CC BY
0UOT: 372. 8:53
VII SÍNÍF FÍZÍKA KURSUNDA "MEXANÍKÍ i§ УЭ ENERJÍ" T9DRÍS VAHÍDÍNÍN
MÓVZULARININ T9DRÍSÍND9 KOMPÜTER MODELL9RÍND9N ÍSTÍFAD9
TEXNOLOGÍYASI
C9LÍLOVA SEVÍNC XASAY QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin dosenti, Azarbaycan
HACIYEV TOFÍQ MÍRABDULLA OGLU
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
MUSAYEVA GÜL§9N 9LI QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
Xülasa: Ümumtdhsil orta mdktdbldrindd fizika fanninin tadrisi prosesinda §agirdlarda mantiqi, tdnqidi, yaradici tafakkürün, fannin tadrisinda yeni texnologiya va kommunikasiya vasitalarinin tatbiq olunmasi bacariqlarinin inki§af etdirilmasi asas masalalardandir. VII sinif fizika kursunda movzularin tadrisi prosesinda kompüter modellarindan istifada §agirdlarin diqqatini oyranilan materiala yonalt-maya, müallimin izahatinin daha anla§iqli olmasina, zaruri hayati va texniki bacariqlarin formala§-masina, fanna maragin artmasina komak edir.
Maqalada VII sinif fizika kursunda "Mexaniki i§ va enerji" tadris vahidinin movzularinin tadrisinda §agirdlarin tadqiqatgiliq bacariqlarinin va bilik keyfiyyatlarinin artirilmasinda mühüm rol oynayan virtual nümayi§ va tacrübalardan istifada sistemi müayyanla§dirilmi§ va bazi nümunalar verilmi§dir.
ÁQar sozlzr: fizika, mexaniki i$, güc, enerji, virtual nümayi$ va tacrüba, ara$dirma.
ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ КОМПЬЮТЕРНЫХ МОДЕЛЕЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ РАЗДЕЛА «МЕХАНИЧЕСКАЯ РАБОТА И ЭНЕРГИЯ» УЧЕБНОГО КУРСА ФИЗИКИ В VII КЛАССЕ
ДЖАЛИЛОВА СЕВИНДЖ ХАСАЙ КЫЗЫ
Доцент Азербайджанского государственного педагогического университета,
Азербайджан
ГАДЖИЕВА ТОФИК МИРАБУЛЛА ОГЛЫ
Старший преподаватель Азербайджанского Государственного Педагогического
Университета, Азербайджан
МУСАЕВА ГУЛЬШАН АЛИ КЫЗЫ
Старший преподаватель Азербайджанского Государственного Педагогического
Университета, Азербайджан
Аннотация: В процессе преподавания физики в общеобразовательной школе одним из основных вопросов является развитие логического, критического, творческого мышления учащихся, умения применять новые технологии и средства коммуникации при преподавании предмета, а также применение компьютера в процессе преподавания учебных тем в курсе физики VII класса
Использование компьютерных моделей помогает направить внимание учащихся на изучаемый материал, сделать объяснение учителя более понятным, сформировать необходимые жизненные и практические навыки, повысить интерес к предмету.
В статье рассмотрена система использования виртуальных демонстраций и экспериментов, играющая важную роль в повышении исследовательских умений и познавательных качеств учащихся при преподавании тем учебного раздела «Механическая работа и энергия» в курсе физики VII класса. Определены и приведены некоторые примеры.
Ключевые слова: физика, механическая работа, мощность, энергия, виртуальная демонстрация и опыт, исследование.
TECHNOLOGY OF USING COMPUTER MODELS IN TEACHING SUBJECTS OF "MECHANICAL WORK AND ENERGY" EDUCATIONAL UNIT IN THE VII CLASS
PHYSICS COURSE
JALILOVA SEVINJ KHASAY
Associate Professor of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
HAJIYEV TOFIG MIRABULLA
Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
MUSAYEVA GULSHAN ALI
Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
Abstract: In the process of teaching physics in secondary schools, one of the main issues is the development of students' logical, critical, creative thinking, and the ability to apply new technology and communication tools in teaching the subject. Computer in the process of teaching topics in the VII grade physics course the use of models helps to direct students' attention to the studied material, to make the teacher's explanation more understandable, to form necessary life and technical skills, and to increase interest in the subject.
In the article, the system of using virtual demonstrations and experiments, which plays an important role in increasing the research skills and knowledge qualities of students in the teaching of the topics of the "Mechanical work and energy" educational unit in the VII grade physics course, is defined and some examples are given.
Key words: physics, mechanical work, power, energy, virtual demonstration and experience, research.
Umumtahsil maktablarinda fizika fannin tadrisinda numayi§ eksperimentinin ta§kili va ke?iril-masi muhum talim-tarbiyavi ahamiyyata malikdir.
VII sinif fizika darsliyinda §agirdlarin dars materiallarini daha darindan manimsamasi va fanna maraqlarinin artirilmasi maqsadi ila bazi layihalar taklif olunmu§dur. Apardigimiz tadqiqatlardan malum oldu ki, VII sinif fizika kursunun qurulu§ va mazmunu §agirdlarin daha 90X bilik va bacariqlari realla§dirmaga imkan verir.
Fikrimizca, fizikanin tadrisi prosesinda §agirdlarin texniki bacariqlarinin va bilik keyfiyyatlari-nin artirilmasi maqsadi ila komputer modellarindan (fiziki animasiya va simulyasiyalar) sistemli is-tifada aktual problemlardan biridir.
Elmi tadqiqat i§inin yeniliyi tadris prosesinda §agirdlarin fizikadan bilik, bacariq va vardi§lari-nin inki§af etdirilmasi maqsadi ila virtual numayi§ va tacrubalar sistemini hazirlamaq va onlardan istifada texnologiyasini i§lamakdan ibaratdir.
Elmi tadqiqat i§imizda umumtahsil maktablarinin VII sinif fizika darsliyinda verilmi§ ara§dir-malarla alaqali virtual numayi§ va tacrubalar muayyan edilmi§dir.
Movzular uzra taklif olunmu§ virtual numayi§ va tacrubalar muallimlarin i§ini asanla§dira, §a-girdlarin isa nazarda tutulmu§ movzunu daha darindan ba§a du§masina komak eda bilar.
Muallimin asas vazifasi proqram materialina mumkun qadar uygun fiziki numayi§ va tacrubalar se9mak va onlari talim prosesinda texnoloji bacariqla numayi§ etdirmakdan ibaratdir.
Müallim virtual nümayi§ va tacrübalar seçarkan açagidaki prinsiplara riayat etmalidir:
1. Seçilan virtual nümayi§ va tacrübalar tadris mövzusuna uygun olmall, yani öyranilan fiziki hadisa va qanun tacrübada tam aksini tapmalidir.
2.Taqdim olunan tacrüba va nümayi§lari §agirdlarin neca istifada etmasi yollari tam izah olun-malldlr.
3.Mövzuya uygun seçilmi§ virtual nümayi§ va tacrübalar §agirdlarin bilik va ümumi inki§af saviyyasina uygun olmalidir.
Çagirdlarin bilik, bacariq va vardiçlarinin formalaçmasi üçün asas §art virtual nümayi§ va tac-rübalarin fiziki mahiyyatini ba§a dü§makdan ibaratdir. Ona göra da fann müallimi mövzuya uygun virtual nümayi§ va tacrübalardan neca istifada olunmasina aid talimatin verilmasinin va nümuna üçün göstarilmasinin böyük ahamiyyati vardlr.
Malumdur ki,vardi§lar faaliyyatin takrar icrasi poresinda formalaçir. Bacariq va vardiçlarin bir faaliyyat sahasindan ba§qa faaliyyat sahasina köçürülmasi onlarin formalaçmasinda böyük rol oynayir.
Bildiyimiz kimi müasir dövrün talablarindan biri da, talim prosesinda §agirdlarin faal olmasi, biliklari praktikada tatbiq etmasi va s. bunlar kimi bir çox bacariqlarin formalaçmasidir. Ela buna göra da, talim prosesinda virtual nümayi§ va tacrübalardan istifada kifayat qadar §agirdlarin fanna olan maragini bir daha artirir.
Müallimlar va §agirdlar mövcud darslikdaki layihalarin bir çoxunu yerina yetirmakda çatinlik çakir. Çünki, lazim olan lavazimatlarin çoxu maktabda olmur va yaxud onlari taçkil etmak müayyan qadar maddi vasait talab edir. Bizim mövzular üzra taklif etdiyimiz virtual nümayi§ va tacrübalarin tatbiqi onlara nisbatan daha asandir. istar maktabda aparilmasi, istarsa da evda yerina yetirilmasi na-zarda tutulan layihalar asanliqla yerina yetirila bilir va darsin mahiyyatini ba§a dü§maya imkan yaradir.
VII sinif fizika kursunda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzularinm tadrisi prosesinda §agirdlar "i§", "güc", "potensial enerji","kinetik enerji", "tam enerji" anlayiçlari ila tani§ olur, onlarin riyazi ifadalarini öyranir va "Enerjinin saxlanmasi qanunu"haqqinda ilkin malumatlar alda edirlar.
Tadqiqatin nazari ahamiyyati VII sinifda fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzulari üzra virtual nümayi§ va tacrübalar (animasiya va simulyasiyalar) sistemini yaratmaqdan ibaratdir.
Qeyd edak ki, VII sinif fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzularina aid açagidaki cadvalda virtual nümayi§ va tacrübalar verilmi§dir (cadval 1). [1, 2, 3]:
Cadval 1 .
Tadris vahidlari va mövzular: III. Mexaniki i§ va enerji. Tdklif olunan animasiyalar:
1. Mexaniki i§.Güc 1. Mexaniki i§ https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s= mech_prace&l=ru
2.Enerji: potensial va kinetik enerji 2. Kinetik va potensial enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy-skate-park/latest/energy-skate-park_all.html
3. Potensial enerji nadan asilidir? 3. Potensial enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy- skate-park/latest/energy-skate-park all.html?locale=tr
4.Kinetik enerji nadan asilidir? 4. Kinetik enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy-skate-park/latest/energy-skate-park all.html?locale=tr
5.Enerjinin saxlanmasi 5.1. Enerjinin saxlanmasi qanunu
qanunu https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s=
mech zze&l=ru
5.2. Maksvell raqqasi
https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s=
mech maxwell&l=ru
VII sinif fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinda verilmi§ "Mexaniki i§" mövzusunun tadrisi texnologiyasina nazar yetirak. "Mexaniki i§" mövzusun tadrisinda §agirdlar avvalca "i§" anlayi§i ila tani§ olurlar. Bu mövzunun tadrisinda müallimin qar§isinda ilk növbada me-todik olaraq "i§" anlayi§inin hansi mazmunda daxil edilmasini göstarmakdan ibaratdir.
Darsin maraqoyatma marhalasinda müallim §agirdlarin gündalik hayatda rast galdiklari müxta-lif i§lara aid bilgilara asaslanaraq diaqnostik qiymatlandirma apara bilar.
Taqdim olunan §экШэгэ uygun diskussiya ta§kil etmak olar (§akil 1; 2; 3; 4):
■ §экШэгёэ hansi ox§ar cahatbr vardir?
■ Cisima qüvva tasir etdikda na ba§ verir?
■ Cisim qüvvanin tasiri ila yerdayi§ma icra etdikda hansi proses ba§ verir?
Verilmi§ suallar asasinda müallim §agirdlar-la tadqiqat sualini formala§dirir.
Tadqiqat suali: Qüvvanin tasiri ila cismin yerdayi§masi hansi fiziki kamiyyati xarakteriza edir?
Tadqiqatin aparilmasi: Darsin bu marhalasinda §agird qruplarina "Mexaniki i§ hansi kamiyyatlardan asilidir?" ara§dirmasini oxuyub, müzakira aparmaq tap§irilir.
Ara§dirmani qruplarla yerina yetirmak daha faydali olar. ögar ara§dirmanin yerina yetirilmasi ü9ün lazim olan avadanliqlar olmazsa, "Mexaniki i§" adli virtual nümayi§ tacrübasinin yerina yetirilmasi maqsadauygundur.
Tadqiqat i§i qruplarla aparildiqdan sonra qruplara tap§iriqlar verilir:
• I qrup: Cisim qüvvanin tasiri ila harakat edarsa, na ba§ verir?
• II qrup: Cisim tasir edan avazlayici qüvvanin istiqamatinda yerdayi§ma edarsa, görülan i§in qiymati neca olar?
• III qrup: Cismin yerdayi§masinin istiqamati avazlayici qüvvanin istiqamatinin aksina olarsa, bu halda görülan i§in qiymati neca olar?
• IV qrup: övazlayici qüvvanin istiqamati yerdayi§maya perpendikulyar olarsa, bu halda i§ görülarmi?
§agirdlara verilmi§ tap§iriqlarin yerina yetirilmasi va qeydlarin i§ varaqlarinda aparilmasi tap-
§irilir.
Malumat mübadilasi va müzakirasi: Har bir qrup taqdim edilmi§ tap§iriqlara uygun olaraq sarbast i§layirlar. í§in görülmasi ü9ün §artlar va digar hallar ara§dirilir.
Müzakira zamani müallim va digar §agirdlar 9ixi§ edan yolda§larina suallarla müraciat eda
bilar:
• Hansi halda mexaniki i§ görülür?
• Na zaman müsbat va ya manfi mexaniki i§ görülür?
• Hansi halda mexaniki i§ görülmür?
Ümumila^dirma va natica: Müallim "i§" anlayi§ini §agirdlarin §üurunda canlandirmaq maq-sadi ila §agirdlara sualla müraciat edir:
■ Na ü9ün mexaniki i§ öl9üsü olaraq, cisma tasir edan qüvvanin yerdayi§maya hasili götürülür?
■ Mexaniki i§ cisma tasir edan qüvva va yerdayi§madan neca asilidir?
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
§akil 3 §akil 4
Müallim verilmiç sual asasinda çagirdlarin verdiyi cavablari dinlayir. Qeyd edir ki, "i§" anlayiçi sizlara yax§i taniçdir. Lakin hayatda çox zaman i§i, fiziki va zehni amakla eynilaçdirirlar. Fizika kur-sunda avvalca "mexaniki i§" öyranilir. Taqdim edilmi§ §akila asasan müallim §agirdlarin diqqatina çatdirir ki, cisim qüvvanin tasiri ila yerdayiçma icra edarsa, bu halada mexaniki i§ görülür.
Mexaniki i§a darhal tarif vermak lazimdir:
> Mexaniki i§ - cisma tasir edan avazlayici qüvva va yerdayiçmanin modullarinin hasilina barabar olan fiziki kamiyyatdir.
A = Fs
Burada F —avazlayici qüvvanin modulu, s —yerdayiçmanin modulu va A -isa mexaniki i§dir.
F4\ iL
F4\
F
/
À-
Ul ; If
/
—-/
§akil 6
Tarifi darslikda kifayat qadar verilmiç misallarla illüs-trasiya etmak lazimdir. Mexaniki i§a aid illüstrasiyalar na-zardan keçirildikdan sonra i§in asas xassalarini müayyan etmak lazimdir.
Mexaniki i§in ifadasina asasan müallim qeyd edir ki, cisma tasir edan müxtalif qüvvalarin eyni yolda gördüklari içlar da müxtalif olur.
• Qiymatca böyük qüvvanin gördüyü i§ daha çox olur (§akil 5).
• Sabit qüvvanin tasiri ila cisim na qadar çox yol qat edarsa, bu halda da görülan i§ çox olar
(§akil 6).
í§in tarifi va ifadasi ila tani§liqdan sonra onun vahidi verilir. í§in BS-da vahidinin ingilis alimi C.Coulun §arafina -coul (1C) adlandirilmasi qeyd edilir.
[A] = [F] ■[s] = lN-lm = lN-m = lC
• 1Coul -1N qüvvanin qüvva istiqamdtindd 1m yolda gördüyü i§a barabardir.
Mexaniki i§in digar vahidlari haqqinda §agirdlara malumatlarin verilmasi maslahatdir:
lkC = 103C; 1 MC = 106 С
■ Çagirdlar mexaniki i§in düsurunu tam aydin §akilda qavramalari asasinda inanirlar ki, avazlayici qüvvanin gördüyü i§ hamin qüvvanin va yerdayiçmanin modullari ila düz mütanasibdir.
■ Sabit qüvvanin gördüyü mexaniki i§ adadi qiymatca qüvva - yerdayiçma qrafikinda düzbucaqlinin sahasina barabardir (§akil 7).
■ Cisma tasir edan qüvvanin qiymati dayiçarsa, bu halda görülan i§in qiymati -^bucagin sahasina barabardir (çakil 8).
Mexaniki i§a aid malumatlar asasinda onun xassalari müayyan edilir:
> Qüvvanin tasiri ila cisim yerdayiçma etdiyi bütün hallarda, mexaniki i§ görülür.
> Ci sma tasir edan qüvva va yerdayi §ma eyni i stiqamatda olduqda, görülan mexaniki i§ müsbatdir.
> Cisma tasir edan qüvva va yerdayiçma müxtalif istiqamatda olduqda, görülan mexaniki i§ manfidir.
> Cisima qüvva tasir etmadikda va yerdayiçma olmadiqda i§ görülmür.
> Cisima tasir edan qüvvanin istiqamati yerdayiçma isti-qamatina perpendikulyar olarsa, i§ görülmür-mexaniki i§ sifira barabardir.
Yaradici tatbiqetma: Darsin bu marhalasinda mexaniki i§in avazlayici qüvva va yerdayiçmadan asililigina aid keyfiyyat va kamiyyat xarakterli masalalarin halli "mexaniki i§" anlayiçinin forma-laçdirilmasina kömak edir. Bu maqsad ila darsda bir neça keyfiyyat va kamiyyat xarakterli masalalar hall etdirilir.
M9S9foMl: Cismin harakat: a) istiqamatinda; b) istiqamatina perpendikulyar; c) istiqa-matinin aksina yönalmi§ 75 N qüvvanin 120 sm yerdayiçmada gördüyü i§i hesablayin.
Verilir: BS: Halli:
F = 7S N övazlayici qüvvanin gördüyü i§ qüvva va yerdayiçmanin
s = 120 sm modullarinin hasilina barabardir: A = F • s
a)F TT s a) Qüvva cismin harakati istiqamatinda yönalarsa, bu halda
b)F 1 s qüvva müsbat i§ görür: A = F • s ; (A > 0).
c)F Ti s s = 1,2 m b) Qüvva cismin harakati istiqamatina perpendikulyar
A-? yönalarsa, bu halda qüvva qüvva i§ görmür: (A = 0).
c) Qüvva cismin harakat istiqamatinin aksina yönalarsa, bu halda qüvva manfi i§ görür: A = F • s; (A < 0). Hesablanmasi:
a) A = 7S N • 1,2 m = 90 С; b) A = 0; с) A =-7S N • 1,2 m = -90 С
Cavab: a) 90 C; b) 0; c) -90 C.
9D9BÍYYAT
1. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, RM. 0liyev, D.Z.0liyeva. Fizika 7, Darslik, Bakinaçr, 2018.
2. 144 s.
3. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M.öliyev, D.Z.öliyeva. Fizika 7, Müallimlar üçün metodik vasait, Bakinaçr, 2018. 144 s.
4. Физика в школе - HTML5 (Физика. Анимации/Симуляции). 2021 https://www.vascak. cz/physicsanimations.php?l=ru.
