CC BY
31
УДК 80 ББК 81.1
Давлатбеки Хоца, доктори илмуои филолога, профессори кафедраи таърихи забон ва типологияи Донишгоуи миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
Давлатбек Ходжа, д-р филол. наук, профессор кафедры истории и типологии языка Национального университета Таджикистана (Таджикистан, Душанбе)
Davlatbeki Khoja, Dr. of Philology, Professor of the department of history and typology of language under the Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: olimi73@mail.ru
Калидвожа^о: таърихи афкори забоншиноса, забоншиносии тоцик, асруои X-XIX, шаруи забоншиноса, сарфу наув, фаруанг, анъанауои забоншиносии тоцик, асаруои лексикографа
Таърихи шаклгирии афкори забоншиносии тоцика дар фаруангномауо ва баъдтар дар осори фалсафию улуми сегонаи адаба мухтасаран тавсиф шудааст. Кушиш ба харц дода шудааст, ки дар осори илмию фаруангуои тафсирии асруои баъдина ин анъана нишон дода шавад.
Ба ин мацсад афкори забоншиносии бисёр донишмандони асруои X- XIX, ба мисли Абунасри Фороба, Абуала Сино, Носири Хусрав, Насируддини Туса, Шамси Цайси Роза, Мууаммад Маумуди Омула, Атоулло Хусайна, Хоца Хасани Нисора дар асоси осори илмиашон барраса шудаанд. Fайр аз ин, арзиши забоншиносии шаруу тавзеуи дар лугатуои тафсира ба монанди "Фаруанги Цауонгира"-и Хусайни Инцу [асри XVII], "Буруони цотеъ"-и Мууаммад Хусайн ибни Халаф ат-Табреза [асри XVII], "Фаруанги Рашида"-и Абдуррашид ибни Сайид Абдугафури Татава [асри XVII], "Хафт цулзум"-и Бодшоуи Fоза [асри XIX], "Fиёс-ул-лугот"-и Мууаммад Fиёсиддин [асри XIX]-ро аз диди забоншиносии муосир зикр шудааст. Таъкид гардидааст, ки дар шаклгира ва рушди афкори забоншиносии тоцик ва анъанаи он сауми донишмандоне ба мисли Абунасри Фороба, Абуали Сино, Носири Хусрав, Шамси Цайси Роза, Хоца Хасани Нисора махсусан калон аст. Дар идома ва густариши анъанаи шаруи дастури забони тоцика нацши бисёр боризро "Фаруанги Цауонгира" бозидааст.
Ключевые слова: история лингвистической мысли, таджикская лингвистика, X-XIX вв., лингвистический комментарий, грамматика, толковые словари-фарханги, традиции таджикской лингвистики, лексикографические работы
Рассматривается краткая история формирования таджикской лингвистической мысли в словарях, а затем в философской триаде научных трудов. Предпринята попытка показать эту традицию в научных и толковых лексикографических работах более поздних веков.
С этой целью были представлены лингвистические идеи ученых X-XIX веков, таких как Абу Наср Фараби, Абу Али ибн Сина, Носир Хусрав, Насир уд-Дин Туси, Шамс Кайс Рози, Мухаммад Махмуд Омули, Атоуллох Хусейни, Ходжа Хасан Нисори, основанные на их работах. Кроме того, показывается значение лингвистических комментариев в толковых словарях "Фарханги Джахонгири" Хусейна Инджу [XVII в.], "Бурхони Коте " Мухаммеда
АНЪАНАИ ЗАБОНШИНОСИИ ТОЦИКИ
ТАДЖИКСКАЯ ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ТРАДИЦИЯ
TAJIK LINGUISTIC TRADITION
Хусейна ибн Халафа Ат-Табрези [XVII в.], "Фарханги Рашиди" Абду Рашида ибн Саида Абдугафури Татави [XVII в.], "Хафт Кульзум" Бодшоя Гози [XIX в.], "Гиес уль-Лугот" Мухаммада Гиясиддина [XIX в.] с точки зрения современного языкознания. Делается вывод, что в становление и развитие таджикской лингвистики и ее традиций особенно велик вклад Абу Насра Фараби, Абу Али ибн Сины, Носира Хусрава, Шамса Кайса Рози и Ходжи Хасана Нисори. Отмечено, что в продолжении и развитии традиций грамматических комментариев таджикского языка большую роль сыграл «Фарханги Джахонгири».
Key-words: the history of linguistic ideas, Tajik linguistics, the X - XIX-th centuries, linguistic
commentary, grammar, interpretation farhang-dictionaries, traditions of Tajik linguistics,
lexicographical works.
The article dwells on the history of the formation of Tajik linguistic ideas in dictionaries and later on in the philosophical triad of scholarly works. The author has tried to show this tradition in scholarly and descriptive lexicographic works of later centuries.
To this goal, linguistic ideas of many scholars of the X-XIX-th centuries like Abu Nasr Forabi, Abu Ali Ibn Sina, Nosir Khusrav, Nasir Uddin Tussi, Shams Qays Rozy, Muhammad Mahmud Omuli, Atoulloh Husayni, Khoja Hasan Nisori based on their works have been presented in the article. In addition, the author of the article shows the linguistic values of linguistic comments in descriptive dictionaries such as Farhangi Jahongiri by Husayn Inju [XVII c.], Burhoni Qote' by Muhammad Husayn Ibn Halaf At-Tabrezi [XVII c.], Farhangi Rashidi by Abdu Rashid Ibn Said Abdughafuri Tatavi [XVII c.], Haft Qulzum by Bodshoi Ghozi [XIX c.], Ghiyos ul-Lughot by Muhammad Ghiyosiddin [XIX c.] from the point of view of modern linguistics. From the research of the author it becomes clear that in the process of the formation and development of Tajik linguistics and its traditions the contributions of such scholars as Abu Nasr Forabi, Abu Ali Ibn Sina, Nosir Khusrav, Shams Qays Rozy and Khoja Hasan Nisori is especially great. A great role has been played by Farhangi Jahongiri in the continuation and development of the tradition of grammatical comments in the Tajik language.
Анъанаи тахдиди забони точикй, ки дар даламрави гуногуни точикнишин, аз ахди Сосониён то охири асри XIX ва ибтидои асри XX-ро дар бар мегирад, аз нигохи мухтаво хеле ганй аст. Забоншиносии точик то асри VIII, то замони хилофати араб, дар холи ташаккулёбй буд. Донишмандони эронитабор ба мутолиа ва пажухиши забони хеш ва шархи истилохоту таркибот, тавзехи доидахои дастури забон [грамматикаи он] хамеша таваччух кардаанд. Ин пажухишу тарчехи забоншиносй дар таъсири анъанаи забоншиносии Юнони дадим сурат мегирифт. Анъанаи забоншиносии точик, аз тахияи фархангхо сар шудааст. Масалан, "Фарханги оим-евак" ["Farhangi Oim-ewak"] намунаи ин анъана шуда метавонад. Баъдтар низому усули фархангнигорй, шархи дастурии забони точикй, асосан, зери таъсири низоми дастурнависии араб монд. Аз ибтидои ислом хамаи донишмандони Арабу Ачам, аз чумла точикон, ба тадвини фархангхои арабй ва танзими доидахои дастури забони арабй пардохта, дар илми лугат, сарфу нахв, маонй, бадеъ, арузу дофия рисолахои зиёде навиштаанд. Намунаи он дар нимаи дуюми асри VIII "ал-Китоб"-и Сибавайх мебошад. Анъанаи шархи дастури забони точикй дар фархангхо як давра датъ гардида бошад хам, дар асрхои IX-X баробари рукуди хилофати араб ва пайдо шудани хокимиятхои махаллй ва чудошавии тадричии мадании халдхои мутеи хилофат, анъанаи забоншиносии точик аз нав эхё гардид. То ин давра дар бораи таснифи фархангу лугатхои тафсирии точикй маълумоте бодй намондааст. Аввалин лугате, ки то рузгори мо омада расидааст, "Лугати фурс"-и
Асадии Тусист, ки манбаи асосии лугатхои "Мудаддимат-ул-адаб"-и Замахшарй [асри XI-XII], "Тафсир фи лугот-ил-фурс"-и Катрони Табрезй [асри XI], "Нисоб-ус-сибён"-и Абунасри Фарохй [асри XIII], "Мачмуат-ул-фурс"-и Абдулмуъмин Хорутй [асри XIII], "Фарханги Фахри Каввос"-и Фахриддин Муборакшохи Каввоси Fазнавй [охири асри XIII ва аввали асри XIV], "Сихох-ул-фурс"-и Мухаммад Хиндушохи Нахчувонй [асри XIV], "Меъёри Ч,амолй"-и Шамсиддин Мухаммад Фахрии Исфахонй [асри XIV], "Фарханги зуфонгуё ва чахонпуё"-и Бадриддин [асри XIV], "Тухфат-ул-ахбоб"-и Хофизи Убахй [охири асри XV ва аввали асри XVI] ва дигар фархангхо гардидааст.
Дар лугату фархангхои мазкур ва як даста фархангу лугатхое, ки дар асрхои баъдй бо хамин сохтору усул мураттаб шудаанд, танхо чо-чо ба сурати хеле мухтасар ин ё он доидаи дастури забони точикй ба назар мерасад. Шуруъ аз асри XV фархангхое таълиф мешаванд, ки гайр аз ахамияти лексикографй доштанашон, боз арзиши баланди грамматикй доранд. Муаллифони ин фархангхо бино бар мавчуд набудани рисола ё дастуре аз асосхои давонини сарфу нахви точикй зарур донистаанд, ки дар мудаддима ё хотимаи фарханги хеш мухимтарин мавзуоти асосхои дастури забони точикиро шарху тавзех бидиханд. Яке аз аввалин фархангхое, ки дар мудаддимааш оид ба асосхои дастури забони дарии точикй шарху тавзех оварда шудааст, "Адот-ул-фузало" [асри XV] мебошад. Храмин гуна, маълумоти мухтасар доир ба доидахои сарфу нахви точикй дар мудаддима ва охирсухани фарханги "Муайид-ул-фузало" [асри XVI] низ оварда шудааст.
Ин анъана, махсусан, дар асри XVII дар шибхи дораи Хинд [минтадахои Покистон, Хиндустон ва Банглодеш] хеле густариш ёфт. Дар ин минтада хаводорони сухани дарии точикй зиёд шуда, сабаби ганй гардидани захираи лугавии забони ноби точикй аз хисоби калимахои забонхои зиндаи ин даламрав шуда бошад, аз суйи дигар, асосхои дастури ин забон омухта шуд ва дар гуфтору навиштори мардумони ин хитта мавриди истифода дарор гирифт.
Хамин зарурати водей буд, ки дар асри XVII дар сарзамини Хинд се лугати муътабаре таълиф гардид: 1). "Фарханги Чдхонгирй"; 2). "Бурхони ^отеъ"; 3). "Фарханги Рашидй". Дар ин се фарханг доир ба масъалахои мухимми асосхои дастури забони точикй шарху тавзехи зарурй дода шудааст.
Анъанаи шархи дастури забони точикй дар фархангхо минбаъд хам идома ёфт, махсусан, дар асри XIX ду фарханг навишта шудааст, ки дар онхо хамин суннат риоят гардидааст. Масалан, таълифи фарханги "Хафт дулзум", ки аз чихати масоили нахвй [мавзуи изофат], димати баланди илмй дорад. Ин мавзуест, ки дар забоншиносии муосири точик диддати бисёр мухаддидонро чалб намудааст. Чунончи, оид ба надши бандаки изофй дар алодаи муайянкунанда бо муайяншаванда дар рисолаи профессор Д. Т. Точиев "Способы связи определения с определяемым в современном таджикском литературном языке" [Сталинабад, 1955] маълумоти муфассал ва мухим оварда шудааст. Доир ба бандаки изофй асари забоншинос А. Халилов бо номи "Вазифахои грамматикии бандаки изофй [и] дар забони адабии хозираи точик" [Душанбе, 1969] чоп шудааст. Хамчунин, доир ба иборахои фразеологии изофй асари забоншинос С. Хушенова "Изафетные фразеологические единицы в таджикском языке" [Душанбе, 1967] ба табъ расидааст. Мутаассифона, дар хеч кадоме аз ин рисолахо ба маълумоте, ки дар фарханги "Хафт дулзум" оварда шудааст, ишора нашудааст.
Манбаи дигаре, ки дар он анъанаи забоншиносии точикй инъикос ёфтаасту барои шаклгирии ин афкор сахми мухим гузоштааст, осори фалсафии мардуми точик аст. То истилои араб равиши шаклгирии анъанаи забоншиносии точикй аз низом ва усули
забоншиносии араб фар^ дошт. Хануз то давраи ислом донишмандони файласуфи точик аз манбаъхои афкори забоншиносии юнонию хиндй огох буданд ва ^онунхои дастури забони точикиро дар иртибот ба ^онунхои фалсафаю мантии шарх медоданд. Масалан, хамин анъанаро пас аз он ки забоншиносии точик аз таъсири забоншиносии араб рахо ёфт, донишмандони забардасти точик, аз чумла, Ибни Сино хостанд, ки аз нав эхё созанд.
Дар давраи ба итмомрасии тахаввулоти низоми грамматикии араб [асри X] огози илми забоншиносии классикии точикро Ибни Сино гузошт. Бо таълифи "Донишнома" бо забони точикй кушиш кардааст, ки умдатарин мавзуъхои забоншиносии точикро хам мухтасар шарх дихад. Ибни Сино дар рисолаи "Манти^"-и "Донишнома" фасле чудо кардааст бо номи "Падид кардани маънии ном, куниш ва харф". У бунёди грамматикии калимахоро аз лафзи муфрад дониста, чун забоншиносии Юнони бостону араб тамоми калимахои муфрадро ба се хисса чудо кардааст. Чунончи, у мегуяд: "Хар лафзи муфрад ё ном бувад, ё куниш, ё харф. Ва ба тозй номро "исм" хонанд ва мар кунишро нахвиён "феъл" хонанд ва манти^иён "калима" хонанд. Ва исму калима хардуро маънй тамом бувад [яъне маънии муста^ил дорад], чунонки, агар касе пурсад, ки "Киро дидй?" Гуйй: Зайдро, чавоб тамом бувад. Ва агар касе пурсад, ки "Зайд чй кард?" Гуйй: "Бирафт", чавоб тамом бувад. Ва аммо харфро маънии тамом набувад, чунонки агар гуянд: "Зайд кучост?" Гуйй: "Ба" ё гуйй "Бар" ё гуйй "Андар", хеч чавобе набувад, то нагуйй: "Ба хона" ё "Андар масчид" ё "Бар бом" [2, 82].
Дар ин тавзехи мухтасари Ибни Сино мохияти асосии хиссахои нущ ва гурухбандии онхо равшан шуда, тафовуту хосияти барчастаи хиссахои муста^илу ёридихандаи нущ мушаххас гардонда шудааст. У кушиш кардааст, ки номи хиссахои нущро бо вожахои точикй ифода кунад ва ба чойи "исм"-и арабй "ном"-и точикй, ба чойи "феъл"-и арабй "куниш"-и точикй ва ба чойи шакли чамъи "хуруф"-и арабй ^олаби "харф"-ро ба кор бурдааст. Зимни ифодаи "Ч,авоб тамом" Ибни Сино маънои лугавию грамматикии ному кунишро дар назар дорад. Аз нигохи забоншиносии муосир низ калимахоро ба хиссахои нущ аз руйи хамин меъёр тасниф мекунанд.
Дар ифодаи "Хеч чавоб набувад" Ибни Сино аз маънии лугавй махрум будани пешояндхои "ба", "бар" ва "андар"-ро дар назар дорад. Аз мисолхои шархдодаи донишманд хуб равшан аст, ки ин назари у ба фахмиши имрузаи забоншиносй дар бобати хиссахои ёридихандаи нут^ комилан мувофи^ат менамояд. Чунончи, забоншиноси рус академик И.И. Мещанинов дар иртиботи калима ва чумла чунин мегуяд: "Вазифаю маънои ёварии пешояндхо махз дар ало^аи ^авиашон бо калимахои муста^илмаънои хамнишинашон равшан мешавад" [14, 83].
Ибни Сино тафовути исму феълро чунин муайян кардааст: "Лекин фар^ миёни исму калима [феъл] он аст, ки исм далел бувад бар маънй ва далел набувад бар кайии он маънй, чунонки гуйй: "мардум" ё "дустй". Ва аммо калима далел бувад бар маънй ва кайии он маънй, чунонки гуйй: "Бизад", ки далел бувад бар "задан" ва бар он ки андар замони гузашта бувад ва хамчунон чун "зананда" ва "хазанда". Валекин он кас ё он чиз муайян набувад, ки донй, ки кадом аст" [2, 34].
Дар тавзехи фав^ чизи мухим он аст, ки Ибни Сино категорияи замонро чун аломати барчастаи феъл нишон додааст, хамчунин у ба категорияи шахсу шумора низ ишора карда, фоъил - субъекти чумларо, чудо намудааст.
Таълимоти грамматикии Ибни Сино аз таълимоти грамматикии араб фар^и чиддй дорад. Назарияи забоншиносии Ибни Сино бахси сирф забоншиносй набуда, балки бо андешахои фалсафй омехта мебошад. Аз чумла, дар рисолаи "Мантии" зимни мавзуи
"Ofo3h unMH Marn-H^ Ba nagug KapgaHH oh hh My^pag xoHaHg a3 na$3xo Ba MatHHxo" HyHHH TaB3exoTe xacr: "Eoag goHucTa oag, kh na$3 gy ryHa 6yBag aKepo My^pag xoHaHg, HyHHH kh ryMH: "3aMg Ba MyxaMMag" Ba HyHoH kh ryMH: "MapgyM" Ba "goHo", aKepo MypaKKa6 Ba Myanna^ xoHaHg, HyHoH kh ryMH: "MapgyM goHocr" ë ryMH: "MapgyMH goHo". Ba to xonu na$3xou My^pag goHucra Haoag, xonu na$3xou MypaKKa6 goHucTa Haoag" [2, 30]. A3 hh TaB3ex,H h6hh Chho 6apMeoag, kh y 3hmhh na$3H My^pag KanuMaxou cogau anoxugapo, kh 6apoH H^ogau Ma^xyMxo, anoMaTy HumoHaxou maMt Ba Tetgogy agagu maMt xH3MaT MeKyHaHg, gap Ha3ap gopag. hh na$3x,OH My^pag [KanuMaxou anoxuga] xaMHH kh 6o xaM a3 ^H^aTH MatHH Ba HaxBH MyHocu6aT naMgo Kapga, xaMHHmHH mygaHg, na$3H MypaKKa6po TamKun MeguxaHg, kh a3 Huroxu hhmh 3a60HmuH0CHH Myocup ohxo BOxugxou HoMHHaTHBuro KOMMyHHKaTHBH, atHe u6oparo ^yMna, Me6omaHg. flap hh mapx H6hh Chho na$3H My^pagpo 6apoH c03M0HguxuH na$3H MypaKKa6 acoc MegoHag, kh KOMunaH gypycT acT. flap a^Kopu 3a60HmuH0CHH H6hh Chho 6axmxou cap^y HaxB gap xaM6acTaruH rçaBH goHHCTa myga, MaB3ytOTH cup^H xap KagoMe ^ygo Kapga HamygaacT, kh hh 6a Ha3apua Ba HH3OMH rpaMMaTHKHH apa6 hpth6ot gomTaHH a^Kopu 3a6oHmuHocuu ypo HumoH Meguxag. HcrunoxH "na$3" gap ^axMumu h6hh Chho 6a HaHg MatHH acT: 3hmhh na$3H My^pag y TaMoMH KanuMoTH cogapo gap Ha3ap gopag, aMMo na$3H MypaKKa6 ry^Ta KanuMaxou coxTa [hohhcoh], MypaKKa6 [A6gynnox], TapKu6 [gap xoHa], u6opa [MapgyMH goHo], ^yMna [MapgyM goHocr]-po MegoHag, atHe y TaMoMH H^ogaxoepo, kh a3 gy KanHMa [an6aTra, aKe a3 ohxo MycTarçunMatHo] TapKu6 Meë6aHg, na$3H MypaKKa6 Meryag. Metëp hh acT, kh xaHroMH ^ygo KapgaHH TapKu6u oh H^oga aK ë aKHaHg ^y3tu oh MatHHH Mycra^un gomTa 6omag.
flap Tatnu^oTH h6hh Chho Ha3apuëTH y oug 6a 6axmu HaxB HH3 3hmhh 6aëHH Mactanaxou unMH MaHTH^ cypaT rupu^TaacT. flap ^yMnau "3aMg koth6 6yg", - Meryag H6hh Chho, Marçcag a3 "6yg" hh ^o To6euaT Ba po6uTa acT, atHe y gy Ba3H$au HaxBHH $etnu "6ygaH": aKe, 6aprçapop HaMygaHH po6uTau 6aMHH $etny $oun [xa6apy My6Tago] Ba gurape To6et rapgoHugaHH xa6ap 6a My6Tagopo gap Ha3ap gopag, kh hh aHgema 6apou HaxBmuHocuu Myocup HH3 axaMMuaT gopag.
flap 6opau ^yMnau MypaKKa6 HH3 H6hh Chho Bo6acTa 6a mapxu MaB3yoTH Mamurç mapxu ^a3uaxou mapTHH Myrracun [naMBacr, xaMnaxny] Ba MyH^acun [^ygo] MyxoKHMaxoe 6aëH KapgaacT, kh 6a xycycuaTxou coxTopuro MatHouu ^yMnaxou MypaKKa6 hpth6ot gopaHg. HyHoHHH, y 6apou ^a3uau mapTHH Myrracun Muconu 3eppo oBapgaacT: "Arap o^to6 6apoag, py3 6yBag".
A3 pyMu mapxu Mamu^HH H6hh Chho, xuccau "Arap o$to6 6apoag" My^aggaM 6yga, "py3 6yBag" TonH acT. flap unMH HaxBH Myocup xuccau "Arap o^to6 6apoag" ^yMnau naMpaBH mapTH 6yga, xuccau "py3 6yBag" cap^yMna acT. flap Borçet, a3 Huroxu MaHTH^ aBBan aManu ^yMnau naMpaB cap Me3aHag [atHe My^aggaM acT] Ba 6atg aManu cap^yMna [atHe HaTH^a acT], aMMo 6apou unMH HaxB ^uxaTH co3mohh Ba MyHocu6aTH rpaMMaTHKHH ^y3txo MyxHM acT. ^uccae, kh a3 Huroxu coxTop MycTa^unuu 6emTap gopag, ^yMnau acocH [cap^yMna ë noa] 6yga, xuccau gyroM ^yMnau To6et [naMpaB] Me6omag. Ehho 6ap aHgemau Chho, gap ^yMnau "Arap o$to6 6apoag, py3 6yBag" gy rça3Ha, atHe gy ^yMna acT: aKe - 0$to6 6apoag, gurape - py3 6yBag, neKHH Meryag A6yanH Chho, - na^3H mapT My^aggaM [^yMnau naMpaBH mapTH]-po a3 ^a3uaTH 6u6apag, 3epo kh HyH ryMH: "Arap o^to6 6apoag", 6o aHgap oMagaHH na^3H "arap" hh cyxaH a3 ^a3uaTH [o3og] 6umyg, to Ha pocr acTy Ha gypyF. Ba na^3H ^aBo6 [cap^yMna] Map Tonupo a3 ^a3uaTH 6u6apag, 3epo kh HyH ryMH: "Oh rox py3 6yBag" Ha pocT 6yBagy Ha gypyF" [2, 37].
A3 HHroxu HaxBH Myocup HH3 ^yMnau "Arap o^to6 6apoag, oh rox py3 6yBag" ^yMnau MypaKKa6u To6et acT, kh xuccaxou oh "Arap o$to6 6apoag", "oh rox py3 6yBag" TaHxo gap
хамбастагй, ба ;авли Ибни Сино, дар ;олаби мyттасила чун вохди ягонаи том вазифа адо менамояд. Хар яке дар алохидагй чумлаи муста;ил буда наметавонад, зеро пайвандаки шартии "агар" муносибати шартиро ба мдан оварда, хар ду хиссаро дар як хайат муттахид сохтааст.
Мулохизоти Ибни Сино дар бораи чумлаи мураккаби пайвасти чудой [ба таъбири y ;азияи мунфасила]: "Ва аммо андар мунфасил бошад, ки як му;аддамро як толй [пайрав, чонишин] бувад ва бошад, ки толихои бисëр бувад мисоли аввал он аст, ки гуйй: "Ё ин шумор чуфт бувад ë ин шумор то; бувад". Нахустин му;аддам аст ва дувум толй аст". Мувофи;и андешаи Ибни Сино, дар чумлаи мураккаби чудой [бо таъбири y "мунфасила"] "Ё ин шумор чуфт бувад, ë ин шумор то; бувад" агар хиссахои онро чудо карда, гуем, ки "Ин шумор чуфт бувад", "Ин шуморо то; бувад", хар кадоме аз ин хиссахо ;азия мешавад, яъне чумлахои содаи муста;ил мешаванд. Аммо бо ворид кардани пайвандаки ë [бо ифодаи Ибни Сино "лафзи ë"] аз ;азиятй берун шуда, як чумлаи мураккаб мешавад. Ибни Сино на фа;ат дар тах;и;и сарфу нахви точикй яке аз буждгузорон махсуб мешавад, балки ин донишманди бузург дар поягузории бахшхои дигари илми забоншиносй, ба мисли савтдат [фонетика] ва лyFат [лексикология] низ сахми арзанда дорад.
Ибни Сино дар илми савтдат рисолаи алохидае навиштааст бо исми "Махорич-ул-хуруф ë асбоби худус-ул-хуруф". Мувофи;и шаходати сарчашмахо, y ин рисоларо бо хохиши донишманди маъруфи илми лyFати араб Абумансур Мухаммад Алй ибни Чуббон дар Исфахон таълиф кардааст. Дар бораи арзишии фонологй, мухтаво ва сохтори ин рисола бисëр донишмандони маъруфи сохаи фонология, аз чумла: Парвиз Нотили Хонларй, М. Бравман, А. Шаадзе, X. Флейш, В. А. Звенгинцев, В. Г. Ахвледиани, Т. Н. Хаскашев ибрози назар карда, онро аз нодиртарин ëдгорихои илми забоншиносй донистаанд.
Рисолаи "Махорич-ул-хуруф" аз шаш бахш иборат аст. Бахши нахустини он "Дар сабаби падид омадани овоз" ном дорад. Ибни Сино, ки донишманди тавонои илми тиб буд, холатхои хосилшавии овоз, нерухои хосилкунандаи онро возех шарх дода, чунин ;азоват кардааст: "Гумони ман бар он аст, ки сабаби ;ариби овоз мавч задани ногахонии хавост ба тундию нерy, ба хар сабаб ки бошад". Бахши дувуми рисола - "Дар сабаби падид омадани харфхо" ном дошта, муаллиф чараëни хосилшавии овозхоро нишон дода, чунин гуфтааст: "Аммо холи мавч, аз чихати хайатхое, ки дар гузаргохи худ аз махбасхо ва махрачхо мепазиранд, харфхоро ба вучуд меорад. Пас, харф хайате аст, ки овоз ориз мегардад ва бад-он овози дигар, ки дар зеру бомй бад-он монанд аст, бозшинохта мешавад ва ин тафовут дар шунида шудан аст" [3, 229].
Андешахои фонетикии Ибни Сино сахеху да;и; буда, аз нигохи асоснокй дар сатхи фахмиши имрyзаи илми фонология мебошад. Масалан, падид омадани харфи "хоъ" ["хо"-и хуттй], - мегyяд Ибни Сино, монанди "айн" аст ба чуз он ки кушодагии Fyзрyфи беном тангтар аст ва хаво аз гулу рост намегузарад, балки ба берун майл мекунад, то рутубатро бифишорад ва пеш биронад ва аз кашонда шудани аъзои рутубат ба пеш сурати "хоъ" падид меояд. "Хоъ" агарчи бо "айн", аз бисëр чихатхо муштарак аст, бо он дар хайати махрач ва дар чойгохи хабс ва ;увват ва рохи берун шудани хаво ихтилоф дорад, зеро ки шикофи мдани ду Fyзрyфи пойин тангтар мешавад ва хаво бештар ба чилав ронда мегардад ва ба канораи хамон гавдй, ки хавои "айн" хангоми берун омадан ба он тасодум мекунад, бармехyрад ва ин канора сахт аст ва рондани хаво дар "хоъ" шадидтар аст ва аз ин ру рутубатро мефишорад ва парокандагй дар он падид меоварад, ки дар "айн" ходис намешавад. Ба хамин сабаб аст, ки дар "хоъ" забарияе шунида мешавад, ки аз овозхои зеру заъифи омехта бо наFма ба вучуд меояд. Ва падид омадани "айн" аз чое аст, ки хавои
тахаввуъ бад-он мерасад, яъне дарунтар ба суйи хал;ум. Ва "хоъ" аз чойе, ки хавои сина равшан кардан ба он мерасад" [3, 232]. Муха;;и;и шинохтаи илми фонетика шодравон Т. Н. Хаскашев дар хосилшавии овози "х" [хо] чунин гуфтааст: "Ковокии гулу пеш аз холигии дахон ва бинй ба як конуси кутохи нисбатан кушод шабохат дорад. Дар болои ин конус ду сурох мавчуд аст, ки ба ковокии бинй меравад, вале метавонанд, ба воситаи коми нарм [пардачаи ком] пушида шаванд. ^исми мобайнии ин найча, ки онро хал;ум меноманд, ба холигии дахон хамрох мешавад. Дар ;исмати а;иби ин найча мушакхое дида мешавад, ки ба кашида шудани худ метавонанд хал;ро ба пеш харакат диханд ва овозхоро [масалан, дар забони точикй "ъ" ва "хо"]-ро ба вучуд оранд. Чдраёни хаво аз хал;ум гузашта, ба дахон ва ё ба ковокии бинй меояд" [14, 29]. Ин донишманди фонетикаи тачрибавй хулосаи Ибни Синоро дар мавриди хосилшавии овозхои "айн" ва "хо" тасди; мекунад. Афкори забоншиносии Ибни Сино дар осори фалсафии дигар донишмандони точик идома ёфта, густариш меёбад.
Яке аз ин гуна донишмандон Носири Хусрав мебошад. Андешахои забоншиносии ин донишманд бештар дар асари у "Ч,омеъ-ул-хикматайн" ва "Зод-ул-мусофирин" баён шудаанд. Масалан, тавзехоти Носири Хусрав дар "Зод-ул-мусофирин" оид ба тарзи хосилшавии овозхои гуфтор, узвхои нут; чолиб мебошад. У ба таври мураттаб дастгохи овозхосилшавиро тавзех дода, вобаста ба он хосилшавии овозхоро нишон медихад. Носири Хусрав овозхоро вобаста ба иштироки узвхои нут;, сахми онхо дар хосилшавии овозхо ба навъхо чудо кардааст, ки аз назари илми савтшиносии муосир мувофи; аст, чунончи; у мефармояд: "Ва хар гох ки хал;умро тангтар кунанд, овозаш бориктар ояд ва чун фарохтар кунанд, овозаш ситабртар [гафс] шавад, овоз ба ком андар афтад, нафас мар уро ба миёни кому дандонхо ва лабхову забон бибарад, ба харфхои тартибкарда ва баъзеро аз он чун овози буридашуда бо рохи бинй фуру гузорад ва баъзеро бо рохи дахон то мар харфхоро кушода ва бе кундиву айб падид оварад. Пас, гуем: овози дароз ба масал чун хатест росткашида" [9, 33].
Носири Хусрав оид ба хусусиятхои лугавию сарфии калимахо низ ;айду тавзехи мухим дорад, ки аксар идомаи хамон ;айду ишорахои марбут ба ;оидахои манти; аст, ки дар осори Ибни Сино низ дида мешавад. Тавзехи ин донишманд рочеъ ба хели чумлахои сода низ чолиб аст. Носири Хусрав навъхои чумларо [бо истилохи у "а;соми сухан"] тавассути каломи манзум чунин баён кардааст:
Сухан чаро ки чауор аст: амру боз нидо, Се дигараш хабар асту чауорум истихбор.
Чунонки дида мешавад, Носири Хусрав чумларо аз нигохи маънй ба чахор навъ чудо кардааст: амрй, нидой, суолй, хабарй. Аз нигохи нахвшиносии муосир ин гурухбандй мувофи; буда, ба навъхои чумлаи сода, ки имруз чудо карда мешаванд: хабарй, саволй, амрй, хитобй рост меояд.
Носири Хусрав дар тавзехи ин ходисаи нахвй ба файласуфи Юнони ;адим Арасту такя кардааст, чунончи, у мегуяд: "Ин ;авли файласуфи манти;й аст, яъне Арастутолис, ки гуфт: "Кавл бо бисёрии он ба чахор ;исмат аст: Яке амр, чунон ки касе мар касеро гуяд: "Чунин кун" ва "Чунон гуй" ва чуз он. Ва дигар истихбор аст, ба гайри яъне хабар пурсидан, чунон ки ксеро гуем: "Чй гуна будй?" ва "Кучо рафтй?" ва чуз он. Ва се дигар суол, яъне хостани чизе, чунонки касеро гуйй: "Маро таом дех", ё "Шароб дех", ё чуз он. Ва чахорум хабар аст, ки гуем: "Чунин буд" ва ё "Чунин аст" ва чуз он" [9, 66]. Як но;исии
таснифоти Носири Хyсрaв ин аст, ки y чyмлaи саволии "Кучо рафтй?" ва амрии "Маро таом деx"-ро сaxеx чудо накардааст.
Насируддини Тусй низ дар робита бо категория ва xодисоти мантидй мaсъaлaxои дастури забони точикиро мaтрax соxтaaст. У дар "Асос-ул-идтибос" бисëр дайду ишорaxое дорад, ки ба мaсъaдaxои забоншиносй иртибот доранд.
Манбаи дигаре, ки дар шаклгирии афкори забоншиносии точикй сaxми мyxим гузоштааст, aсaрxои улуми сегонаи адабй [aрyз, дофия ва бадеъ] аст.
Агар афкори забоншиносии форсу точикии то давраи исломро истисно намоем, забониносии точик дар aйëме ташаккул ëфт, ки таълимоти грамматикии араб дар асоси низоми тaxдид кардаи Сибaвaйx дар aсрxои IX-X xaмчyн илми мустадил чудо шуда буд.
Ба xaмин тарид, шаклгирии таълимоти лyFaвию грамматикии точик ба оxири асри X ва аввали асри XI рост омада, он бо номи Ибни Сино алодаманд аст. Баъдтар таълимоти Ибни Сино дар боби забоншиносй аз тарафи Носири Хусрав ва Насируддини Тусй инкишоф дода мешавад.
Мaрxилaи минбаъдаи инкишофи забоншиносии точик ба асри XIII рост омада, ба номи Шамси Кдйси Розй зич алодаманд аст. Ин донишманд дар "Ал-муъчам-фй-маойири ашъор-ил-Ачам" мyx,имтaрин xyсyсиятxои лyFaвй, сарфию нaxвии забони точикиро муэтасаран вобаста ба илми aрyзy дофия ва сaнъaтxои бадей шaрx додааст. Инчунин, дар бораи истифодаи бомавриди кaдимaxо, тозагии таркиби лyFaвии забони точикй, xис намудани тобишxои нозуки вожaxою иборaxо aндешaxои муфиде бaëн кардааст. У долибxои асосии калимасозии забони дарии точикй ва доидaxои сарфи забони точикиро муэтасар шaрx додааст ва бо ин ба тaxдиди калимасозй дар забони точикй xaнyз дар асри XIII асос гузошт.
Шамси Кайси Розй пaсвaндxои шаклсозу калимасозро бо мисолxои мyшaxxaс шaрx додааст. Чунончи, пасванди [бо истилоxи Шамси Кайси Розй '^арф"] тaсFири -ча: Fyломчa, бодомча, боFчa, сароча, калидча, дарича, кофча, сафча, олуча, саб^ча, тодча; пасванди мавзеъсози -лоx: сaнглоx, девлоx; -манд: донишманд, xочaтмaнд, xyнaрмaнд; -гор: Офаридгор, омузгор; -гар: заргар, косагар, тиргар; -ор: рафтор, гуфтор, кирдор; -сор: шармсор, нагунсор, кyxсор, шоxсор; -вар: пешавар, xyнaрвaр, точвар; -ур: ранчур, муздур, дастур; -зор: киштзор, лолазор, гулзор; -дор: обдор, тобдор, поядор, чондор, падиддор, роxдор; -нок: Faмнок, сaxмнок, бурднок, регнок, обнок, мушкнок; -ак: мардак, писарак; -ум: дувум, савум, чaxорyм; -фом: сyрxфом, сияxфом; -он: xaндон, гирон, афтон, xезон, мардон, занон, аспон, дaрaxтон; -дон: даламдон, намакдон, обдон; -ан: омадан, рафтан; -истон: Туркистон, кудистон, бемористон; -бон: галабон, боFбон, дарбон; -сон: мардумсон, дигарсон; -гун: дигаргун, гандумгун; -ин: заррин, симин, xaфтyмин; -а: дандона, чашма, ^ша, даста, ноxyнa, дона, овоза, дaxa, xaфтa, тaдxa, бунафша, сабза, сапеда, нишона, мдана, донанда, гyяндa, кунанда; -й: доштанй, xyрдaнй, бурданй. Ба xaмин тартиб, Шамси Кайси Розй дар иртибот бо дофиясозй дар мачм^ь 35 адад пaсвaндxои калимасозу шаклсозро бо тобишxои маъноиашон шaрx додааст, ки чунинанд: -зор, -дор, -бор, -вар, -сар, -гар, -гор, -дон, -бон, -истон, -ор, -чй, -й, ^о, -осо, -нок, -ин, -он, -ваш, -аш, -фом, -о, -манд, -ча, -гон, -ан, -сон, -а, -ур, -иш, -гин, -ум... [18, 179]
Як тaвзеxи мyx,имми Шамси Кайси Розй дар мавриди xyсyсияти пасвандгуна [суффиксоид] доштани вожаи "об" мyшоxидa шуд. У чунин таъкид кардааст: "Ва аз чинси "бе" xеч xaрфе зоид, ки дар aвоxири калимот дарояд, нест, илло калимаи "об", дар бисëр мавозеъ [чойxо] мутакаррир мешавад". Пас аз ин м^аддид як силсила кaдимaxоро бо чузъи
"об" меорад: "гулоб, дулоб, гудоб, селоб, гар;об, гирдоб, захоб, сароб, буноб, шуроб, поёноб, тезоб, пуроб, зардоб, хуноб, симоб, сапедоб, хушоб, душоб, ;итьаоб, кузоб, панироб". (18, 174) Аксари он вожахо бо чузьи "об" калимахои мураккабанд, аммо чизи мухим дар тавзехи муха;;и; он аст, ки у хусусияти пасвандй [суффиксоидй] пайдо кардани вожаи "об"-ро хануз дар асри XIII дарк карда будааст. Дар асри XX дар илми забоншиносии муосири точик ин хусусияти калимаи "об" ди;;ати яке аз нахвшиносони нуктасанч, шодравон Д. Т. Точиевро чалб менамояд ва у хусусияти калимасозии вожаи "об"-ро дар забони муосири точикй муфассал тах;и; карда, сахми ин вожаро дар ташкили феълхои таркибй, иборахои фразеологй, зарбулмасалу ма;олахои точикй нишон медихад.
Шамси Кайси Розй аз ;оидахои илми нахв низ огохии комил дошт. Масалан, дар "Ал-муьчам" чунин мегуяд: "Бидон, ки аруз мизони каломи манзум аст, хамчунон ки нахв мизони каломи мансур аст"(18, 31). Дар "Ал-муъчам" чо-чо оид ба масъалахои мухталифи нахв шарху тавзехоти муфиде дида мешавад, чунончи, дар мавриди корбасти бандаки хабарии "аст", ки назари Шамси ^айси Розй ба диди имрузаи шинохту маьрифати ин воситаи дастурй хеле мувофи; аст: "Хдрфи робита ва исбот ва он калимаи "аст" бошад, ки дар авохири калимот фоидаи исботи сифат кунад дар мавсуф ва рабти сифот кунад ба мавсуф, чунон ки "Фалон касе омадааст ва нишастааст". Ва ин аз ихтисосоти лугати порсй аст ва дар аксар мавзеь бе он тамом набошад ва раво бошад, ки дар васли хамзаи он хазф кунанд ва гуянд: "Фалон касе олим аст ва фалон касе тавонгар аст".(18, 175)
Дар чои дигар Шамси Кайси Розй бандаки феълию хабарии "й"-ро мушаххасан чудо кардааст, чунончи: "Хдрфи замир ва робита ва он "ё"-е аст, ки дар авохири афьол замири мухотаб бошад, чунон ки "рафтй" ва "меравй". Ва дар авохири сифот харфи робита бошад, чунон ки "Ту олимй", "Ту тавонгарй".(18, 175)
Анъанаи забоншиносии точикй дар китобу рисолахои улуми сегонаи адабй дар асрхои минбаьд низ идома ёфт. Масалан, Атоулло Махмуди Хусайнй [асри XV] бо номи "Бадоеъ-ус-саноеь" китобе дорад, ки дар ;исмати саньатхои лафзию маьнавии он бисёр масоили илми лугат ва сарфу нахви точикй шарх дода шудааст. Атоулло Хусайнй вобаста ба тачниси музореь махрачи чойгохи хосилшавии чанде аз овозхоро чунин нишон додааст: "Бидон, ки махрачи "хо" ва "ъайн" миёни хал; аст ва махрачи "син" ва "сод" тарафи забон ва тарафи дандонхои пеш ва махрачи "фо" андаруни лаби зер ва канори дандонхои пеши болой ва махрачи "бо" миёни ду лаб". (4, 19) Дар "Грамматикаи забони адабии хозираи точик" низ хамсадохои "ъ", "х" хамсадохои хал;й дониста шуда, хамсадои "с"пешизабонй, хамсадои "ф" ва "б" лабй таьин шудаанд.
Чунонки мебинем, ин шархи Атоулло Хусайнй ба фахмиши имрузаи савтиёти точикй мувофи; аст.
Атоулло Махмуди Хусайнй дар бораи ходисахои лексикии вожахо шарху эзохи ачибе додааст. Чунончи, у вобаста ба тачниси лафзй таькид мекунад, ки тачниси лафзй иборат аст аз мушобахати алфоз дар тамоми адади харфхо, яъне навьу тартиби харфхо ва хайати хосила аз харакату сукунат ва шиддатнокиву сабукй ва дарозию кутохй ва байти зеринро мисол овардааст:
Арац зад зи тоби маяш бар гул об, Чу дид он арац, мунфаил шуд гулоб. (4, 16) Дар байти фав; "гул об" ва "гулоб" аз чихати шакл, теъдоди овоз бо хам монанд бошанд хам, маъниашон дигар аст.
Маълумотхои дастурии овардаи Атоулло Махмуди Хусайнй афкори забоншиносй, махсусан, тачрибаи дастурнигории Шамси Кайси Розиро аз бисёр чихат инкишоф додааст. Ин анъана минбаъд низ дар осори улуми адабй идома ёфтааст. Махсусан, ин анъанаро донишманди улуми адабй, тазкиранигор ва мактабдори асри XVI Хоча Хасани Нисорй дар дастури таълимии "Чахор гулзор" хеле устодона инкишоф додааст.
Дар шархи масоили фонетикии забони точикй Хоча Хасани Нисорй аз пайравон ва идомадихандагони низоми фонологии Ибни Сино ва Насируддини Тусй буд. Теъдоди харфхои забони точикй, мегуяд Нисорй, 28-тоанд, ки аз онхо 13-то харфхои малфузй, 12-то харфхои мастурй ва з-то мактубист. Аз ин миддор 8-то хоси забони арабист. Бодй бист харф аст, ки дар хар ду забон мустаъмал аст ва хамчунин чахор харфи дигар "пе", "че", "же", "гоф" махсуси каломи точикй аст ва дар арабй мустаъмал нест. Дар ин сурат, -таъкид менамояд Нисорй, каломи арабй мураккаб аз бисту хашт харф аст ва забони точикй мураккаб аз бисту чахор харф". (16, 12)
Чунонки дида мешавад, ин андешахои Нисорй дар мавриди харф [овозхо]-и хамсадо ба фахмиши низоми фонологии забони муосири точикй мувофид мебошад, чунончи, дар "Грамматикам забони адабии хозираи точик" [нашри академй] гуфта шудааст: "Системаи хамсадохои забони точикиро бисту чор фонема ташкил менамояд". Fайр аз ин, Нисорй дар мавридй тагйири таърихии баъзе овозхо низ мисолхо овардааст, ки марбут ба асосхои феълианд: х//ст: хох-хост; кох-кост; чах-част; рах-раст. з//ст: хез-хест. нд//ст: банд-баст. н//ст: шикан-шикаст. й//ст: орой-орост; пирой-пирост.
р//шт: гузар-гузашт; дор-дошт; бардор-бардошт; гузор-гузошт; нигор-нигошт; пиндор-пиндошт; ангор-ангошт. (16, 32)
Нисорй бадалшавии овозхои чудогонаро низ бо мисолхои мушаххас нишон додааст, чунончи: лагом-лагом; гулула-гулула; гучй-кучй; гарчи-гарчи; гул-гул [ба маънии пашмина]; фил-пил; сафед-сапед; навишт-набишт; навард-набард.
Нисорй ба ходисаи ихтисоршавии овозхо вобаста ба вазну дофия низ дахл карда, ин ходисаро тархим номида, калимахои "шеб" [нишеб]; "хисеб" [хисоб]; "рикеб" [рикоб]-ро мисол овардааст. (16, 101)
Дар боби илми лугат [лексикология], низ дайду тавзехоти чолиб кардааст, чунончи, у зимни шархи санъати тачнис мегуяд: "Аввал тачниси том ва он ин аст, ки дар як фирда ё дар як шеър ду лафзи мутачонис, ки дар навъу адад ва мактубу малфуз муттафид бошанд ва дар маънй мухталиф буванд:
Агар як сари муй бартар парам, Фуруги тацалли бисузад парам. Дилором дар бар, дил ором цуй, Лаб аз ташнаги хушк бар тарфи цуй. (16, 56) Дар водеъ, дар порчаи шеърии фавд ходисаи лексикии омонимия аст. Дар мисраи аввал калимаи "парам" феъл буда, маънии "бипарам"-ро дорад, яъне "парам" аз асоси замони хозираи феъли "пар" ва бандаки феълии шахси якуми танхо "ам" иборат аст, аммо дар мисраи дуюм "парам" аз исми "пар" ва бандакчонишини "ам", ки ба маънии чонишини шахси якуми танхо - "ман" аст, иборат мебошад, яъне "пари ман". Дар мисраи сеюм
калимаи "чуй" феъли фармоиш аст, яъне "ту чуй" ё "бичуй", аммо чуйи мисраи чахорум исми мафхуми маконидошта мебошад.
Ин ходисаи лугавиро дар илми забоншиносии муосир омоформа меноманд. Нисорй дар бораи тазодшавии вожахо низ дайду ишорахои мушаххас дорад, чунончи: "Дуюм мутазод ин аст, ки дар назм ё наср чанд алфоз оварда шавад, ки зидди якдигар бошанд, чун некиву бадй; торикиву равшанй; баландиву пастй: Паноуи баландиву пастй, туй, %ама нестанд, он чи щстй, туй. Туй, к-осмонро барафрохтй, Заминро гузаргоуи у сохтй. Зи гармиву сардиву аз хушку тар, Сириштй ба андозаи якдигар.
[Низомй]
Баландиву пастй; нестиву хастй; осмону замин; гармиву сардй; хушку тар, - мегуяд Нисорй, тазод водеъ шуда. (16, 64)
Нисорй дар мавриди маънои аслию мачозии баъзе вожахо, сермаъноии онхо низ изхори андеша кардааст:
Дил акси рухи хуби ту дар оби равон дид, Вола шуду фарёд баровард, ки моуй. (16, 67) Дар байти фавд калимаи мо^й якчанд маъно дорад: аввалан, мохй чонвари маъруф; дувум ту мисли мох хастй, севум, мо^й ба забони арабй "Чист ин?"-ро мефахмонад.
Дар байти дигар исми "шона" на ба маънии узви бадан, балки ишора ба афзор - ба тартибдарорандаи муй аст:
Кард бецо дилам аз турраи цонона цудо, Дасти машшота, илоуо, шавад аз шона цудо. (16, 67) Кайду тавзехи Нисорй, махсусан, дар илми сарф хеле чолибу начибанд. Тавзехоти у аксар масъалахои ин бахши забоншиносиро фаро гирифтааст. Нахуст дайдхои у аз гурухбандии хиссахои нутд шуруъ шудааст. Нисорй аввал мувофиди анъанаи забоншиносии Юнони бостону араб хиссахои нутдро ба се: исм, феъл ва харф чудо карда, ба исм чунин таъриф медихад: "Исм калимаест, ки аз у замон фахмида нашавад, аммо маъниаш мустадил бошад ва адсоми асмо бисёр аст". Исмро ба чунин гуруххо чудо кардааст: 1. Исми зот [хашм, адл, ишд, хаво, бу, чон ва амсоли инхо]; 2. Исми сифот [асп, гов, хар, туюр, мур, магас]; 3. Исми аъдод [аз як то дах; аз дах то сад ва хазор, руз, шаб, мох, сол]; 4. Исми чамъ [мардум, фавч, олам, чахон, даври ховар]; 5. Исми чинс [далам, давот, когаз, китоб]; 6. Исми зарф [даламдон, пойдон, чузвдон, хасдон, майкада, оташкада, буткада, гулистон, бустон, найистон, шабистон, дабистон, намакзор, корзор, лолазор, хобгох, оромгох, размгох, харбгох, филхона, говхона]; 7. Исми масдар [гуфтор, рафтор, дониш, пушиш, кушиш]; 8. Исми фоил [дастгир, пузиштпазир, хидматгор, пархезгор, ситамгар, охангар, давлатманд, хирадманд, точвар, хунарвар, хашмгин, андухгин, ситамнок, гамнок, филбон, шутурбон]. Кайдхои Хоча Хдсани Нисорй дар боби феъли забони точикй низ чолиб аст. У феълро вобаста ба хусусияти мондаю гузарандагй, тарзи фоилию мафъулй ба чахор гурух чудо кардааст. Якум - феъли маъруф [бурдан, задан]; дуюм - феъли мачхул [навишта шудан, зада шудан]; сеюм - феъли лозимй [хурдан, нушидан, нишастан, дидан]; чахорум - феъли мутааддй [хуронидан, нушонидан, давонидан].
Нисорй гайр аз шакли замони хозираи муайян [рафта истодааст], ки дар забоншиносии муосири точик чудо мекунанд, дигар хамаи шаклхои замонии сигаи хабариро нишон додааст, чунончи: 1. Замони гузаштаи мутла; [гуфтам]; 2. Замони гузаштаи наздик [гуфтаам]; 3. Замони гузаштаи дур [гуфта будам]; 4. Замони гузаштаи истимрорй (хикоягй) [мегуфтам]; 5. Замони хол (хозира-оянда) [мегуям]; 6. Замони муста;бал (ояндаи дур) [хохам гуфт].
Нисорй шарху тавзехи бисёр муфассал оид ба хиссахои ёридиханда, алалхусус, пешоянду пайвандакхо овардааст. Бояд ба таъкид бигуем, ки шарху эзохи Нисорй оид ба калимасозй хеле пурарзишанд. У тамоми воситахои калимасозро бо мисолхои мушаххас шарх додааст. Кайдхои нахвии Нисорй бисёр пурарзиш буда, у вижагихои забони дарии точикиро дар боби нахв нихоят мушикофона нишон додааст. Нисорй оид ба мухимтарин мавзуъхои бахси нахв аз ;абили тарзу воситахои ало;аи калимахо дар ибораю чумла, анвои ибора, муносибатхои маъноии чузъхои иборахо, мувофи;ати хабар ба мубтадо, мухотаб, ифодаю маънохои он, воситахои ало;аи чумлахои мураккаб, муродифоти вохидхои сатхи гуногуни нахв андешахои худро бо мисолу далелхо иброз доштааст.
Аз баррасии андешахои Нисорй комилан равшан гардид, ки дастури таълимии "Чахор гулзор"-и у намунаи бехтарини дастури меъёрии забони дарии точикии асримиёна мебошад.
Дигар аз манбаъхои илмии забоншиносии точик, ки дар онхо шакл гирифта, инкишоф ёфтааст ва то имруз нигох дошта шудааст, осори ба гурухбандии улум бахшида шуда мебошад. Аввалин таълифи нисбатан мукаммал дар ин боб асари Абунасри Форобй [873950] "Ма;ола фй эхсо-ул-улум ва т-таъриф" мебошад, ки ба забони арабй навишта шудааст. Форобй тамоми илмхоро ба панч даста чудо карда, ма;оми аввалро ба илми забон медихад: 1. Илми забон; 2. Илми манти;; 3. Илми риёзиёт; 4. Илми тиббиёт; 5. Илми фи;х. Форобй мегуяд: "Илми забон ба таври куллй ду ;иём аст: Яке фаро гирифтани алфозест, ки дар назди миллате дорои маънй аст ва шинохтани худуди далолати он алфоз; дигар шинохтани ;авонини ин алфоз. ^авонин дар хар саноат иборат аст аз ;азоёй куллй, яъне ;азоёи чомеъ, ки дар тахти хар як аз ин ;азоёи куллй бисёре аз умре, ки ин саноат ба танхой онхоро фаро мегирад, мундарич аст. Ва аз хамин рох дар тамоми он умуре, ки мавзуи ин саноатанд, ё дар бештари онхо бахс мешавад. Ин ;авонин барои он вазъ шудааст, ки хама мавзуъотеро, ки махсуси ин саноат аст, фаро гирад". Форобй илми забонро аз ду бахш: лугатшиносй, ки ба истилохи имруз лексикология меноманд; дастури забон, яъне сарфу нахв ё грамматика, донистааст. Пас аз ин, у дар бораи калимахои содаю мураккаб ;азоват карда, калимахои содаро ба се хисса чудо менамояд: "Алфози маънодор дар забони хар миллате ду бахш аст: муфрад ва мураккаб, муфрад монанди сафедй ва сиёхй, инсон ва хайвон; мураккаб монанди "Инсон хайвон аст. Амр сафед аст". Хар лафзи муфраде, ки ба чинс ва навъ далолат кунад, ё исм ё калима [феъл] ва ё адот [харф]... Замон танхо махсуси феъл аст ва он иборат аст аз гузашта, хол ва оянда" [1, 5].
Асари дигаре, ки ба шарху таба;абандии илмхо оид аст, "Ал-фехрист"-и Ибни Надим мебошад. Ма;олаи дуюми ин асар ба бахшхои аслии забон - илми лугат ва нахв, марбут аст. Ма;олае, ки ба илми нахв бахшида шудааст, фарогири се фан мебошад: фанни аввал дар пайдоиши нахв ва ахбори нахвиёни мактаби нахвиёни Басра; фанни дуюм дар ахбори нахвиён ва лугавиёни Куфа; фанни сеюм дар бораи гурухи нахвиёне, ки хар ду шеваро бо хам омехтаанд, бахс мекунад. Минбаъд ин анъана идома ёфта, як даста асархои дигар таълиф мегарданд, ки дар онхо оид ба илмхои гуногун маълумот оварда мешавад. Масалан, дар "Ч,омеъ-ул-улум" тавсифи шаст илм оварда шудааст. Муаллиф тавзехи улумро аз илми калом огоз намуда, онро бо илми
aga6u MynyK Ba unMH maipaH^ 6a htmom pacoHugaacr. A3 unMH 3a6oHmHHocH y gap 6opau 6axmu HaxB, Tacpu^ Ba gacrroxH oBo3xocunmaBH HyH unMxou anoxuga MatnyMoT gogaacT. Acapu gurapu энcнкnoпegнe, kh oug 6a 6axmu Haxpy nyFaT TaB3exoT oBapgaacr, "Ma^orex-yn-ynyM"-H Koth6hh Xopa3MH Me6omag. Acapu gurapu MyxuMMe, kh gap 6o6u rypyx6aHguH ynyM Tatnu^ mygaacT, "Ha$ouc-yn-$yHyH ^H-apouc-yn-yroH" acT. Hh acap a3 ratnu^oTH nemuHHëH 6a HaHg ^hx&t ^aprç gopag: aBBan hh, kh MatnyMoTH Ha3apuaBHe, kh Meopag, xene My^accan acT; gurap hh, kh 6ucëp aHgemaxou y ^aporupu a^Kopu 3a6oHmuHocuH to^hk Me6omaHg. OMynH gap 6opau hotmh nyFaT Ba ^ougaxou oh xene 6oTa$cun MatnyMoT gogaacT. BaM HaHgHH xycycuarxou nyFarpo mapx goga, oug 6a xycycuaru mamyMH nyFaT HyHHH Meryag: "EugoH, kh xap na$3e a3 $opcH ë TypKH ë FaMpu oh kh HyH a3 MatHHH oh nypcaHg, na$3e, kh gap ^aBo6 ry^ra maBag, MatHHH oh na$3 Hecr, 6anKH gurap acT, Mypogu^H y, kh Huc6aTH oh amxap [MamxypTap] Ba atpo$ [Matpy^rap] acT. MacanaH, "Mot" Ba "o6" Ba "cy" Ba "noHH" an$o3H Myrapogu^aHg, kh 6a Huc6aTH TypK - cy Ba Huc6aT 6a xuHg - noHH Ba Huc6aT 6a pyMH gurap uno oxup".
flap ^axMHmu Mypogu^oTH KanHMaxo Ha3apu OMynH a3 muHoxTH HMpy3H hh KaTeropuau neKcuKH MeKyHag. AHtaHau mapxu Macounu 3a6oHmuHocH gap ocopu 6a rypyx6aHguu
ynyM 6axmugamyga to acpu XIX ugoMa ë^Taacr. ^Ke a3 acapxoe, kh gap acpu XIX 6a rypyx6aHgHH ynyM 6axmuga mygaacT, "MaTnat-yn-ynyM Ba Ma^Mat-yn-$yHyH"-H Bo^uganuu My^ManH Me6omag.
flap "MaTnat-yn-ynyM Ba Ma^Mat-yn-^yHyH" oug 6a MaB3ytxou 3a6oHmuHocH a3 ^yMna: xap^xou apa6uacocu anu$6ou to^hkH, xuccaxou HyT^, Tacpu^H $etn, aHBou ^yMnau coga, My6Tagoro xa6ap, HugamaBHH at3oxou ^yMna, xenu ^yMnau MypaKKa6, ^yMnau MytTapu3a Ba FaMpa mapxy TaB3exu nypap3ume oBapga mygaacT.
Bo^uganHH My^ManH gap 6aëHH unMH cap$ HaxycT a3 MaB3yu Macgap mypyt Kapga, xap $etnpo, kh gap oxupam "gaH" Ba "TaH" gomTa 6omag, Mucnu "ry^TaH", "gogaH" Ba "KapgaH" Macgap acT. Macgappo 6a gy ^hcm: no3HM Ba MyraaggH ^ygo KapgaacT, kh aHtaHau ry3amTa Me6omag. Eatg a3 hh, 6apou cuFaxou $etn cyxaH poHga, Tacpu^H $etnpo Meopag: ry^T [cuFau Boxugu foh6], ry^raHg [cuFau ^aMtu foh6], ry^TH [cuFau Boxugu xo3up], ry^reg [cuFau ^aMtu xo3up], ry^TaM [cuFau Boxugu MyraKannHM], ry^reM [cuFau ^aMtu MyraKannHM].
Bo^uganH a36ap KapgaHH rçougaxou HaxBpo xene 3apyp MegoHag Ba Meryag, kh rçougaxou HaxB gap KanoM HyHoH acT, kh HaMaK gap TaoM aHgo3aHg. Eapou oh kh Ha3apu hh goHHmMaHg gap 6o6h mapxu Macounu unMH HaxB paBmaH rapgag, aK TaB3exu ypo oug 6a capat3oxou ^yMna - My6Tago Ba xa6ap MeopeM: "My6Tago ucMecT, kh MycHagunaMx 6omag Ba MatHHH MycHagunaMx oh acT, kh 6a cyMu oh na$3H gurappo MaHcy6 Kapga 6omaHg 6a Hax^e, kh MyxoTa6po Tama^^HH TaMoM xocun oag. MacanaH, ryeM, kh 3aMg ^ohm acT, na^3H 3aMg My6Tago acT Ba na$3H ^ohm 6a cyMu 3aMg MaHcy6 acT. Ba xa6ap hcmh ypo ryaHg, kh MycHag6ux 6omag Ba Mypog a3 MycHag6ux oh acT, kh oh na$3 6a cyMu na^3H gurap Huc6aT 6a Tapu^H Ma3Kyp gomTa 6omag, HyHoHKH gap Muconu Ma3Kyp na$3H ^ohm xa6ap acT, kh 6a cyMu 3aMg Huc6aT Kapga" [5, 84].
Ea xaMHH Tapu^, aHtaHau 3a6oHmuHocuu to^hkh Tatpuxu 3Hëga a3 xa3opcona gomTa, hh aHtaHa 6a Ty^aMnu ocopu unMHH ry3amTaroHH mo to 6a py3ropu HMpy3 6o^H MoHgaacT.
naÜHaeumm:
1. Aôynacpu 0opo6ü. Эy;со[■b]-уn-уnум. -Teypon, 1346 y. -.......c.
2. Aôyam uônu Cuno. ffonuwnoMa // Ocopu Mynmaxaô. y. 1, -ffywanôe, 1980. - C. 29-139
3. Aôymû uônu Cuno. Maxopuy-yn-yypy$ // Ocopu Mynmaxaô. y. 2, -ffywanôe, 1983. - C. 228-245
4. Amoymo Xycaünü. Eadoeb-yc-canoeb. -ffywanôe, 1974. -223 c.
5. Воцидалии Муцмали. Матлаъ-ул-улум ва мацмаъ-ул-фунун. - Нувалкишур, 1389 у. -556 с.
6. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. ц. 1. -Душанбе, 1985. -350 с.
7. Донишномаи мухтасари таърихи афкори забоншиносии тоцик. -Душанбе, 2017. -341с.
8. Кабиров Ш. Сухан аз арши барин омадааст. -Душанбе, 2014. -263 с.
9. Носири Хусрав. Цомеъ-ул-уикматайн // Куллиёт, ц. 1. -Душанбе, 1991. 220с.
10. Раупов Х. "Фаруанги Цауонгири" уамчун сарчашмаи лексикографияи тоцику форс. -Душанбе, 1972. -191 с.
11. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. -Душанбе, 2001. -275 с.
12. Таджиев Д. Т. Способы связи определения с определяемым в современном таджикском литературном языке. - Сталинабад, 1955. -70 с.
13. Халилов А. Вазифауои грамматикии бандаки изофи [и] дар забони адабии уозираи тоцик. -Душанбе, 1969. -118 с.
14. Хаскашев Т. Ф. Фонетикаи забони адабии уозираи тоцик. ц. 1, -Душанбе, 1980. -100 с.
15. Хоцаев Д. Афкори забоншиносии тоцик дар асруои X-XVI. -Душанбе, -343 с.
16. Хоца Хасани Нисори. Чауор гулзор. -Душанбе, 1998. -116с.
17. Хушенова С. Изофетные фразеологические единицы в таджикском языке. - Душанбе, 1967. -190 с.
18. Шамси Цайси Рози. Ал-муъцам. -Душанбе, 1991. -463 с.
Reference Literature:
1. Forobi, Abunasri. Ehso-ul-ulum. -Tehran, 1346 hijra.
2. Abuali ibni Sino. Danish-Name // Selected Works. Volume 1. - Dushanbe, 1980. - pp. 29 - 139.
3. Abuali ibni Sino. Mahorij-ul-huruf // Selected Works. -V.2. - Dushanbe, 1983. - pp. 228 - 245.
4. Khusayni Atoullo. Badoe-us-Sanoe. -Dushanbe, 1974. - 223 pp.
5. Mujmali Vojidali. Matla-ul-ulum wa majma-ul-funun. - Nuwalkishur, 1389 hijra. - 556pp.
6. The Grammar of Modern Tajik Literary Language. -V. 1. -Dushanbe, 1985. - 350 pp.
7. Brief Encyclopedia on the History of Tajik Linguistic Ideas. -Dushanbe, 2017. - 341 pp.
8. Kabirov Sh. The Word Is Sent down from Heavens. -Dushanbe, 2014. - 263 pp.
9. Khusrav, Nosir. Jome-ul-ikmatayn // Compositions. - V. 1. -Dushanbe, 1991. - 220 p.
10. Raupov H. "Jahongir's Dictionary" as a Source of Persian-Tajik Lexicography. -Dushanbe, 1972. - 191 pp.
11. Saimiddinov D. Lexicology of Middle Persian Language. -Dushanbe, 2001. - 275pp.
12. Tajiyev D.T. The Way of Connection between Attribute and the Attributed in Modern Tajik Literary Language. -Stalinabad, 1955. -70pp.
13. Khalilov A. Grammatical Functions of Izafet [i] in Modern Tajik Literary Language. -Dushanbe, 1969. - 118 pp.
14. Khaskashev T.F. Phonetics of Modern Tajik Literary Language. Part 1, - Dushanbe, 1980. -100pp.
15. Khojayev D. Tajik Linguistic Ideas in the X-th - the XVI-th Centuries. - Dushanbe, - 343 pp.
16. Nisoru, Hasan Khodja. Four Flower-Gardens. -Dushanbe, 1998. - 116pp.
17. Khushenova S. Isofatic Phraseological Units in the Tajik Language. - Dushanbe, 1967. -190pp.
18. Shams Kais Razi. The Code of Persian Poetry Rules. -Dushanbe, 1991. - 463 pp
