CC BY
13ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК: 378.046.4, 372.853
ORTA МЭКТЭВ FIZIKA KURSUNUN TÖDRISINDÖ SAXLANMA QANUNLARI УЭ SiMMETRiYA HAQQINDA TЭSЭУУÜRLЭRÍN FORMALA§DIRILMASI
RЭHiMOУ RЭHiM §ÜKÜR OGLU
Baki Dövlat Universitetinin "Ümumi fizika va Fizikanin tadrisi metodikasi" kafedrasinin dosenti
Annotasiya. Mdqalddd orta mdktdb fizika kursunda simmetriya anlayi§larinin formala§dirilmasi vd onlarin saxlanma qanunlari ild dlaqdsi metodiki cdhdtddn tddqiq olunmu§dur. Fizika kursunda tddris olunan mövzulardan nümundldr gdtirmdkld, §agirdldrd tdbidt hadisdldrinin vd qanunlarinin dörd ölgülü fdzada yerddyi§md, dönmd vd dks olunmaya ndzdrdn invariant qaldigini öyrdtmdkld, onlarin diqqdtini a^agidaki metodoloji xarakterli fakta yöndltmdk lazimdir: hdr bir fiziki ndzdriyydnin dsasinda nisbilik ndzdriyydsi durur. Bu nisbilik ndzdriyydsi bir negd simmetriya qrupuna ndzdrdn ndzdriyydnin invariantliq tdldbi §dklindd formala§dirilir. Mdqalddd hdm klassik, hdm dd müasir fizikada tdzahür eddn saxlanma qanunlarinin simmetriya prinsipldri ild dlaqdsi ara§dirilmi§dir.
Agar sözlw. fizika kursu, simmetriya, zamanin bircinsliyi, fdzanin bircinsliyi vd izotroplugu, izotopik spin, güzgü simmetriyasi, yük qo§ma simmetriyasi
Orta maktab fizika kursunda simmetriya anlayi§inin neca istifada edilmasini öyranarkan a§agidaki metodiki qaydalara amal etmak lazimdir:
a) simmetriya anlayi§inin öyranilmasina fiziki cisimlarin va hadisalarin simmetriyasinin öyranilmasindan ba§lamaq lazimdir.
b) simmetriyaya aid har nümunani analiz edarkan onun mazmununda a§agidakilari ayirmaq lazimdir: obyekt va hadisa, baxilan simmetriyaya nazaran dayi§ma va ya 9evrilma, obyektin müayyan xassalarinin invariantligi va ya saxlanilmasi
c) avvalca §agirdlari simmetriya anlayi§inin asas qurulu§ elemetlari ila tani§ etmak lazimdir. Bunlari bilmakla onlar fizikani öyranarkan §üurlu olaraq onun mazmununda meydana 9ixan simmetriya tazahürlarini ba§a dü§acaklar.
d) tabii ki, §agirdlarin kifayat qadar fiziki va riyazi hazirliqlari olarsa, fizika qanunlarinin simmetriyasi onlar tarafindan daha asan qavranilacaqdir.
§agirdlarda dünyanin fiziki manzarasi haqqinda tam tasavvürlarin formala§dirilmasi ü9ün simmetriya pirinsiplarina uygun olaraq saxlanma qanunlarinin 9ixarilmasinin mümkünlüyünü izah etmak lazimdir.[1, s.91]
Hala harakat tanliklarinin mövcud olmadigi dövrda saxlanma qanunlari fiziki sistemlari tadqiq etmak ü9ün an effektiv vasita hesab edilirdi. Hatta bu qanunlar harakat tanliklarini formala§dirmaga imkan verirdi. Saxlanma qanunlarini zaman va makanin malum xassalarindan istifada etmakla nazari §akilda 9ixarmaq olar. Har bir simmetriya 9evrilmasina har hansi saxlanan kamiyyat, har bir simmetriya növüna öz saxlanma qanunu uygun galir.
§agirdlari orta maktab kursundan götürülmü§ konkret masala va tap§iriqlari nümuna gatirmakla amin etmak lazimdir ki, simmetriya va saxlanma qanunlarinin qar§iliqli alaqasi - fakt kimi qabul edilir.
Fizikanin asas fundamental qanunlari fiziki kamiyyatlarin saxlanma qanunlaridir, masalan, qapali sistemlarda enerjinin, impulsun, impuls momentinin, elektrik yükünün va s, saxlanma qanunlari. Müayyan hündürlükdan yera sarbast dü§an cismin Yer sathindan olan hündürlüyü va sürati dayi§sa da, onun tam mexaniki enerjisi dayi§mir,yani invariant qalir.
invariant kamiyyatlar - sistemin harakati zamani dayi§mayan, sabit qalan kamiyyatlardir. invariantliq handasi simmetrik sistemlara da xas olur. Masalan bircins disk tarpanmaz ox atrafinda
istanilan bucaq qadar firlanarsa, onun xarici görünü§ü dayi§mir. Onda deyirlar ki, kasilmaz firlanma simmetriyasina malikdir.
A,T,O harflari diskret simmetriyaya malikdir. A va T harflarini §aquli ox atrafinda 1800 döndardikda onlarin formasi dayi§mir. O harfi isa ham §aquli, ham da üfiqi oxlara nazaran simmetrikdir.
§agirdlara tabiatda va gündalik hayatlarinda geni§ tasadüf olunan simmetrik cisimlar haqqinda malumat vermak lazimdir. Masalan qar danaciklari, müxtalif kristallar, müayyan arxitekturaya malik tikililar,xal9alar va s.
Sistemda ba§ veran dayi§iklik naticasinda onun har hansi bir xarakteristikasi sabit (invariant) qalarsa, onda sistem simmetriyaya malik olur.
Fizikada makan va zamana aid olan ü9 növ simmetriya mövcuddur: -fazanin bircinsliliyi - fiziki fazanin bütün höqtalarinin ekvivalentliyi (eyni hüquqlu olmasi) demakdir, yani fiziki sistemi fazada paralel kö9ürüldüyü zaman onun daxilinda ba§ veran proseslarin xarakteri dayi§mir.
-fazanin izotroplugu - fazada bütün istiqamatlarin ekvivalentliyi demakdir, yani,sistemin müayyan ox atrafinda firlanmasi onun daxilinda ba§ veran proseslarin xarakterini dayi§mir.
- zamanin bircinsliliyi - zamanin paralel kö9ürülmasinin sistemda gedan proseslara he9 bir tasirinin olmamasidir, yani bütün zaman anlarinin ekvivalentliyi (eyni hüquqlu olmasi) demakdir.
Masalan, enerjinin saxlanma qanununu tabiatin simmetriyasinda zamana göra paralel sürü§maya nazaran almaq olar (Bu, zamanin bircinsliyinin ifadasidir). impulsun saxlanma qanunu isa makanca paralel sürü§maya nazaran alinir (makanin bircinsliyi). Sistem firlanmaya nazaran simmetrik qalirsa, o sistemda impuls momentinin saxlanma qanunu ödanilir (makanin izotroplugu).
9gar bir inersial sistemdan digar inersial sistema ke9ida baxilirsa, onda sistemdaki cisimlarin atalat markazinin saxlanma qanunu ortaya 9ixir.
Belalikla, §agirdlar alda etdiklari bu biliklar vasitasila bela qanaata galirlar ki, simmetriya-makan va zamanla bagli gedan proseslarda va hamin proseslarla bagli olan saxlanma qanunlarinda müayyanedici tasira malikdir.
Fizika qanunlarina münasibatda simmetriya, qanunliarin bu va ya digar 9evrilmalara nazaran dayi§mazliyini ifada edir.
"£evrilmalar qrupu"dedikda fazada fiziki cismin vaziyyatinin ela dayi§masi nazarda tutulur ki, bu zaman hamin fiziki obyektlar va onlari aks etdiran fizika qanunlari dayi§maz qalirlar.
§agirdlar fizika kursunda simmetriya haqqinda malumatlar alda etdikca onlarin diqqatini simmetriyanin a§agidaki asas növlarina yönaltmak lazimdir.
- handasi simmetriya makan va zaman simmetriyasini izah edir.
- dinamik simmetriya fiziki qar§iliqli tasirin müayyan tipi ila bagli olub, qar§iliqli tasirin özünün dayi§maz qaldigi 9evrilmalarin macmusu kimi ba§a dü§ülür.
Bundan ba§qa "lokal simmetriya" - öyranilan fiziki hadisaya aid dar saha ü9ün dogru olur, "qlobal simmetriya" bütün makan zaman sisteminda mövcud olur.
Qalileya göra mexaniki harakat onun hansi inersial koordinat sisteminda öyranilmasindan asili deyildir. Bu koordinat sistemi barabarsüratli düzxatli harakat eda bilar va ya sükunatda qala bilar . Bu o demakdir ki, mexanika qanunlari müxtalif inersial sistemlarinda invariant qalir(dayi§mir). Burada §agiridlar bir inersial sistemdan o birina ke9ida nazaran simmetriya ila tani§ olurlar.
Nyutonun mexanika qanunlarinin invariantligini izah etmak ü9ün ümumidünya caziba qanunu nümunasinda onlarin faza yerdayi§masina nazaran dayi§maz qaldigini ifada etmak olar. Tutaq ki, Qalaktikanin müayyan nöqtasi, verilmi§ zaman aninda koordinat ba§langici kimi se9ilmi§dir. Bu nöqtaya nazaran iki bir-biri ila qar§iliqli tasirda olan cisimlarin vaziyyati F1 va F2 vektorlari ila verilmi§dir. F caziba qüvvasi verilmi§ zaman ani ü9ün ümumidünya caziba qanunu ila müayyan edilir. F=Gm1m2/R2. Burada R=[(r2-n)] faza kö9ürmasi edarak п va r2 vektorlarina r- kö9ürma vektorunun alava edak
R=[ (r2+r)-(r1+r) ] =[r2-r1]
Buradan górürük ki, faza kó9ürmasi ümumidünya caziba qanununu dayi§maz saxlayir. Faza kó9ürmasina nazaran bela simmetriya makanin bircinsiliyini tasdiq edir.
Makan va zamana góra simmetriya onu ifada edir ki, raqqasin raqslari onun harada (mas. Bakida va Ottavada) va na zaman (bu gün va ya 100 ildan sonra) ba§ vermasindan asili olmayaraq dayi§maz qalir. Qeyd etmak lazimdir ki, simmetriyanin fazada firlanma va aks olunma ila bagli olan bir nóvü da móvcuddur ki, bu zaman fizika qanunlari invariant qalir. Masalan, iki küranin toqqu§ma qanunlari onlarin qar§iliqli tasir xattini müayyan bucaq qadar dóndardikda dayi§maz qalir. [4, s. 143146]
Elektrik yüklarini, kristallari, handasi optikani óyranarkan §agirdlar fazada güzgü aks olunmasina nazaran simmetriya ila tani§ olurlar. Elektrodinamika qanunlari onun tanliklarinda x-i (x), y-i (-y),z-i (-z) ila avaz etsak, dayi§maz qalir.
9gar müallim §agirdlara "Tabiatda móvcud olan qanunlar güzgü simmetriyasina malikdir."sóylayirsa, bu o demakdir ki, bu qar§iliqi tasirla yaranan fundamental proseslar güzgüda mü§ahida olunanin eyni kimi real górünür. Yani bizim dünyamiz va onun güzgü aksi eyni tabiat qanunlarina tabedir.
Belalikla, fizika kursunda nümunalar gatirmakla, §agirdlar tabiat hadisalarinin va qanunlarinin dórd ól9ülü fazada yerdayi§ma, dónma va aks olunmaya nazaran invariant qaldigina amin olurlar. Onlarin diqqatini a§agidaki metodoloji xarakterli fakta yónaltmak lazimdir: har bir fiziki nazariyyanin asasinda nisbilik nazariyyasi durur. Bu nisbilik nazariyyasi bir ne9a simmetriya qrupuna nazaran nazariyyanin invariantliq talabi §aklinda formala§dirilir. Bu qruplar zaman- makan simmetriyasinin xassalarini aks etdirirlar.[2, s.32]
Hazirda orta maktab fizika kursunun proqramindan "Nisbilik nazariyyasi" bólmasi §ixarilmi§dir. Fakültativ ma§galalarda nisbilik nazariyyasini óyranarkan qeyd etmak lazimdir ki,simmetriya qanunlari , fizikanin dinamik qanunlari ila daha six alaqadadir. 9slinda Eyn§teyni Xüsusi Nisbilik Nazariyyasini (XNN) yaratmaga sóvq edan sabalardan biri da móvcud olan fiziki qanunlar arasindaki uygunsuluqdan daha 9ox fiziki nazariyyalarda simmetriya tazahürlarlanin hiss edilmamasi olmu§dur. O, bela hesab edirdi ki, Nyuton mexanikasinda irali sürülan faza va zamanin "fiziki tasir góstarmalarina baxmayaraq onlarin ózlari fiziki §araitdan asili deyildir" iddiasi dogru deyildir.
Qeyd etmak lazimdir ki, XNN-da onun har iki postulati , mahiyyatca ixtiyari fiziki qanunun va i§igin süratinin inersial hesablama sistemlarina nazaran simmetriyasinin, yani, invariantliginin móvcudlugunun elan edilmasini ifada edir. ikinci postulatda simmetriyasi olan obyekt -i§igin süratidir. invariantliq i§igin süratinin sabitliyi ila baglidir. Bu natica , fiziklari mütlaq zaman anlayi§indan imtina etmaya macbur etdi va makan va zaman haqqinda yeni tasavvürlarin formala§masina takan verdi.
Müallimin kómayi ila §agirdlar bela naticaya galirlar ki, XNN - nin mahiyyatinda tabiat qanunlarinin, zaman va makana góra yerdayi§maya , faza firlanmasina va sabit süratla harakata nazaran invariantligi dayanir. Bu invariantliq makanin bircinsliliyi va izotroplugu va zamanin bircinsliliyi ila §artlanir.[3, s.94-97]
§agirdlar zaman - makan simmetriyasinin müayyan elementlari ila tani§ olduqdan sonra onlari tasnifata ayirmaq olar:
-Bir inersial sistemdan digar inersial sistema ke9id zamani simmetriya (Qaliley va Eyn§teynin nisbilik prinsiplari) onu ifada edir ki, biza malum olan fizika qanunlari bu cevrilmalara (Qaliley , Lorents) nazaran invariant qalir.
- Fazada sistemin paralel kó9ürmasina nazaran simmetriya onu ifada edir ki, bu zaman izola edilmi§ fiziki sistemin xassalari va onun qanunlari dayi§mir. Bu, makanin bircinsliliyini ifada edir.
- Faza firlanmasina nazaran simmetriya onu ifada edir ki, izoia edilmi§ fiziki sistemin xassalari va qanunlari fazada firlanmaya nazaran invariant qaiir,yani dayi§mir.Bu, makanin izotroplugunu tasdiq edir.
- Zaman kó9ürmasina nazaran simmetriya . Bu halda izola edilmi§ fiziki sistemlarin xassalari va qanunlari zamana nazaran dayi§mir,yani zaman bircinsdir
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
- Güzgü aksetmasina nazaran simmetriya onu ifada edir ki,fizika qanunlari ham bu alamda , ham .da onun güzgü aksi olan alamda eyni formadadir.
Çagirdlarin diqqatina çatdirmaq lazimdir ki, har bir fiziki nazariyyanin asasinda nisbilik prinsipi durur, yani har bir nazariyya müayyan simmetriya qrupuna nazaran invariant olmalidir. Bu simmetriya qrupu tatbiq olunma sahasinin geniçliyi ila farqlanan faza-zaman simmetriyasinin xassalarini özünda aks etdirir.
Mikroalamin simmetriyasi
Nobel mükafati laureti S. Vaynberq qeyd edirdi ki, "Fizika elminin bütün tarixi dünyanin vahdati va simmetriyasinin axtari§indan ibaratdir.Bu daxili gözalliyin axtari§idir. Biz daha darinliya nüfuz etdikca daha çox gözallliklarla rastlaçiriq"
Fizika darslarinda elementar zarraciklar alaminda simmetriya ila tani§liq fundamental qar§iliqli tasirlar nümunasinda aparilmalidir. Müasir fizikanin bu sahasi orta maktab fizika kursunda "Kvant fizikasi " bölmasinda öz aksini tapmi§dir. Mövzunun çarhina baçlayarkan sagirdlara bildirmak lazimdir ki, müasir fizikada simmetriya anlayiçi mücarrad xarakter daçiyir va ayanilikdan çox uzaqdir. Ba§qa sözla o,riyazi apparatda sirli çakilda gizlanmiçdir. Simmetriya probleminin hallinin riyazi alati qrup nazaiyyasidir ki, o da orta maktab kursunda öyranilmir. Tabii ki, bu fakt, problemin halli ^ün müallimin sinifin potensialina uygun usul seçmasinda çatinlik yaradir.
Qarçiliqli tasirin müxtalif növlari ila bagli olan simmetrya "kalibrlanma" simmetriyasi adlanir. Onun tatbiq olundugu sahalar "kalibrlanmi§" sahalar adlanir. Bu sahalara qravitasiya, elektromaqnit, güclü va zaif sahalar aiddir."Kalibrlanmi§" anlayiçi elma XX asrin ortalarinda amerika alimlari Ç.N.Yanq va R.Mills tarafindan gatirilmiçdir. §agirdlarin nazarina çatdirmaq lazimdir ki,klassik fizikada ilk bela nazariyya Maksvelin elektromaqnit saha nazariyyasi olmuçdur.
Haqiqatan da elektrik va maqnit sahalari arasinda simmetriyanin mövcudluguna olan inami Maksveli elektromaqnit sahasina aid olan tanliklar sistemini çixarmaga sövq etdirmiçdir. Maksvela qadar tanliklar sistemi asimmetrik formada idi . O , hesab edirdi ki, tanliklardaki alava hadd burulganli maqnit sahasini yaradan "dayiçma carayaninin " mövcud olmasini aks etdirmalidir. Naticada tanliklar sistemi simmetrik forma alir. Elektromaqnit proseslari da simmetrik xaraktera malik olur.
öslinda Maksvel fiziklar arasinda birinci olaraq simmetriyanin yeni növündan istifada etmi§ oldu. Bu, müxtalif qarçiliqli tasirlar-(elektrik va maqnit ) arasindaki simmetriya idi.
Kvant mexanikasini öyranarkan simmetriyaya aid iki konsepsiyadan istifada etmayin zaruriliyini qeyd etmak lazimdir. Birinci onun nazari-invariant çakilda formullaçdirilmasi , ikinci isa qrup nazariyyasi metodunun yaradilmasi va tatbiqidir. Kvant- meexaniki sistemin simmetriya qruplarini bilmakla birqiymatli olaraq uygun harakat tanliklarini tapmaga, sistemin müxtalif hallarini tasnifata ayirmaga, ham da elementar zarraciklar ^ün xarakterik olan fiziki kamiyyatlari hesablamaga imkan verir.
Elementar zarraciklar fizikasinda simmetriya tasavvürlari özunu daha çox büruza verir. Burada zaman-makan simmetriyasi va qarçiliqli tasirlarin simmetriyasi (kalibrovkali simmetriya) fiziklara mikroalamda gedan proseslar ^ün yeni kaçflar etmaya imkan verir. Bunlardan bir neçasi ila sagirdlari tani§ etmak faydali ola bilar.
ÍZOTOPÍK SÍMMETRÍYA- Bu simmetriya növüna nümuna olaraq "Nüva fizikasi" bölmasinda §agirdlara "Nüva reaksiyalari"mövzusunu tadris etdikda bildirmak lazimdir ki, protonun neytronla avaz edilmasi nüva reaksiyasinin gediçinda heç cür öz aksini tapmir. Proton va neytron güclü qarçiliqli tasirlarla bib-birina ox§ar xassalara malikdir. Nüva daxilinda protonla - proton, neytronla-neytron, protonla-neytron va neytronla-proton qarçiliqli tasirlari qiymatca eynidir. Ona göra da proton va neytrona nuklon adlandirilan zarraciyin iki müxtalif hali kimi baxilir. Onlari farqlandirmak ^ün izotopik spin anlayiçi daxil edilir. I = /. Onun Z oxu üzra proyeksiyasi Iz =1/2 - proton halina, Iz = -1/2 isa neytron halina uygundur. Güclü qarçiliqli tasirlarda ham izotopik spin, ham da onun proyeksiyasi saxlanilir. [5, s.113-127]
Masalan: 3 He nüvasi tritium (3H )nüvasindan neytron va protonlarin sayi ila farqlanir. Birinci iki proton, bir neytrondan, ikinci iki neytron bir protondan ibaratdir. Bu nüvalar güzgü aksina malikdir .A§agida gostarilan reaksiyalar ox§ardir.
D+ D= 3T+ p va D+ D= 3 He + n
Qeyd etmak olar ki, güzgü nüvalarin betta par9alanmasinda ya müsbat, ya da manfi betta par9alanmasi ba§ verir.
izotopik simmetriyaya gora, atomlar va antiatomlar, madda va antimadda, materiya va antimateriya ü9ün fiziki qanunlar eynidir.
Yük qo$ma simmetriyasi (C-simmetriya: Zarraciyin anti zarracik ila avaz olunmasi). §agirdlari amin etmak lazimdir ki, alam yük qo§ma 9evrilmasina gora simmetrikdir. Yük qo§ma C -§evrilmasi zamani zarracik antizarraciya ke9ir. Bu simmetriya novüna gora elmentar hissaciklarin qar§iliqli tasir reaksiyasinin tanliyinda agar zarracik antizarracikla avaz edilsa, yeni reaksiyanin tanliyi alinir. Bu amaliyyat yük qo§ma amaliyyati adlanir. Bu zaman prosesin novü, orada tasir edan qüvvalar, impuls va spin dayi§maz qalir, ancaq elektrik yükü, maqnit momenti, barion yükü, lepton yükü, qaribaliyi va digar kvant adadlari (yüklari) i§arasini dayi§ir. Zarraciklar va antizarraciklar tabiatda qeyri barabar paylanmi§dir. Onlar arasinda müayyan simmetriya movcuddur.Onu bela ifada etmak olar: istanilan fiziki prosesa digar bir proses uygun galir ki, bu proses birinci prosesdan bütün zarraciklarin antizarraciklarla avaz olunmasi ila farqlanir.
1956-ci ilda müayyan edildi ki,zaif qar§iliqli tasirlar yük qo§ma 9evrilmasina gora invariant deyildir.
Güzgü simmetriyasi ( P- simmetriya .Hissaciyin r koordinatinin (-r) ila avaz olunmasi ). §agirdlar bilirlar ki,klassik fizikanin qanunlarina tabe olan istanilan prosesin güzgü obrazi da hamin qanunlara tabedir va tabiatda ba§ vera bilar.Ba§qa sozla fiziki hadisalar va qanunlar güzgü aksetmasina nazaran invariantdir. Faza inversiyasi - faza koordinatlarinin inversiyasi (x- i -x, y-i -y, z-i -z ) ila avaz olunmasidir.Bu 9evrilma ala bagli faza cütlüyü P adlanan kamiyyati ortaya 9ixarir. P- 9evrilmasi zamani impuls i§arasini dayi§ir, enerji , orbital moment va spin i§arasini dayi§mir. inversiya zamni i§arasini dayman vektorlar polyar vektorlar, i§arasini dayi§mayan vektorlar isa aksial va ya psevdovektorlar adlanir. Faza cütlüyünün saxlanma qanunu bela ifada olunur: istanilan fiziki prosesa digar bir proses uygun galir ki, bu proses digar prosesin güzgüda aks olunmasindan ibaratdir. Bu aksetma cütlüyün dayi§ma amaliyyati ( P amaliyyati) adlanir. 9gar klassik qanunlar cütlüyün saxlanma qanununu odayirsa.elementar zarraciklar alaminda zaif qar§iliqli tasirlarda bu qanun pozulur..
ZAMAN KECÍDÍNa GÓR9 SÍMMETRÍYA (T- simmetriya. t - nin (-t ) ila avaz olunmasi). Bu simmetriya novü da §agirdlara tani§dir. Masalan : Makroskopik sistemlarda entropiyanin artmasi prinsipina asasan vaxt ehtimali 9ox olan proseslarin realla§masi istiqamitinda axir. Ancaq he9 bir fiziki qanun har hansi az ehtimalli prosesi qadagan etmir. Elementar zarraciklarla ba§ veran reaksiyalarda, elaca da nüva reaksiyalarinda bu simmetriya , onu ifada edir ki, bu reaksiyalar barabar daracada ixtiyari istiqamatda geda bilar . Masalan bu amaliyyatin tatbiqi Li7+p = a+a reaksiyasinda a+a = L7+p tipli reaksiyaya gatirir.Yani vaxt yenidan axarsa har iki reaksiyanin istiqamati eyni ehtimallidir. CPT - simmetriya . Bu simmetriya novünda yuxarida oyranilan har ü9 simmetriyaya gora aparilan amaliyyatlar eyni vaxtda tasir güstarir.Elementar zarraciklar alaminda i§iq süratina yaxinla§dica CPT teoremina tabe olan bir ne9a simmetriya ozünü gostarir. Onlarin birlikda eyni vaxtda real hadisalari ifada edan tanliklara tatbiqi tanliklari dayi§maz saxlayir.
Neytron va proton arasindaki simmetriya ideyasinin inki§afi S. Vaynberq va 9.Salami "kalibrlanma nazariyyasini" yaratmaga sovq etdi. Bu nazariyya elektromaqnit va zaif qar§iliqli tasiri birla§dirir va elektrozaif qar§ilili tasir adlanir. Vaynberqa gora bu nazariyyanin asas ideyasi ondan ibaratdir ki, tabiat müxtalif hissaciklar va qüvvalari bir biri ila alaqalandiran yüksak simmetriya daracasina malikdir. Müasir dovrün fiziklari bela hesab edirlar ki,bu nazariyya tabiatda movcud olan bütün qüvvalarin (zaif,elektromaqnit, güclü va ola bilsin ki, qravitasiya) oyranilmasinin vahid asasinin qoyulmasini tamin eda bilar.
Kalibrlanma nazariyyasi elementar hissaciklarin qarçiliqli tasirini xarakteriza edir va fiziklar ona hala elma malum olmayan super simmetriyanin alamati kimi baxirlar. Alimlar bela hesab edirlar ki, yüksak enerjilarda qarçiliqli tasirin biza malum olan bütün növlari mayyan universal qarçiliqli tasirin tazahürlaridir. Ona göra da sagirdlar qarçiliqli tasirin müxtalif növlari ila tani§ olduqdan sonra yekun natica olaraq bildirmak lazimdir ki, simmetriya anlayiçi hamin universal qarçiliqli tasirin tapilmasinda an yax§i vasitadir va fundamental rol oynayir. Sagirdlarla mikroalamin simmetriyasina aid aparilan mülahizalari onun yekun tasnifatini aparmaqla yekunlaçdirmaq olar. Bu zaman har bir simmetriya növünün hansi saxlanma qanununa uygun galdiyini çagirdlarin diqqatina çatdirmaq lazimdir.
- izotopik simmetriya, güclü qarçiliqli tasira aiddir va onun verilmi§ izotopik spina malik olan hissaciyin elektrik yükündan asili olmadigini ifada edir: izotopik spininin saxlanma qanunu
- yük qoçmasina nazaran simmetriya, (C - simmetriya) qarçiliqli tasirda olan zarraciklarin yükünü aksina dayiçdikda nüva reaksiyalarinin keyfiyyatca dayiçmadiyini ifada edir: yukun saxlanma qanunu
- Faza aks etmasina nazaran simmetriya ( P- simmetriya) fizika qanunlarinin güzgü aks etmasina nazaran invariant qaldigini ifada edir: cütlüyün saxlanma qanunu
- Zaman keçidina nazaran simmetriya (T- simmetriya) , fizika qanunlarinin zaman kecidina nazaran invariant qaldigini ifada edir: fizika qanunlarinin dayiçmazliyi
- CPT - simmetriya, hissacikdan anti hissaciya keçidda , güzgü aksetmasinda va zaman keçidinda invariantligi ifada edir: yükün va cütlüyün saxlanma qanunu
Orta maktab fizika kursunda müxtalif mövzularin tadrisi zamani §agirdlari simmetriya alamatlarinin tazahürlari ila tani§ etdikdan sonra açagida göstarilan va onlarin dünyagörü§ünu zanginlaçdiran naticalara galmak olar
Yekun olaraq sagirdlar amin olurlar ki, mikroalamda elementar hissaciklarin xassalarinin rangarangliyi simmetriya növlarinin va ona uygun saxlanma qanunlarinin sayinin artmasina sabab olur.
Çagirdlara bütün izah olunan faktlarla barabar bildirmak lazimdir ki, bazan bu va ya digar simmetriya §arti ödanilmir. Fiziki cisimlarin ö^ülarinin miqyasi dayiçdikda fizika qanunlari hami§a saxlanilmir.
"Radioaktivlik" mövzusunu öyranarkan açagidaki fakta diqqati yönaltmak lazimdir. 1956-ci iladak aparilan nüva tacrübalari malum tabiat qanunlarinin güzgü simmetriyasina malik oldugunu tasdiq edirdi. T.Li va Ç.Yanqin betta parçalanma ila apardigi tacrübalar va onlarin nazari tahlili bu fikri tasdiq etdi.
1964 - cü ilda K0 - mezonlarinin qeyri adi parçalanmasinda zarraciyin antizarracikla avazlanmasina va zaman keçidina nazaran simmetriyanin pozulmasi mü§ahida edildi.
P. Küri qeyd edirdi ki, simmetriya pozulan yerda yeni kaçflari gözlamak lazimdir . S.Vaynberq va ö.Salam simmetriya §artlarinin pozulmasina göra elektromaqnetizm va zaif qarçiliqli tasiri elektrozaif qarçiliqli tasir adi altinda birlaçdirdi.
Orta maktab fizika kursunda müxtalif mövzularin tadrisi zamani §agirdlari simmetriya alamatlarinin tazahürlari ila tani§ etdikdan sonra açagida göstarilan va onlarin dünyagörü§ünu zanginlaçdiran naticalara galmak olar
1. Simmetriya - fiziki obyektlar va fiziki hadisalarin quruluçunda qararlaçma, nizamliliq, tamliq, gözallik va maqsadauygunluq demakdir
2. Simmetriya - fiziki cisimlar va fiziki hadisalar ^ün onlarin har hansi dayiçmasinda xassalarin va münasibatlarin saxlanmasini ifada edir.
3. Simmetriya prinsiplarindan saxlanma qanunlarini , onlardan fizikanin xüsusi qanunlarini va bu qanunlarin ödandiyi hadisalari almaq olar
4. Simmetriya va asimmetriya bir yerda mövcud vahdat ola bilar va vahdat ta§kil edirlar,dialektik qarçiliqli tasirda olurlar.
5. Fiziki hadisalarin gözalliyi va harmoniyasi hami§a simmetriya ila deyil , daha çox simmetriya va asimmetriyanin dialektik birlaçmasi ila müayyan olunur.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
6. Simmetriya prinsiplari elmi biliyin zirvasinda dayanir. Belalikla, orta maktab kursunda simmetriya, simmetriya prinsiplarinin §agirdlar tarafindan öyranilmasi onlara fiziki biliyin formala§masinda mövcud olan ardicilligin manasini va incaliyini ba§a dü§maya imkan verir. Bu isa öz növbasinda onlarin §üurunda dünyanin fiziki manzarasinin formalaçmasina sabab olur.
9D9BiYYAT
1. Rahimov R.Ç, Zeynalova C.i. Fizika darslarinda simmetriya haqqinda tasavvürlarin formalaçdirilmasi. "informasiya, elm, texnologiya va universitet pespektivlari", Respublika elmi konfransinin materiallari. Lankaran. 18 dekabr 2020-ci il. sah.91
2. Orta ümumtahsil maktablarinin X, XI siniflari ûçûn Fizika darsliklari. Baki . "Tahsil" naçriyyati, 1919, sah 32.
3. Qaralov Z.i., Fizika qanunlarinin tadrisi, Baki 1997, sah 94-97.
4. Qahramanov N.F., Dünyanin tabii manzarasi va fizika, Baki, 2007, sah 143-146.
5. Abdullayev S.Q., Fundamental qarçiliqli tasirlarin ümumi xassalari, Baki, 2018, sah.113-127
