма^олаи лугавиро дар ин фарх,ангх,о баррасй менамоем. ^исмащои таркибии ма^олаи лугавй минта^аи маъноии воуиди сарлавуагй дар бар дорад, ки ма^садх,ои зеринро дар пеш мегузорад: 1) ба маьнох,о чудо кардан (анг. filing; рус. филиация); 2) муайян кардани маъно; 3) маьнох,ои иловагй додан; 4) муайян кардани матни истифодабарии маьнох,о; 5) иттилооти калимаофаринй бо ровдои дигари калимасозй додан.

Воситах,ои шарх,и маъно, яъне бо истилох,и русй семантизатсия дар лугатх,о аз тафсир, ки маънои вох,иди забониро кушода медихдд ва маънй ё таъриф - манти^ан муайян кардани маф^ум, муайян кардани маънои он ва нишонах,ои фар^кунандаи он (энсиклопедй, истилох,отй ва г.) иборат мебошанд. Дар ФТЗТ ва "Фаруанги мукаммали забони тоцикй" (минбаъд ФМЗТ) х,амаи ин воситах,о хуб истифода шуданд, яъне х,ам тафсир ва х,ам маънй ё таърифро мушох,ида кардан мумкин аст:

ВАНДАЛ лот. ^^ яке аз кабилахои кадимии олмонй, ки бо чангхои шадид як кисмати императории Римро забт ва сарватхои мадании онро горат ва хароб карда, шахри Римро ба оташ кашида буд. 2. мац. берахмона харобкунии осори маданият; чохили гузаро (тафсир).

ВАНДАЛИЗМ лот. берахмона несту нобуд ва хароб кардани осори

пуркимати маданият ва санъат; чохилй; вахшоният (таъриф) [7, ч. 1, с. 263].

Шархи маънои сарвожа (семантизатсия) дар лугатхои тафсирии муосир бо роххои гуногун, аз чумла: а) бо синоним, б) бо гурууи синонимуо, в) бо тафсири васеи лингвистй, г) бо тафсири филологй- энсиклопедй, д) бо тасвири маъно, е) бо кумаки ицтибосуо, ё) ба таври шаруи муштарак; ж) ба воситаи уавола ба моддаи дигари лугат, анчом дода мешавад. Дар ФЗТ ва ФМЗТ и;тибосхо ё ба истилохи дигар шоуид- мисолуо аз адабиёти классикй ва муосир фаровон истифода шудааст, ки ба акидаи аксари коршиносон ва фархангнигорон арзиши фархангхоро дучанд афзудааст. Муллифони ФТЗТ хамаи воситахои шархи сарвожаро самаранок ва хеле бамаврид истифода бурдаанд, ба чуз бо кумаки ицтибосуо. Масалан:

а) шархи маъно ба воситаи синоним:

КАФЗАН йЗ ^ мац. дузд. [7, ч.1, с. 601].

КАФЧА белча: кафчаи ^алвогарон. [7, ч.1, с. 603].

б) шархи маъно ба воситаи гурууи синонимуо:

КАС ^ 1. фард, шахс, одам; нафар: да^ кас омад. 2. ёр, рафик;; мададгор; касу нокас одами хубу бад; кас доштан мададгор доштан; кас мондан касеро барои коре ба назди касе фиристодан;

ЛУНДА 1. гирд, гирда, курашакл, кулула: санги лунда, канди лунда, лунда будани тарбуз. ... ; 7, ч.1, с. 732].

в) шархи маъно бо тафсири васеи лингвистй:

ЛУГАТШИНОС ^^ збш. 1. мутахассиси илм оид ба таркиби лугавии забон (лексиколог). 2. мутахассиси назария ва амалияи фархангнависй [7, ч.1, с. 732].

МАВЦЕЪ а. 1. чойи вокеъшавй, махалли вукуи чизе; чой, макон; [7, ч.1, с. 734].

г) шархи маъно бо тафсири филологй- энсиклопедй:

ЛОЧ,(У)ВАРД маъд. санги кабуди баланд, ки аз он нигини

ангуштарй месозанд ва соида хокаи онро дар тайёр кардани ранги нилобй ба кор мебаранд [7, ч.1, с. 728].

КАХ,КАШОН нуц. мачмуи ситорахои бехисоб, ки гирди як

мехвари умумй давр мезананд; Рохи Кахкашон.

д) шарх бо тасвири маъно - шаруи тасвирй аз номбар кардани нишонахои маъноии мафхуми муайяншуда, ки аз назари хам грамматикй ва хам услуб озод аст, иборат мебошад:

ЛОЛА ^ бот. гули сахроии пиёзакбех, ки баргхои сурху зард ва дигар рангхо дошта, тарафи думчааш сиёх аст: лолаи аргувонй, лолаи ахмар, лолаи хандон....

ЛОЛАНГ таом ва тикахои он, ки гадоён ва факирон аз мехмонй ва дастархонхо чамъ мекарданд [7, ч.1, с. 726].

е) шархи маъно бо кумаки ицтибосуо: Аз назари шархи маъно бо кумаки и;тибосхо фаркияти ФТЗТ аз "Фаруанги забони тоцикй" (минбаъд, ФЗТ) ва ФМЗТ

a3 oh n6opaT acT, kh mapx 6a BocuTau h^th6ocxo a3 nyFaTxou gurap e ocopn 6age0 gap oh oBapga HamygaacT. Mucon a3 03T:

A3HM a. f^® 1. 6ucep, 6y3ypr, xene KanoH. Eyg xap 6aMre aKe gyppu ^thm, flap MaoHH xap ^Ke maxpe a3HM. "rynrnanu maeyud" Eap cyu CaMap^aHg pygu a3HMecT, kh ohpo pygu Mocu$ xoHaHg. "Tabpuxu Hapwaxu " a3HMy caFip KanoHy xypg.

Ba aMMO xaMHaTpo MoHaHgu TaBuny Kacup gap xaT Ba caTx Ba a3HMy carup gap ^hcm. Hacupuddynu Tycu 2. 6ucep, xene, caxT.

X^khm HyH hh cyxaH myHug, a3HM 6unucaHgug. Cabdu y ^aHBOHecT... Ba ogaMupo a3HM gycT gopag. hu30muu Apy3u a3HM goHHCTaH 6ucep 6y3ypr Ba KanoH myMopugaH. Ma^. FaHHMaT goHuciaH. Ope, KaHHoc arap cagpHumuH cy$$au ^aMMOM maBag, ohpo poxaTH gaBnaT Ba a3HM goHag. AyMadu flonurn [8, 1, 1969, c. 45]. A3HM a. f^® 1. KanoH, 6y3ypr, 6oa3aMaT: Ky^u a3HM. 2. Bacet, na^HOBap, HonaMgoKaHop. 3. xene 6ucep, aH6yx: cuno^u ajiiM, h3ah^omh ajiiivi; 6a.oH a3HM o^aTH KanoH, xogucau HoraxoHHH nypgaxmaT; ciiBo6u a3HM Kopu 6ace xaMp, HeKHH 3ueg [7, ^.1, c. 42].

A3HM a. 1. xene KanoH, 6ucep 6y3ypr, oh hh a3 pyu xa^M, aHgo3a e MacoxaT xene 6y3ypr acT, 6oa3aMaT.

X^ana6po maxpe HeKy gugaM, 6opau A3hm gopag. Hocupu Xycpae.

Hurap 6ap$e hh coh 6ap$u a3HM acT, flupaMpe3HH mo^OHH ^aguM acT. ^OUfy.

HyHoH kh a3 Muconxou a3 ce ^apxaHru Ta^cupn oBapga aeH acT gap OM3T MatHoxou 6emTap Ba moxug-Muconxou 6emTap a3 aga6ueTH KnaccuKH Ba Myocupu to^hk oBapga mygaacT.

e) mapxu MatHo 6a maepu MymmapaK: makeup, cunonuMyo ea u6opayou Mabnou: KAH, xaMgop, xaMuga; xaM, ype6; Myv,o6. pocT: Mexu Kan, po^u Kan, xaTH Ka^, Kan KapgaH, Kan mygaH; 3y.^H Kan 3yn$H To6gogau 6apu py; Ka^y KH.e6 pox, e hh3h gurapu nypneHy xaM; ^agaMH Ka^ ry3omTaH kuhoh a3 6a poxu xaTo pa^TaH; Ka^- Kan Hiro^ KapgaH 6o Ha3apu FaMpu xaMpxoxoHa HHrapucraH, 6ag- 6ag Hurox KapgaH.

^A^AB a. homh unoBarue, kh 6a Kace a3 pyMu cu^ara HeK e 6ag, e a3 pyMu aroH Kopam goga MemaBag (My^. Taxa..nyc, kh xygu maxc hhthxo6 MeKyHag; yHBoH: .aKa6 rupH^raH, .aKa6 ry3omTaH, .aKa6 gogaH, .aKa6 gomTaH, .aKa6 HH^ogaH [7, ^.1, c. 711].

mapxu MatHo 6a Bocurau yaeona 6a Moddau d^apu nyzam: ^Ar^Ar ^ ^ n^. .aK.aK. ^ArOM Kum. n^. .a^oM. ^AFAfl J«^ гym. n^ .arag [7, ^.1, c. 709]. A3 Taxnunu Muconxou oBapgamyga 6a xynocae oMagaH MyMKHH acT, kh 6apou mapxu MatHou capBo^a Mynnu^oH gap OT3T xaMau poxxou HMKoHna3uppo ucTH^oga KapgaHg. A3

ин нукгаи назар хам тасвир ва тафсири маънохои сарвожа ба талаботи фархангнигории муосир чавобгуй мебошад. Яъне, фар^ияти ФТЗТ аз ФЗТ ва ФМЗТ, чунон ки зикр гардид, аз он иборат аст, ки шарх ба воситаи щтибосхо аз лугатхои дигар ё осори бадей дар он оварда нашудааст. Бо дарназардошти ин ну^с, муаллифони ФМЗТ [2011] мисолхои зиёд аз адабиёти бадеии хам классикй хам муосир овардаанд.

Пас бо овардани шохид-мисолхо дар фархангхои тафсирй фархангнигорон дар пеши худ кадом вазифахоро мегузоранд? Албатта, ма^сади овардани шохид-мисолхо хеле гуногун аст, вале таъкиди асоситарини онхо аз манфиат холй нест. Онхо мавчудияти вожа ва маънохоро дар забон собит мекунанд, маънои вожаро дар контекст шарх медиханд, хамнишинхо (рус. сочетание слов; анг. сollocation) ва сохторхои типикиро нишон медиханд, хусусиятхои услубии истифодабариро таъкид мекунанд, тобишхои иловагии маъноро зикр мекунанд, иттилооти хусусияти гайризабониро дар бораи предмет хабар медиханд ва нихоят арзиши дарккунии лугатро меафзоянд.

Аз чихати шакл ин мисолхо ^олабхои конструксияхои синтаксисй, иборахо ва чумлахо (то бандхои пурра)- ро мемонанд, вале аз лихози манбаъ аз хам фар^ мекунанд. Ин шохид- мисолхо метавонанд аз худи лугатнигор, ё ононе, ки у аз нут^ гирифтааст ва ё и^тибосхо (аз асари муайян) бошанд.

Сарвожахои лугавй хамчунин имкониятхои калимасозй доранд, ки дар ма^олахои фарханг оварда мешаванд. Яъне як ^исмати ма^олахои лугат, ки дар он гурухи вохидхои лексикии хамреша чойгир шудаанд ва бо сарвожа ало^аи бевосита доранд.

2. Метазабони луFат - цайдуо/ ишорауо. Дар адабиёти лугатнависии точик истилоххои цайд ва ишора истифода мешаванд. Дар лугатнависии муосир мафхум ва истилохи метазабон (форс. фарозабон, анг. Metalanguage; рус. метаязык) вучуд дорад, ки аз мафхуми забоншиносии метазабон фар^ мекунад. Дар забоншиносй метазабон истилохест, ки барои тасвири "забони асл" (забони инсон) истифода мешавад. Дар лугатнависй метазабон чунин мафхумхо мисли ^айдхо ё ишорахои грамматикй, ^айдхо ё ишорахои услубй ва фаннй барои тахияи мафхумхо истифода мешавад.

Кайдхо ё ишорахои лексикографй (рус. помета; анг. label, code, gloss) - воситахои лексикографие мебошанд, ки одатан дар сарсухани лугат шарх дода мешаванд (дар шакли калима ва ё ибораи кутохкардашуда) ва бо ёрии онхо хонанда огох карда мешавад, ки ин ё он вохиди забонй ба гурухи муайяни калимахои аз ягон чихат монанд, дохил мешавад. Яъне, ^айдхо/ ишорахои лексикографй ба хусусияти вохидхои забонй ва ба хусусияти истифодабарии вохидхои лексикй (usage lables) ишора мекунанд. Дар лугатнигории муосир ^айдхо/ ишорахои лексикографй аз руйи маъно ба а) ишорахои грамматикй, б) ишорахои услубй, в) ишорахои истилохй, г) ишорахои сотсиолингвистй ва д) ишорахои и^тибосй чудо карда мешаванд. Хдмаи ин навъхои ишорахоро боз ба зергуруххо та^сим кардан мумкин аст.

Ба гурухи ишорауои грамматикй дар лугатнигории муосир нишондихандахои хиссахои нут^: и. (исм), с. (сифат), ф. (феъл), з. (зарф) ва f. ва нишондихандаи хусусиятхои лексикй ва грамматикии хиссахои нут^: од. шак. т. (одатан дар шакли танхо); шум. т. (шумораи танхо), ф. гуз. (феъли гузаранда), ф. мон. (феъли монда) ва f. дохил мекунанд. Дар ФЗТ, ФТЗТ ва ФМЗТ ишорахои грамматикии нишондихандахои хиссахои нут^ ба хукми анъана надаромадаанд. Дар ФТЗТ нишондихандахои хусусиятхои лексикй ва грамматикии хиссахои нут^, яъне тавзехоти грамматикй хеле

Bacet HcTH^oga mygaaHg, Bane Ha gap maKnu umopaxou KyToxKapgamyga, 6anKH gap maKnu nyppa [nuг. 6axmu MHHaT^au TaB3e^oTH rpaMMaTHKfl, c. 7].

a) Hwopayou ycny6u - ucTH^oga6apuH yMyMH3a6oHuu Boxugxou 3a6oHupo hhbhkoc MeKyHaHg. Ea hh rypyx uwopayoe, kh 6a HaBtxou HyT^H ry^TyryH umopa MeKyHaHg: гy$m. (ry^TyryH); das. (gaFanoHa); Kyd. (KygaKoHa) Ba uwopayoe, kh 6a HaBtxou HyT^H xarra umopa MeKyHaHg: rnoup. (moupoHa); pac. (pacMH); Kum. (KHTo6aTH) Ba f. goxun MemaBaHg. A3 uwopayou ycny6H, kh 6a HaBtxou HyT^H ry^TyryH umopa MeKyHaHg gap OT3T Ba OM3T ^a^aT umopau гy$m. (ry^TyryH) ucra^oga mygaacT:

BEO^HBAT ...2. гy$m. gap axgu xyg HoycTyBop, gap gycTH HonoMgop.

BEO^TOB ^l^atij гy$m. a6pH, xaBou KaM6apu xupa [7, ^.1 c. 183]. A3 ^aM ycny6H, kh 6a HaBtxou HyT^H xaTTH umopa MeKyHaHg gap OT3T $a^aT umopau Kum. (KHTo6aTH) ucTH^oga mygaacT.

BEPAfl ¿JH Kum. 1. pagHamaBaHga. 2. May,. HaF3, HeKy. BEPAX,MAT Kum. n^. 6epa^M [7, ^.1, c. 185].

,3k rypyxu umopaxou ycny6H, umopaxou Ta6a^a6aHgH Me6omaHg, kh MaHcy6uaTH Boxugxou neKcuKupo 6a caTxxou MyxTanu^H HyT^H aga6H HHtKoc MeKyHaHg: гy$m. (ry^TyryH), das. (gaFanoHa), wap. (^aproHH), aMep. (aMepuKoH) Kum. (KHTo6aTH), rnoup. (moupoHa), saup. (FaMpu My^appapH), neu. (HeMTpanH), cn. (cneHr), om. (oMMaBH), MyK. (My^appapH) Ba f.

flap OT3T Ba OM3T a3 hh 3eprypyx $a^aT umopaxou гy$m. (ry^TyryH) Ba Kum. (KHTo6aTH) 6a Ha3ap Mepacag.

Typyxu gurapu umopaxou ycny6H, umopaxou xpoHonorH Me6omaHg, a3 ^a6unu neo. (Heonoru3M), nae. (HaBcoxT), rnyp. (mypaBH), K^n. (KyxHamyga), qad. (^aguMH), mab. (TatpuxH) Ba f. flap OT3T Ba OM3T umopaxou K^n. (KyxHamyga), mab. (TatpuxH) Ba nae. (HaBcoxT) ucTH^oga mygaaHg:

BEXflO^T nae. coxau unMH th6, kh xh$3 Ba 6exaTapuu TaHgypycTHH

ogaMpo gap ano^aMaHgH 6o MyxHTH 6epyHa oMyxTa, 6apou nemrupH a3 Kacanuxo Ba HuroxgopuH TaHgypycTH Hopaxo MeaHgemag, rurueHa. [7, ^.1, c. 195].

BOBOEHA ^JUjIj mabp. xa^e kh 6o6o - pox6apu nemaBapoH 6apou MueHapaBH gap 6aMHH coxh6kopoh Ba xyHapMaHgoH a3 xap gy Tapa$ Merupu^T. [7, ^.1, c. 211].

KAPTOTEKA Kyy. n^. 6apragoH; Ma^Myu Bapa^a- KapToHKaxou 6a

TapTu6u anu$6o Hugamyga; KapToTeKau KHTo6xoHa 6apragoHH khto6xo, $expuCTH khto6xo gap Bapa^axo [7, ^.1, c. 598]. 3k 3eprypyxu umopaxou ycny6H 6o homh umopaxou axnoyu- ycny6u e эycocomu-mabcupnoK MatnyM xacTaHg. Mucnu: ma%K. (Tax^upoMe3), yaK. (xa^opaTOMe3), maM. (TaMacxypoMe3), Mac. (MacxapaoMe3), naeo3. (HaBo3umKopoHa), Ma3. (Ma3aMMaToMe3), гycm. (rycToxoHa), Mym. (MyTaHTaH), Kun. (KHHoaoMe3, khho^bh), rnyx. (myxuoMe3), Man. (MatHHH MaH^H), dyp. (gypymT), 6eэy. (6eэxтнeтoнa), das. (gaFan). AKcapuaTH hh umopaxo gap nyFaTHHropuH Ta^cupuu aHrnucH Ba pycH, gy3a6oHau pycH- to^hkh Ba to^hkh pycH, aHrnucH- to^hkh ucTH^oga mygaaHg. flap OT3T Ba OM3T 6omag ^a^aT umopaxou ma%K-(Tax^upoMe3), May. (Mayo3u) Ba Kun. (KHHoaoMe3) ucTH^oga mygaacT:

ByFH II : 6yFfl KapgaH a) 6o gacT e pecMoH rynyu ^oHgoppo ^umop goga, poxu Ha^acu ypo 6aHg KapgaH (6apou Kyrnman), xa$a Kapga KymTaH;

нафасгардон кардан; б) кин. аз танг кардан, фишор овардан; танкидро 6yFfl кардан кин. фишор овардан ба тан^ид; рох надодан ба тан^ид. [7, ч.1, с. 241].

ГАНДАХИШТАК »^ тауц. одами бадрафтор, айёш, занбоз,

занакбоз [2008, с. 298].

ГАРДАНКАНДА »^ ûJJ* тауц. калимаи дашном ба маънои мурдан бех, нобакор, разил, бадкирдор; гарданшикаста [7, ч.1, с. 307].

Хуб мешуд, агар ишорахои услубй бо номи ишорахои ахлоцй- услубй ё эусосотй-таъсирнок ва умуман хамаи ишорахои услубй дар нашрияхои ояндаи ФТЗТ, ФМЗТ ва ФЗТ мушаххас ва бештар истифода мешуданд, зеро хонандагон аз он огох мешуданд, ки дар кадом мавридхо махз кадом вожаро истифода бурдаанд.

Як гурухи дигари ишорахои лексикографй бо номи ишорахои сотсиолингвистй маълум хастанд, ки хусусияти дар минта^аи муайян истифода шудан, аз тарафи гурухи ичтимой-синфй ва ё аз тарафи гуруххои ичтимой- касбй ва ё ичтимой- демографй истифода шудани ин вожахоро барои хонандагон мушаххас месозанд. Ба ин гурух ишорахои баур. (бахрнавардй), богп. (боFпарварй), боф. (бофандагй), дуз. (дузандагй), омуз. (омузгорй), чорв. (чорводорй) ва f. дохил мешаванд, ки дар ФТЗТ ва ФМЗТ истифода шудаанд. Масалан:

МОШУРА//МОШУРА »jj^ta 1. найчаи миёнхолй, лулача. 2. боф. найчае, ки ба даруни моку мегузоранд [7, ч.1, с. 820].

КАМЗУЛЧА 1. камзули беостини кутох (бештар занона). 2. дуз.

^исми аз сина болои пирохани занон, ки алохида духта мечаспонанд, куртача [7, ч.1 с. 587].

ЗОТПАРВАРИ ^jjjjj'j чорв. мачмуи чорабинихои чорводорй, ки барои бехтар кардани сифатхои ирсии хайвонот ва баланд бардоштани хусусиятхои зотию махсулнокии онхо нигаронида шудааст [7, ч.1, с. 527].

АБРБАНДИ ^^jjjjl боф. чо-чо бастан ва ранг кардани маштут, ки пас аз бофтан дар матоъ на^шхои абрмонанд пайдо мешаванд.

Танакори бе^асабу атлас низ дар хамин чо абрабандй ва рангубор карда мешавад. Бауорй [6, с. 66].

Ишорахои лексикографии сотсиолингвистй, ки хусусияти дар минта^аи муайян истифода шудани сарвожаро нишон медиханд, асосон нисбати забонхое, истифода мешаванд, ки дар минта^аи муайян маъно ё пахлухои муайяни маъноии хешро доранд. Масалан, забони англисй дар Британияи Кабир ва ИМА ё Австралия, забони фаронсавй дар Фаронса ва дар музофоти Квибеки Канада, забони арабй дар кишвархи мухталифи арабизабон ва f.

Дар луFатнигорй ишорахои мушаххасе бо номи ишорахои и^тибосй низ хастанд, ки ба манбаи и^тибос аз ин ё он забон ишора мекунанд (анг, derivational œde, рус. дериватологическая помета). Ин ишорахо ^ариб дар хамаи фархангхо васеъ истифода шудаанд ва аз чумла дар ФТЗТ ва ФМЗТ ишорахои и^тибосии - а. (арабй), англ. (англисй), ибр. (ибрй), исп. (испанй), ит. (италиявй), муг. (муFулй), лот. (лотинй), мал. (малайзй), порт, (португалй), р. (русй), санс. (санскрит), т. (туркй), т.— м. (туркию муFулй), фр. (фаронсавй), фин. (финландй), хит. (хитойй), у. (хиндй), уол. (холандй), ч. (чехй), ю. (юнонй), я. (яхудй), яп. (японй) истифода шудаанд, ки дар сарфа кардани чой дар ма^олаи луFат сахмгузор мебошанд.

Масалан:

ГЕЙЗЕР исп. чашмаи вул^онии оби гарм, ки ва^т ба ва^т обаш фаввора зада мебарояд. [7, ч.1, с. 316].

ЁГЙ т.- м. Jzli ба хукумати ^онунй исёнкарда, саркаш, исёнгар, нофармон. [7, ч.1, с. 489].

ЖАКЕТ фр. 1. як навъ камзули тугмахояш яктарафаи мардона. 2. либоси кутохи рупуши занона (одатан камартанг) [7, ч.1, с. 495].

АБРОР а. jIjj! ц. бир(р); 1. порсоён, так;водорон, пархезкорон, бузургон. 2. некукорон, эхсонкорон, хайрхохон.

Эй одати ту хубтар аз сурати мардум, Эй хотири ту поктар аз тоати аброр. Фаррухй Дар лугатнигории муосир хамчунин ишорахои мушаххас ё истилохй (рус. специальная помета, анг. terminological code) хеле васеъ истифода мешаванд, ки онхо мансубияти ин ё он вохиди забониро ба ин ё он сохаи илм мушаххс месозанд. Дар ФТЗТ ва ФМЗТ ишорахои истилохй, мисли - адш. (адабиётшиносй), анат. (анатомия), барц. (бар^й), биол. (биологй), бот. (ботаникй), варз. (варзишй), ицт. (и^тисодй), хим. (химиявй), физ. (физикй) ва гайра хеле васеъ истифода шудаанд. Масалан:

ИСТИОРА а. ejUj^l 1. кит. ба орият хостани чизе, амонат гирифтани чизе. 2. адш. кор фармудани калима дар гайри маънии аслии худаш барои зебой ва пуртаъсир шудани сухан [7, ч.1, с. 562].

КАПИЛЛЯР лот. 1. найи сурохтанг. 2. биол. раги бориктарини

магзи бофтахои одаму хайвонот, муйраг [7, ч.1, с. 594].

КАРАМ II fjS бот. сабзавоти хурокии намуди машхураш лунда, ки аз баргхои пахни ба хам печида иборат аст ва каллакарам, гулкарам, баргкарам, карамшалFам... аз намудхои он аст [7, ч.1, с. 595].

АБСОРБСИЯ лот. ^^J-uul хим.,физ. чаббидан, ба худ кашида гирифтан; чаббиш, фурубарй: абсорбсияи газ, абсорбсияи овоз, абсорбсияи равшанП. Ба унвони хулоса метавон таъкид кард, ки дар фархангхои тафсирии забони адабии муосири точик аз роххои гуногуни шархи маънои вожа (семантизация) аз чумла: шархи маъно бо синоним; шархи маъно бо гурухи синонимхо; тафсири васеъи лингвистй; тафсири филологй-энсиклопедй; тасвирии маъно; тафсир бо кумаки и^тибосхо; шархи муштарак ва хавола ба ма^олаи дигари лугат васеъ истифода бурда шудааст.

Пайнавишт:

1. Айнй С. Лугати нимтафсилии тоцикй барои забони адабии тоцик / Куллиёт. Ц. 12. -Душанбе, 1976. - 563 с.

2. Апресян Ю.Д. Лексикографическая концепция нового англо- русского словаря //Новый большой англо- русский словарь: в 3 т. / под общ. рук. Ю.Д. Апресян, Э.М. Медниковой, А.В. Петровой. -М., 2001. Т. 1. С. 6-17.

3. Гак В.Г. Лексикография // Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия, 1990. - С. 258-259.

4. Гак В.Г. Словарь // Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская Энциклопедия, 1990. - С. 462-464.

5. Мамадназаров. А. Фаруанги англисй- тоцикй. - Нашри такмилшудаи сеюм. -Душанбе: ЭР- граф. 2017. - 1015 с.

6. Назарзода С., Каримов С., Файзиев С. Фаруанги мукаммали забони тоцикй (ФМЗТ).

Ч. 1: уарфи А. - Душанбе: Шарци озод, 2011. - 832 с.

7. Фаруанги тафсирии забони тоцикй (ФТЗТ). Иборат аз 2 ц). Зери таурири С.Назарзода, А. Сангинов, С. Каримов, М.Х. Султон. - Душанбе, 2010. - 784 c.

8. Фаруанги забони тоцикй (ФЗТ): / Иборат аз 2 ц., дар зери таурири М.Ш. Шукуров В.А. Капранов Р. %ошим, Н.А. Маъсумй. - М. : Советская Энциклопедия, 1969. Ч. 1. -952 с; Ч. 2. - 948 с.

9. Ваteni, Mohammed- Reza. Recent Advances in Persian Lexicography // Aspects of Iranian Linguistics. Eds. by S. Karimi et al., Cambridge School Publishing. - 2008. pp. 3-18.

10. Bejoint, H. Modern Lexicography: An Introduction. Oxford University Press, 2000. - 276pp.

11. Blochman H. Contributions to the Persian Lexicography, JARSB, vol., 37/1, 1868, pp. 1 -72.

12. Concise Oxford Russian Dictionary. Oxford University Press, 1998, - 1007pp.

13. Harman R.R.K., G. James. Dictionary of lexicography. - London and New York, 1998. -176pp.

14. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary. Seventh Edition. Oxford University Press, New York, 2008. - 1780 pp.

15. Hubert J.B. Dictionaries British and American. London. 1955.

16. Landau S.I. Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography. 2- nd edition. Cambridge University Press. 2001. - 477pp.

17. Mamatov J., Harrell S.J., Kehoe K., Khodjibaev K. Tajik- English Dictionary. Dunwoody Press, 2005, - 741 pp.

18. Olson, R.B., Olson, R.A. Standard Tajik- English Dictionary. Star Publications, 2000. - 615 pp.

19. The Aryanpur Progressive English- Persian Dictionary. In Six Volumes, Comprehensive. -Tehran, 1998. - 5913 pp.

Reference Literature:

1. Aini, S. Semi-Explanatory Dictionary for the Tajik Literary Language // Compositions, - V. 12. - Dushanbe, 1976. - 563pp.

2. Apresyan Yu.D. Lexicographical Conception of a New English-Russian Dictionary // The New Big English-Russian Dictionary: in 3 volumes // under the general editorship of Yu.D. Apresyan, E.M. Mednikova, A.V. Petrova. - M., 2001. -V. 1. - pp. 6-17.

3. Gak V.G. Lexicography // Linguistic Encyclopedic Dictionary. - M.: Soviet Encyclopedia, 1990. - pp. 258 - 259.

4. Gak V.G. Dictionary //Linguistic Encyclopedic Dictionary. - M. : Soviet Encyclopedia, 1990. - pp. 462 - 464.

5. Mamadnazarov. A. English-Tajik Dictionary. The third perfect edition. - Dushanbe: ERGraph, 2017. - 1015 pp.

6. Nazarzoda S., Karimov S., Fayziev S. Complete Dictionary of the Tajik Language. -V. 1. Letter A. - Dushanbe: Freedom of the Orient, 2011. - 832 pp.

7. Explanatory Dictionary of the Tajik Language. In 2 volumes. Under the editorship of S. Nazarzoda, A. Sanginov, S. Karimova, M.Kh. Sulton. - Dushanbe, 2010. - 784 pp.

8. Tajik Language Dictionary / In 2 volumes. Under the editorship of M.Sh. Shukurova, V.A. Kapranova, R. Koshima, N.A. Masumi. - M. : Soviet Encyclopedia, 1969. -V. 1. - 952 pp.; -V. 2. - 948 pp.

9. Bateni, Mohammed-Reza. Recent Advances in Persian Lexicography // Aspects of Iranian Linguistics. Eds. by S. Karimi et al., Cambridge School Publishing. - 2008. pp. 3-18.

10. Bejoint, H. Modern Lexicography: An Introduction. Oxford University Press, 2000 .-- 276pp.

11. Blochman H. Contributions to the Persian Lexicography, JARSB, vol. 37/1, 1868, pp. 1-72.

12. Concise Oxford Russian Dictionary. Oxford University Press, 1998, - 1007pp.

13. Harman R. R. K., G. James. Dictionary of Lexicography. - London and New York, 1998.--176pp.

14. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary. Seventh edition. Oxford University Press, New York, 2008 .-- 1780 pp.

15. Hubert J.B. Dictionaries British and American. London. 1955.

16. Landau S.I. Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography. 2nd edition. Cambridge University Press. 2001. - 477pp.

17. Mamatov J., Harrell S.J., Kehoe K., Khodjibaev K. Tajik- English Dictionary. Dunwoody Press, 2005, - 741 pp.

18. Olson, R.B., Olson, R.A. Standard Tajik- English Dictionary. Star Publications, 2000.-- 615 pp.

19. The Aryanpur Progressive English- Persian Dictionary. In six Volumes, Comprehensive. -Tehran, 1998. - 5913 pp.