CC BY
3VII SiNiFDa FiziKA D9RSL9REND9 §AGiRD T9F9KKURUNUN iNKt§AFINDA
PARADOKSAL SiTUASiYALARIN ROLU
Аннотация: Во введении статьи со ссылкой на соответствующие государственные образовательные документы Азербайджанской Республики обоснована актуальность темы, сущность, научно-теоретические основы и роль использования парадоксальных ситуаций в преподавании физики в VII классе. В данной статье исследована возможность использования парадоксов и парадоксальных ситуаций и проведен соответствующий анализ. Рассматривалась роль парадоксальных ситуаций в развитии мышления учащихся по физике, приводился ряд опытов, приведенных в статье в качестве примеров проявленных парадоксальных ситуаций, а также освещены направления и способы развития мышления учащихся по физике при выявлении их научной основы. Также были проанализированы сущность и характерные особенности созданных на основе ряда опытов по парадоксальным ситуациям, и экспериментально проверено развитие мышления учащихся по физике в процессе их использования. В преподавании физики определены соответствующие требования к обучению с поымощью парадоксов и обобщены парадоксальные ситуации по изучаемой теме.
Ключевые слова: физика, мыслительные операции, парадокс, критическое мышление, исследование, творчество.
Movzunun aktualligi. Umumtahsil orta maktabda fizika faninin tadrisinin muasir talablara cavab vermasi ugun, talimin yeni usul va vasitalarindan, texnologiyalardan istifada qagilmaz oldugu kimi, fanninin mazmununun da muayyan edilmi§ standartlar asasinda daima takmilla§dirilmasi talab edilir. Taassuf ki, bu gun umumtahsil orta maktabda fizika faninnin tadrisi, maqsad va mazmunu, metodlari, formalari va vasitalari - hayatin yeni talablarina tam cavab vera bilmir. Ona gora da hazirda pedaqoji elmlar qar§isinda qoyulan asas vazifalardan biri maktab talimini XXI asrin talablarina va elmi-texniki nailiyyatlarina uygunla§dirmaqla §agirdlarin mantiqi va tanqidi tafakkurunun inki§afinda muhum rol oynayan metodlardan, o cumladan paradoks va paradoksal stuasiyalardan geni§ istifada zarurati meydana gixir.
Orta maktablar ugun Tahsil Konsepsiyasina uygun hazirlanmi§ muasir fizika darsliklari bahs olunan bu masalalari qismanda olsa ozunda aks etdira bilir. Fizika mualliminin asas vazifasi fannin tadris olundugu ilk gundan kurikulumun talablarina uygun olaraq §agirdlarin tafakkurunun inki§af etdirilmasi asas masala kimi on plana kegirilir. Bunun ugunda §agirdlarda tafakkur amaliyyatlarinin (mu^ahida, muqayisa, analogiya, umumih^dirmd, analiz, sintez, induksiya, deduksiya va s.) formala§dirilmasina nail olmaq har ir fizika muallimi ugun an vacib hadaflardan biri hesab edilir. Bu zaman §agirdlarda mantiqi, tanqidi va yaradici tafakkurun formala§dirilmasi hayata kegirilacakdir. Cox taassuf ki, maktab fizika kursunun tadrisinda butun bu alamatlari ozunda ehtiva edan, §agird tafakkurunun paradoksalligini hayata kegiran paradoksal situasiyalardan istifadayaya hala da lazim olan saviyyada yer verilmir. Bunun da muxtalif obyektiv va subyektiv(fizika mualliminin hazirliq saviyyasinin kifayat etmamasi, maktab fizika kabinalarinin texniki taminatinin zaif olmasi, talab olunan muxtalif tacrubalarin numayi§ imkanin olmamasi va s.) sabablari vardir. Muasir elmlar i§arisinda aparici rola malik olan fizika fanninin tadrisinda §agird tafakkurunun inki§afi ugun paradokslarin talim prosesina daxil edilmasi va onlardan yerinda duzgun istifada texnologiyasi kifayat qadar i§lanmami§dir. Butun bu masalalara VII sinifda fizikanan tadrisi numunasinda istifada imkanlarina qismanda olsa aydinliq gatirmaya galigacagiq ki, butun bunlarda tadqiq etdiyimiz problemin aktualigini bilavasita asaslandirilmasina imkan verir.
iSMAYILOV iSA NAMAZ OGLU
Pedaqogika uzra elmlar doktoru, professor Azerbaycan, Baki §ahari. Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universiteti
Bildiyimiz kimi müasir tahsil sisteminin asas ideyasi §agird §ax siyyatinin yüksak saviyyada inki§af etdirmakla kamil insan formala§dirimaqdan ibaratdir. Bu baximdan tahsilin mütaraqqi inki§afi onun mazmununun müxtalif variantli hazirlanmasindan, yeni ideya va texnologiyalarin tatbiqina nail olmaqdan ibarat oldugndan makktab fizika kursunun mazmununun takmilla§dirilmasi, talimin müasir texnologiyalarindan intensiv istifada günün aktual problemina 9evrilmi§dir. Ba§lica maqsad §agirdlarin mantiqi, tanqidi, yaradici tafakkürünü va intellektual inki§afi oldugundan, fizika fanninin tadrisinda bütün bu masalalari özünda ehtiva edan elmi ziddiyyatlarin a§karlanaraq meydana 9ixarilmasina §arait yaradan paradokslardan istifada maqsada müvafiq hesab edilir.
Paradoks yunan sözü olub, "gözlanilmaz, qariba" manasini verir. Daha daqiq desak, para -9lehin9, doxa — ideya, fikir demakdir. Yani bir-birinin aksina yönalmi§ cüt ideyalar manasini verir. Ümumiyyatla paradoks sözünü bir 9ox halda "ziddiyyat" terminin sinonimi kimi ba§a dü§mak olar. Demali paradoks harkas tarafindan qabul edilmi§ öz özlüyünda ziddiyyat yaradan, normal dü§üncayla ziddiyyat ta§kil edan ifadadir.
Qeyd edak ki, fizikanin tadrisi texnologiyasi ü9ün qisman yeni olan bu problem Respublikamizda na§r edilan pedaqoji va metodik adabiyyatlarda o qadar geni§ i§lanmasada magistratura ü9ün hazirladigimiz ("Fizikanin tadrisi metodikasinin müasir problemlari" darsliyin[2] geni§ i§lanarak §arh edilmi§dir.
Müasir fizika dasrliklarinda elmi paradokslarla alaqadar materaillara geni§ yer verilmasada, fizika müallimi paradokslardan adatan nazari materialin öyranilmasinda, eksperimentin qoyulu§unda, masala halli zamani va biliklarin ümumila§dirilib taqdim edilmasinda istifada etmayi bacarmalidir. Burada asas nüans taqdim edilan materiallarin elmi asaslarinin §arhi zamani, meydana 9ixan ziddiyyatlarin, qaranliq qalan yerlarin §agirdlara aydin §akilda taqdim edilmasi va onlarin tafakkürünün inki§af etdirilmasidir. Bu onunla §artlanir ki, ilk növbada §agirdlarda fizika darslarina etniasiz, laqeyd münasibatlarin qar§isi alinaraq fanna qar§i xüsusi maraq oyadir. ikincisi, §agirdlar baxilan fiziki hadisa va prosesin faal i§tirak9isina, üzvüna 9evrilarak, tabiat elmlarina, ümumilikda isa bütün elmi biliklara qar§i inam va etibar a§ilanir. Müasir dövrün talablarindan biri da tahsil sisteminda §agirdlara biliklari takca nazari yolla manimsatmak deyil, ham9inin onlarin bacariqlarini inki§af etdirmakdir. Müallim o halda §agirdlari düzgün öyranmaya istiqamatlandira bilar ki, yeniyetmalarin tabii inki§afinin psixoloji qanunauygunluqlarini, meyil va maraqlarini bilsin. Bu baximdan dars prosesinda §agirdlara yeni mövzunu manimsatmak ü9ün müallimin yaratdigi motivasiya xüsusi ahamiyyat kasb edir. Bu marhalada müallim problemli vaziyyati (paradoksal situasiyani) ustaliqla yaratmagi bacarmali va §agirdlarda yüksak maraq oyatmalidir. Öyranilan tadris materiali ila alaqadar yaradilan har bir paradoksal situasiyada §agirdlar hökman dü§ünür, fardi va kollektiv daxilinda müxtalif mühakimalar va aqli amaliyyatlarin (analiz, sintez, müqayisa, ümumild^dirmd) icra edilmasinda faal i§tirak edir. Onlar baxilan fiziki hadisa va prosesin faal üzvüna 9evrilarak, na ü9ün bela oldu? Sualina cavab axtarirlar. Belalikla, onlarda tabiat elmlarina, xüsusanda fizika fannina qar§i maraq va havas yaranir. Masalan, kicik bir fiziki epizoda nazar yetirak. §agirdlarin böyük aksariyyati bela hesab edir ki, samada tayyara u9arkan onun arxasindan ag tüstü 9ixir. Bahs bu nadir? Bu sualin cavabi ila yaranmi§ problemin özü paradoksal vaziyyat yaradir ki, bu da ara§dinlaraq müvafiq izahla aradan qaldirilir. §agirdlara malum olur ki, tayyaranin harakati zamani arxasinda buraxdigi ag rangli tüstü deyil, su buxarinin kondensasiya olunmasi naticasinda qara 9evrilmasidir. Bununla da §agirdlar gündalik mü§ahida etdiklari tabiat hadisasi barada malumat almi§ olurlar.
Nazara almaq lazimdir ki, taqdim olunan har bir paradoksal situasiya §agirdlarin ya§ xüsusiyyatlarina va bilik saviyyasina uygun olmalidir. 9ks halda dars prosesinda onlardan istiafda samarali olmayacaqdir. Dars prosesinin istanilan marha-lasinda, yeni materialin izahinda, masala halli zamani, fiziki kamiyyatlar arasinda funksional asiligin tayin edilmasi va.s paradoksal situasiyalardan istiafda oluna bilar.
§agirdlarin idrak maraqlarinin yaradilmasi va artirilmasi ideyasina özünda ehtiva edan tahsil konsepsiyanin talabalarindan biri da, tadris prosesinin §agirdlar ü9ün yorucu, monoton faaliyyata 9evrilmasinin qar§isini almaq ü9ün müallimlar daim yenilik9i olmali, axtarirlar etmali, §agird tafak-
kurunu inki§af etdirmak ugun muxtalif usul va formalardan istifada etmasindan ibaratdir. Mahz bu sababdan da orta maktabda fizika faninin tadrisinda §agird tafakkurnun inki§af etdirilmasinda para-dokslardan istifada xususi ahamiyyat kasb edir. Fiziki paradokslarin hallinda ziddiyyatlarin a§karlanaraq ortaya gixarilmasi §agirdlarda bir sira §axsi keyfiyyatlar formala§dirir ki, bunlardan an ba§lica xususiyyati ba§ veran hadisani tahlil edarak, izah etmak deyil, hamginin bu hadisanin ba§ verma sababi ila alaqadar muayyan fikirlar irali surmakdir. Bir nov §agirdlar paradokslari tahlil edarkan onlarin hallini proqnozla§dirir, fiziki qanun va qanunauygunluqlar arasinda alaqa qurur, umumi va fundamental biliklara istinad edir. Fiziki paradokslarin §agirdlar tarafindan duzgun halli onlarin tafakkurunu inki§af etdirmakla barabar, eyni zamanda elmi biliklarla silahlandirir, dunyagoru§larini formala§dirir. Bela ki, VII sinifda "Harakatin nisbiliyi" movsusunu oyranakan motivasiya maqsadi ila bela bir paradoksal vaziyyat yaratmaq olar. Ekranda bela bir sual canlandirilir.
Cisim(adam) eyni halda ham harakatda hamda siikunatda ola bilarmi ?
Yaranmi§ paradoksal situasiyanin §agirdlarla birlikda muzakirasindan sonra onlara ip ucu olaraq a§agidaki §akillar numayi§ etdirilib, gorduklari ila alaqadar fikirlarini bildirmalari soru§ulur.
Gorunduyu kimi birinci §akilda harakatda olan oglan ikinci §akilda isa elevatorun uzarinda dayanmi§ qadin va kitab oxuyan oglan gostarilmi§dir. §agirdlarla birlikda har iki §akil tahlil edildikdan sonra birlikda umumila§dirma apararaq burada olan paradoksal vaziyyat a§karlanaraq muvafiq umumila§dirma apanlir. Bu vaziyyatda onlar muxtalif ideyalar irali surur, muqayisa va tahlilar aparilar.
Bundan ba§qa "£evra uzra barabarsuratli harakat movzusu oyranilarkan: Dovretma Period va Tezlik" movzusunun tadrisinda muallim "Aristotelin tэкэгparadoksundan" istifada eda bilar(§akil-1). Muallim yaranmi§ §3raitdan asili olaraq darsin muxtalif marhalalarinda arzu etdiyi yerda istifada eda bilar. O, avvalca ekranda iki bir-birinin uzarinda oturdulmu§ takarlarin harakat trayektoriyasini numayi§ etdirir. Sonra ikinci bir §akli umayi§ etdirarak yaranmi§ paradoksal siyuasiyani hall etmayi gostarir(§akil-2).
Buradan bela goriinur ki, kicik di ski э boyiik talorin radiuslari muxtalif olsada onlarin getdiklari yolun §akil-1
uzunlugu eynidir. Bu neca oldu? Axi radiuslar muxtalifdirsa onda onlarin trayektoryalarida muxtalif olmadi idi. Faktik bunlar eynidir. Bu zidiyyat nadan ibaratdir? Va s. suallar muallimin i§tiraki ila muzakira olunduqdan sonra masalanin halli yolu tapilaraq umumila§dirma aparilir.
Yaranan paradoksal situasiya §agirdlarin tafakkurunda, bu neca oldu? sualina cavab axtarmaq, bir sira tafakkur amaliyyatlarina muraciat etmakla problemin halli yolunun axtarilmasina istiqamatlana-cakdir. Yaradilan bu cur paradoksal situasiyalar, ziddiyyat doguran maqamlar va onlarin §agirdlar tararfindan §uurlu suratda dark edilmasi va halli, onlarda idrak faalligini faalla§dirir. Belalikla, §agirdlar verilan sualin cavabini tapmaq ugun muvafiq
§akil-2
ara§dirmalar aparir va tadqiqat9i ruhda olurlar.
Burada asas maqsad fiziki paradokslarin kómayi ila darsda alda edilmi§ nazari biliklari geni§landirmak va darinla§dirmak, onlarin hayat va istehsalatda alaqasini góstarmak, §agirdlarda yaradaciliq havasini oyatmaq, onlarin tazahür etmasina kómak etmakdir. Tadris prosesinda paradokslarin kómayi ila óyranmani hayata ke9irmak ü9ün a§agidaki §artlari nazardan ke9irmak lazimdir:
1.Tadris materialinda paradokslarin a§karlanmasi;
2. Müallimin bu tip tap§iriqlari lazimi vaxtda tatbiq etma bacarigi va pedaqoji ustaligi;
3. §agirdlarda onlarin halli yollarini müstaqil tapmaq bacarigi va bu bacanqlarin tadrican inki§af etdirilmasi;
4.Tadris materialinda paradokslari vurgulamaga yónalmi§ müallimin xüsusi hazirligi.
Bildiyimiz kimi ümumtahsil orta miktabda fizikanin tadrisinda tafakkürün paradoksal
xüsusiyyatlarinin inki§afi probleminin óyranilmasi paradoksal tafakkürün bir sira xarakterik xüsusiyyatlarinin müayyan edilmasindan ba§lamalidir. §agirdlar fiziki tafakkürün inki§af etdirilmasi ü9ün verilan stuasiyani dark etdikdan sonra onu óz sózlari ila izah etmali va münasibat bildirmalidirlar. Demali, onlarda tafakkürün mantiqi, tanqidi va yaradici nóvlari xüsusi inki§af etdirilir. Burada górkamli fizik
Landaunun talabasi Nobel mükafati laureati A.A.Abrikosovun bir fikrini xatirlamaq yerina dü§ardi: fizika müalliminin pedaqoji ustaligi eyni fiziki hadisani bir ne9a müxtalif üsulla izah eda bilmasi ila müayyan edilir. 9lbatta ki, bu maqamda tafakkürün yüksak saviyyali inki§afinda paradoksal situasiyalarin yaradilmasi, va ziddiyyatli maqamlarin tahlil edilarak a§karlanmasi xüsusi ahamiyyat kasb edir.
VII sinifda har bir móvzunun óyradilmasinda istifada olunan paradoksal situasiyalari verilan materiallarin xarakterina góra qrupla§dirmaq olar:
1. Maraqoyatma - móvzuya maraq oyatmaq ü9ün müxtalif paradoksal syuasiyalar va ya maraqli hadisalar suallarla verilir. Qoyulan problem avvallar qazanilan biliklara asaslanmalidir.
2. Ara§dirma - verilan stusiyanin halli müxtalif istiqamatlarda tacrüba, eksperimental laboratoriya i§lari va ya praktik i§lar §aklinda §agirdlara taqdim oluna bilar. Yerina yetirilan i§i qüsursuz aparmaq ü9ün alinan har bir ki9ik natica müzakira olunmaqla sahvlar aradan qaldirilir.
3. izahlar- yerina yetirilan i§da alinan qüsurlar haqqinda müxtalif formada izahlar va a9iqlamalar verilir.
4. Yaradici tdtbiqetms - móvzuda óyranilanlari móhkamlandirmak ü9ün verilan tap§iriqlardir. §agirdlarin darsda óyrandiklari gündalik hayatda rastla§diqlari hadisalarin elmi asasini izah etmakla onlar arasindaki ox§ar va farqli cahatlarini óyranirlar.
Belalikla, paradoksal stuasiyalarin fizika darsliklarinda lazimi qadar olmasi §agirdlarin tafakkür prosesini va tafakkürün paradoksal xarakterinin yüksak saviyyada inki§afini hayata ke9irmaya imkan verir.
Tafakkürün inki§af etdirilmasinda dü§üncanin paradoksal xarakterinin yaradilmasina fizika taliminin ilk anlarindan ba§lamaq lazimdir. Dü§üncanin paradoksalligi anlayi§i geni§ miqyasli va 9ox cahatli anlayi§dir. Bu baximdan orta maktabda fizika darslarinda istifada olunan paradoksal situasiyalara bir sira talablar verilir.
Onlardan biri da fizika darslarinda verilan paradoksal stuasiyalar hamin sinfin ya§ va bilik saviyyasina uygunla§dirilmidir. Buradan bir ne9a sual ortaya 9ixir ki, §agirdlar VII sinif fizika darslarinda nayi va neca óyranmalidir? Fizika darsliklarinda paradoksal stuasiyalar asasinda talim §agirdlarda hansi bacariqlari formala§dirir?
VII sinif fizika darsliyinda "Tazyiq" bahsi tadris olunarkan bir sira paradoksal situasiyalardan istifada oluna bilar ki, bunlardan biri da B.Pasqal paradoksudur. Paradoksun mahiyyatini izah etmami§dan avval §agirdlara bela bir daha sada sualla müraciat etmak olar. 9gar bi§mi§
yumurtaya kicik kalibirli tüfangla ata§ a9saq yumurtada kicik bir de§iyin acildigi mü§ahida edilar. Bi§mami§ yumurtaya hamin tüvangdan ata§ a9ilarsa yumurtanin darmadagin dagilmasi mü§ahida olunur. Bunun sababini izah edin va Pasqal qanunu ila asaslandirin. Sonra Pasqal paradoksu ila §agirdlar tani§ olub onun ara§dirilir. Paradoksun mahiyyati bundan ibaratdir ki, su ila dolu bockaya 10-15m yuksaklikdan kicik miqdarda masalan llitir su tökülarsa bockanin taxtalarinin arasindan su §irnagi favara verarak 9öla tökülacak. Bunun sababi nadir?
Süni yasmn yasmasi paradoksu: Bu paradoksun mahiyyatinin a9ilmasi yalniz §akilda göstaribn tacrüba nümayi§ edildikdan sonra izah etmak daha samarali hesab edilir. Bu zaman qeyd edilir ki, burada ba§ veran fiziki hadisalar(de§ikli qabdan suyun axmamasi va yaxut da axmasina) sabab nadir? Burada mövcud olan paradoksun elmi asasini §arh edarak, mahiyyatini aydinla§dirin?
Atmosfer tazyiqi ila alaqadar olan bir sira paradoksal t3crüb3br(Bo§luqda fantan, Maqdeburq yarim küralari, ev qu§lari ücün avtomatik su tanzimlayan qurgunun i§ prinsipi va s.) mövcuddur. 9sas masala bu tacrübalarin elmi asaslarini §agirdlarin dü§üncalari, tafakkürlari hesabina a9araq manimsanilmasina nail olmaqdir.
Maqdeburq yarimkiirmbr paradoksu:
Bu tacrüba §akilda göstarilan ardicilliqla aparilaraq onun mahiyyati §arh edilir.
T №f V*
VkMl'lfW t ilii I h
Müallim avvalca maqdeburq yarimkürralarini sinifda nümayi§ etdirir. Adi halda bu küralari birla§dirarkan onunla he9 100 q da§i saxlamaq mümkün olmur. Sonra onun üzarinda müvafiq amaliyyatlar apardiqdan sonra avvalca 5kq yük asilir, sonra isa tarixi ravayati §agirdlara ayani izah edarak mahz 4 cüt atin bu küralari aralaya bilmamasi ila alaqadar §akil nümayi§ etdirir. Daha sonra su ila dolu stakan agzi a§agi müxtalif vaziyyatlarda tutularaq suyun tökülmadiyi nümayi§ edilir.
Qeyd etmak lazimdir ki, bu fasil paradokslarla zangindir. Lakin an 9ox istifada olunan va geni§ tatbiqa malik paradoks "Hidrostatik" paradoksdur. Bu paradoksla bir sira fiziki hadisalar §arh edilir ki, onuda §agirdlar özlari kaf etmalidirlar. A§agida müxtalif formal, oturacaq sahalari eyni olan 3 menzurka göstarilmi§dir.
9vvalca birinci qaba 200ml, ikinciya 150ml va u9uncu qaba 100ml su tokulur. Sonra §agirdlardan hansi qabin oturacigina olan tazyiq daha 9oxdur deya soru§ulur. Onlar, du§unmadan suyun kutlalarina gora an 90X birinci qabin oturacigina, an az isa u9uncu qabin dibiuna tazyiq edildiyini deyacaklar. Har u9 qabin dibina edilan tazyiq manometrlarla tachiz olunmu§ tarazida ol9uldukda malum olur ki, har u9 qabda tazyiq eynidir. Bundan sonra ara§dirmalar ba§layir va muvafiq fiziki qanunauygunluqlar natica formasinda umumila§dirilir.
Hamin bolma u9un daha bir ne9a paradoksal situasiyanin yaranmasina imkan veran fiziki hadisa va prosesa baxmaq olar.
hA = hE
§akilda eyni formali, eyni ol9ulu iki A va B qablari gorduyunuz kimi yerla§dirilmi§dir. Bunlarin i§arisindaki suyun kutlalari, qablarin oturacaqlanna olan tazyiq va tazyiq quvvasi ila alaqadar na deya bilarsiniz ?
Bundan sonra bolmanin tadrisinda Bernuli paradoksuna aid bir sira tacrubalari (oyuncaq §arlari arasindan suratli hava axini zamani ba§ veran hadisaniva yaxud da kagiz varaqi goturub uzarindan ufurdukda varaqin a§agya harakat etmak avazina yuxariya qalxmasini, hava ufurucu fenin yuxarisinda havada tenis topunun raqs etmasi, suratla harakat edan qatarin yaxinliginda ba§ vera bilacak hadisani, guclu kulakda evlarin damlarinin atilmsi kimi hadisalarin na u9un ba§ verdiyini) ara§diraraq tahlil etmak olar.
Çagirdlar tazyiq bahsina dair alda etdiklari nazari biliklarini yada salaraq, kiçik qruplar daxilinda va ya fardi çakilda müxtalif mühakimalar edib, farziyyalar irali sürarak hall versiyalari söylayacaklar. Müallim ziddiyyatli maqami açaraq çagirdlarin
fikirlarini va farziyyalarini dinladikdan sonra birlikda müvafiq ümumila§dirmani aparir.
Müallim tadris prosesinda sixliq anlayiçini izah etdiyi zaman onlara bela bir maraqli sual ünvanlayir: "Polad materialdan hazirlanmi§ iynanin suda batar yoxsa yox? bunun sabablarini izah edin?" §agirdlar bir müddat dü§ündükdan sonra onlara ünvanlanan suala müxtalif cavablar verirlar. Cavabin bir qismi tamamila batar, bir qismi batmaz, digar bir qismi isa bir müddat keçdikdan sonra batar olmuçdur. Sonda isa müallim tacrübani nümayi§ etdirarak sualin cavabini ayani §akilda göstarir. Bali dogurdan da, polad materialdan hazirlanan iyna avvalca suda batmir. Müayyan müddat keçdikdan sonra batdigini mü§ahida edirlar. Müallim yaratdigi bu paradoksal situasiya §agirdlarin olduqca maragina sabab olur. §agirdlara öncadan malumdur ki, cismin suda batmamasinin asas sababi onun sixliginin suyun sixligindan kiçik olmasi va yaxudda ona barabar olmasi lazimdir. Polad iyninin sixligi sudan cox oldugu ücün hamin andaca suda batmali idi. Bahs na ^ün bu hadisa ba§ vermadi. Va bu masalanin halli zamani paradoksal situasiyanin yaranmasi sabablari ila alaqadar açagidaki mühakimalar tahlil olunmalidir:
1. Na ^ün iyna suda batmir?
2. Suyun sathinda na amala galir, bunu amala gatiran nadir?
3. Bir müddat keçdikdan sonra, iyna suda batarmi, batarsa bu nayin hesabina ba§ verir?
4. Bu ziddiyyatlari aradan qaldirmaq ^ün biz na etmaliyik?
VII sinif fizika darsliyinda " Cisimlarin üzma §arti. Gamilarin üzmasi, havada uçma" mövzusunda, mayeda cismin çakisinin neca dayiçmasi ila bagli araçdirmaya nazar yetirmak olar. Verilmiç §akilda eyni hacmli plastilindan küra va qayiq hazirlayib növba ila suya saldiqda na ba§ verar deya §agirdlara müraciat edilir.
Müallimin suali ila çagirdlarda idrak faaliyyati aktivlaçir va onlarin diqqati situasiyanin halli yoluna fokslandirilir. Bir çox çagirdlar ilk növbada Arximed qüvvasinin cisimlarin hacmindan asili oldugunu bildirarak (F=pgv), har iki cismin suda batmasi fikrina üstünlük veracaklar. Tacrübanin nümayi§i isa tamamila ba§qa natica verdikda §agirdlar gamilarin va digar cisimlarin suda çakisini va üzma çartlarini araçdiraraq qarçiya qoyulan sualin cavabini özlari tapacaqlar.
Bunun üçün Arximed paradoksu sinifda canlandirilaraq onun geni§ çarhina daha çox yer verilmalidir. Arximed paradoksunun mahiyyati ondan ibaratdir ki, har bir cisim öz hacmindan kicik olan suda üza bilar, agar cismin orta sixligi suyun sixligindan kicik olarsa. Belalikla, böyük kütlali cisim (masalan gamilar)ahamiyyatli daracada kicik yani cismin hacmindan kicik olan sularda üza bilar. Bir çartla ki, su cismi bütün taraflardan ahata etmi§ olsun. Bu paradoksu maçhur Arximed qanunu formalaçdiraraq kaf edan Sirakus tarafindan Arximed paradoksu adlandirmiçdir. Bundan sonra Arximed qaunundan alinan üzma çartlarina uygun çakil ekranda aks edilarak onun tahlili aparilir. Bu qanuna uygun olaraq mayeya batirilmiç cisma tasir edan qüvva cismin hacmi boyda sixiçdirib çixardigi mayenin cakisina barabardir. Gaminin nümunasinda Arximed qüvvasi gamin in suya oturmuç hissasinin hacmi boyda sixiçdirib cixardigi mayenin cakisina barabardir. ögar italayici qüvva gaminin bütün cakisindan böyükdürsa onda gami üzacakdir. Bu paradoks bela bir fakta asaslanir ki, Arximed qüvvasi ücün vacib §art üzan cismin sixiçdirib çixardigi suyun hacmi yox, suya oturmuç hacmi hesab edilir.
Bu tacrübani sinifda yuxarida qeyd etdiyimiz plastilindan düzaldilmi§ qayiq va kürrani suya daxil edarak alinan niticanin tahlili ila da aparmaq olar. Taqdim edilan araçdirmada har iki modelin(küra va qayigin) eyni hacmli plastilindan düzaldilmasina baxmayaraq qayiq suda, küranin hacmindan daha çox yer tutduguna göra açagidan yuxariya dogru böyük qüvva ila italanarak üzdüyü halda, küranin batdigini mü§ahida edilacak. öslinda, bu maqamda mayeya batirilmi§ cismin handasi formasinin mühüm rol oynadigini
rahatliqla söylamak olar. Lakin, onuda xüsusi olaraq qeyd etmak lazimdir ki, eyni hacmli plastilindan müxtalif faza fiqurlari hazirlayib, sathlarinin sahasini hesablasaq an kiçik satha mal ik küra olacaqdir. Bu kimi paradoksal situasiya larin sayini istanilan qadar artirmaq mümkündür. 9sas masala çairdlarin diqqatinin masalanin, ba§ tutan hadisanin ilkin §artlarina yönlandirarak, idrak prosesinin va hafizanin inkiçafini süratlandirmakdir.
Göstarilan nümunalardan müayyan olunur ki, orta maktab fizika kursunun tadrisinda istanilan mövzu ila alaqadar maraqoyatma marhalasinda istanilan sayda paradoksal situasiyalar yaratmaq mümkündür. Müallim maraqoyatma marhalasinda ela paradoksal situasiya yaratmalidir ki, yaranan vaziyyat §agirdlarin maragina sabab olsun, onlari hökman dü§ündürsün, aqli amaliyyatlar va tafakkür prosesinin aktivlaçmasina yönalsin. Masalan, VII sinif fizika darsliyinda "Mexanik raqslar va dalgalar " bahsina aid müallim bu çakli nümayi§ etdirarak soruçur: "Sizca §akilda göstarilan bu qiz sasila stakani qira bilarmi, bilarsa bu hadsa nayin hesabina ba§ verir?" Yax§i olar ki, müallim bu cür paradoksal situasiyalari
ÍKT resurslarindan istifada edarak hayata keçirsin. Bu, halda çagirdlar hadisani daha asan qavrayar va onlarda dayaniqli diqqatin yaradilmasi tamin edilar. Bu paradoksu hall edarkan, açagidaki ziddiyyatlari aradan qaldirmaq lazim galir:
1. Stakani sasla neca qirmaq olar?
2. Bu hadisa nayin hesabina ba§ verar?
3. Sasin tezliyi va gurlugu arasindaki farq nadir?
Müallim çagirdlarin mexaniki raqslar va dalgalar
bahsindan öyrandiklari tezlik anlayiçini onlara xatirladaraq bildirir ki, har bir maddanin özünamaxsus daxili tezliyi vardir. Müallim xüsusi olaraq, çagirdlarin diqqatina çatdirir ki, burada önamli olan sasin gurlugu deyil, tezliyidir.
Bu istiqamatda müallimin yaratdigi har bir paradoksal situasiya qarçiya qoyulan maqsadlarin ödanilmasinda birmanali rol oynayir.
Tadqiq edil an problemin özünü neca dogrultmasi ila alaqadar Baki §ahar Binaqadi rayonunun, 179 sayli tam orta maktabinin VIIa, VIIb, sinifinda (fizika müallimi Badalov Mirza §ahlar oglu) eksperiment aparilmiçdir.
Pedaqoji eksperimentin aparilmasinda asas maqsad: orta maktab fizika kursunun VII siniflarinda tadris vahidlari üzra har bir mövzuya uygun paradoksal situasiyalarin yaradilmasi va tatbiq edilmasi ila, çagirdlarda fizika masalalarini hall etma qabiliyyatini formalaçdirmaq, idrak faaliyyatini inkiçaf etdirarak biliklarin müstaqil süratda nanimsamasini tamin etmak, onlarda aqli tafakkürü faallaçdiraraq inkiçaf etdirmakdan ibarat olmuçdur.
Eksperimentin tahlili göstarirdi ki, eksperimental sinifin çagirdlari materiali yaxçi manimsayarak, sariçtalarini peçakarliqla nümayi§ etdirirdilar.
Natica. Fiziki tafakkürün paradoksal xüsusiyyatlarinin inkiçafina ciddi fikir vermamak, fizikanin tadrisi zamani fiziki paradokslar va situasiyalar fizikanin ayri-ayri masalalarinin ba§a dü§ülma saviyyasina, demali, çagirdlarin inkiçaf etdirdiyi bütün fiziki tafakküra manfi tasir göstarir ki, bu da elmi biliyin praktiki dayarini inkar edir, bilikda formalizmin(azbarçiliyin) yaranmasinin sabab olur. Bu baximdan para- doks va paradoksal situasiyalar asasinda fizikada problemli tadrisin qurulmasi müayyan edilmiç ziddiyyati hall etmak üçün effektiv üsuldur.
- Fiziki paradoks va paradoksal situasiyalarin halli yollarinin axtariçi zamani sinifda yaradilan yaradici mühiti, çagirdlarin hazirliq saviyyasindan asili olaraq faaliyyat üsullarinin diferensial-laçdirilmasi, ugurlu situasiyasinin yaradilmasina va tahsilda müsbat motivlarin formalaçmasina kömak edir.
- VII sinif fizika fanni üzra paradoks va paradoksal situasiyalar tartibi alqoritmi hadisalar arasinda sabab-natica alaqalari haqqinda ziddiyyatli sada müddaalari tapmasi mantiqi tafakkürdan istifadaya asaslanir. Tartib edilmiç ziddiyyatin praktikada hayata keçirilmasi iki yolla mümkündür:
a) tahqiqata tasir edan hala da çagirdlara malum olmayan faktlari taqdim etmakla;
b) artiq malum olan faktin ahamiyyatsiz dayiçmasi, bunun naticasinda naticanin dayiçmaz qalmasi ila.
Müasir maktab takca bilik va bacariqlar vermamali, ham da çagirdin mantiqi, elmi va tanqidi tafakkürünün inki§afina töhfa vermali, ona problemlari hall etmayi öyratmali, yani öyranmayi öyratmalidir. O, ümumba§ari bilik, bacariqlarin,elaca da §agirdlarin müstaqil faaliyyat tacrübasinin va §axsi masuliyyatinin vahid sistemini formalaçdirmalidir. Bu baximdan yeni standartlara keçid talim maqsadlarinda dayiçikliklari nazarda tutur: diqqatin böyük bir bilik sisteminin manimsanil-masindan faaliyyat metodlarinin manimsanilmasina keçmasi, müxtalif faaliyyat sahalarinda problemlari müstaqil araçdirmaga imkan verir.
1. 9lizada Ç.H. Pedaqoji universitetlarda "Maktab fizika eksperimenti"(IQ hissa). Baki 2011, 358 s.
2. ismayilov i.N. Fizikanm tadrisi metodikasinin muasir problemlari (Magistr hazirligi uçun darslik). 3-cu yenilanmiç na§r. Baki. 2023, 440 s.
3. Murquzov M.i., Abdurrazaqov R.R. va s. Fizika 7. Ûmumtahsil maktablarinin 7 sinif uçun darslik. Bakinaçr 2018,142 s.
4. Иванов Е.М.:"Парадоксы в физике: новый подход". Квантовая Магия, 2004, том 1., вып.2
5. Волжин В. А. Физические парадоксы и софизмы. СПб., 1898.
6. Га м п со н- Ефер. Парадоксы природы. Одесса, 1910.
7. Горев Л.А. Занимательные опыты по физике в 6-7 классах средней школы. Кн. для учителя.- 2-е изд., прераб. М.: Просвещение, 1985, 175 с.
8. Ланге В.Н. Физические парадоксы и софизм. Пособие для учащихся. М:, "Просвещение"
9. Макеева Г. П., Цедрик М. С. Физические парадоксы и занимательные вопросы.— 3-е изд., перераб.— Мн.: Нар. асвета, 1981,142c.
10. Перелман Я.И. Занимательная физика. СПб.:СЗКЭО, 2016, 446 с.
11. Ситнова Е.В., Маслова О.К. Парадоксы как средство развития физического мышления. Методическое пособие. - Иваново: Ив. гос. ун-т, 2008,120 с.
12. Ситнова Е.В. Развитие парадоксальности мышления как фактор обеспечения качества физического образования Санкт- Петербург. 2010
13. Тулчинский М.Е. Занимательные задачи - парадоксы и софизмы по физике .Изд-во "Просвещение", М., 2006
ISTIFAD9 OLUNAN 9D9BIYYAT
1998.175 c.
