CC BY
29ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 37.013
T9LiM PROSESiNiN T9§KiLi FORMALARININ MAHTYY9Ti УЭ T9SNiFATI
QULiYEV 9DAL9T FiRiDUN OGLU
ADPU,9mayin texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi, Baki,Azarbaycan
Annotasiya: Bir пвдэ ildir ki, müasir maktab tahsil vd tdrbiyd baximindan ssasli keyfiyydt dayi§ikliklarina ehtiyac duyur. Son illarda müasir maktabin hayatinda böyük dayi§ikliklar ba§ verdi: kurikulumlar dayi§ir; alternativ proqramlar va darsliklar hazirlanir va tahsila ugurla tatbiq edilir; özal maktablar, liseylar, gimnaziyalar, kolleclar meydana gixdi; xarici maktablarin tacrübasi öyranilir. dnanavi tahsil sisteminda §agirdlarin biliyinin keyfiyyati uzun müddatdir ki, ümumi narahatliq dogurur. dnanavi sinif sisteminin qorunub saxlanilmasi §agird va müallimlarin faaliyyatinin qiymatlandirilmasinda formalizma, talim va tarbiyanin bir gox hayati vazifalarinin hallinin mümkünsüzlüyüna gatirib gixarir. Darsin takmilla§dirilmasi - talim prosesinin asas formasi -üzvi birliyi tamin etmak ügün nazarda tutulmu§dur. Maktablilarin tahsilinin keyfiyyatca yeni mazmunu assimilyasiyanin keyfiyyatca yeni formalarini nazarda tutur. istanilan madani mazmunun inki§afinin ilkin formasi amakda§liqdir. Sinif-dars sistemi kollektivizm, amakda§liq, qar§iliqli yardim, müstaqillik vardi§larina yiyalanmaya tam imkan vermir va buna göra da §agirdlarin inki§afina mane olur.
Agar sözbr:talim,bilik,bacariq,vardi§,müasir,elm
Talim- muallimin rahbarliyi altinda §agirdlara bilik, bacariq va vardi§larin oyradilmasina yonaldilmi§ pedaqoji prosesdir. 9rabca "elm" sozundan amala galmi§ talim- "oyranma", "elmi nazariyya" manalarini verir.Talim iki tarafli pedaqoji prosesi ahata edir. Ham^nin talim oyradanlar va oyrananlar arasinda qar§iliqli proses demakdir. Bunun u9unda oyradan §axs talim prosesi zamani U9 asas istiqamatda faaliyyat gostarmalidir:
1. Bilik, bacariq va vardi§lar manimsadilmalidir.
2. Bilik va bacariqlar vasitasila oyranan §axslarda §uur va psixika yuksak saviyyada inki§af etmalidir.
3. Lazim olacaq manavi, psixoloji keyfiyyatlar a§ilanmalidir. Talim ham tarbiyaedici, ham da inki§afetdirici vazifalari tam olaraq hayata ke9irir. Ham9inin Diferensial talim- tahsilalanin §axsiyyatina yonalib, talimin fardila§masina imkan verir. Talimda diferensiasiya bir ne9a istiqamatda aparila bilar:
1. Tahsilalanlarin qabiliyyatina gora: bu qabiliyyatlara -umumi va xususi qabiliyyatlar daxildir.
2. Tahsilalanlarin maraqlarina gora
3. ixtisaslarina gora
Diferensial talim ela muxtalif saviyyali talim-tarbiya prosesidir ki, har bir tahsilalan tadris materialini oz §axsi qabiliyyatlari hesabina manimsamak imkanina malik olur. Bu halda baza biliklari muxtalif forma va usullarda manimsanilmi§ olur. Bu zaman tahsilalanin idraki faaliyyatlari qiymatlandirilir, onun sayi va yaradiciligi nazara alinir. Muasir dovrda orta umumtahsil maktabinin ba§lica strategiyasi yuksak intellektual hazirliga malik olan, qazandigi biliklardan hayatin muxtalif sahalarinda istifada etmayi bacaran, dunyagoru§u hartarafli inki§af etmi§, milli va umumba§ari manavi keyfiyyatlara yiyalanmi§, mustaqil, varliga §uurlu munasibat baslayan, yaradici §axsiyyatin, asl vatanda§in yeti§dirilmasindan ibaratdir. inki§af etmakda olan tahsilimizin, texniki taraqqimizin harakatverici quvvasi olan §agirdlari yeti§dirmak maktabimizin ba§lica maqsadidir. Zamanamizda informasiya bollugu yetari qadar olduguna gora ganclarimizin faaliyyatlarini neca qurulacagi hamimizi du§undurmalidir. Bunun u9un da §agirdlarin butun keyfiyyatlari gozdan ke9irilmali, onlara faal hayat movqeyi tarbiya edilmalidir. Yeni insanin formala§masi tarixan tahsil sistemimizin markazinda dayanmi§dir. Ganclarin hartarafli inki§afi,onlarin tarbiyasi hami§a xalqimizin amali
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
hesab olunmu§dur. Talim prosesi 9ox mürakkab bir sahadir.kima? nayi? Na qadar? Harada? Na vaxt? Na ü9ün? Va neca? Suallarina cavab verir. Burada axrinci suali talimin metodlari ila baglamaq olar. Y.A.Komenski tarafindan maktabin ümumi vazifasi bela elan edilmi§dir:" Hamiya har §eyi neca öyratmali?" Bu vazifanin halli ondan ibaratdir ki, müxtalif fann sahalari üzra talablari tadris planlarinda, proqramlarda, metodik vasait va darsliklarda nazari cahatdan realla§dirmaq, §agirdlari va ki9ik ya§li maktablilari bu talima calb etmak mümkün deyildir. U§aqlari bu talima calb etmak , onlari tam ahata etmak onlari tahsillandirmak manasina galmir. Maktablarda u§aqlari proqram üzra olan materiallari müxtalif saviyyalarda qavrayirlar. Onlarin hamisi "ala" qiymat almir.Böyük bir qismi "kafi" va yaxud da ondan da a§agi qiymat alirlar.Talim naticalarini qiymatlandirmak,müvafiq samarali metodlardan istifada etmak §agirdlarin idrak faalliginin yüksaldilmasinda böyük rol oynayir.Bu gün tahsilimizin markazinda §axsiyyatyönümlü tahsil asas keyfiyyat rolunu oynayir.Bas §axsiyyatyönümlü tahsil nadir? §axsiyyatyönümlü tahsil §agirdin fardi faaliyyatindan bahralanir va onun fardi xüsusiyyatlari üzarindan 9ixi§ edarak §axsiyyatin inki§afini va özünüinki§afini tamin edir. Elmi biliklar inki§af edarak maktablarda da tahsilin mazmunu kaskin §akilda dayi§maya ba§layir. Bunun ü9ün da müallim talimin mazmunu va metodlarini darindan bilmali va onu §agirdlara a§ilamalidir. Son illarda isa pedaqoji icitmaiyyatin diqqati mahz daha 9ox yeni pedaqoji texnologiyalara, yeni talim metodlarina yönalmi§dir.Har bir tadbirda yeni talim texnologiyalari, yeni metod va priyomlar diqqati daha 9ox calb edir. Yenilik har zaman ananavi üsul va metodlardan öndadir. Mahiyyat etibari ila gücündan, tatbiq etdiyi sferadan asili olaraq bir müddat köhna ila yana§i getmaya ba§layir, öz yerini daha da möhkam edir, tatbiq dairasini geni§landirir, inandirir, qalib galir va hami tarafindan qabul olunur. Dü§ünülmü§ §akilda yaradilan bu yenilik har zaman fayda verir. Tacrüba göstarir ki, müallimlar uzun illar ananavi yollardan istifada etmi§lar va onlarin yeniliklara aid bir maragi yoxdur. Buna baxmayaraq ela müallimlarimiz da vardir ki onlar tamamila yeni üsul va metodlardan istifada etmi§ interaktiv üsullarla faal darsa üstünlük vermi§lar. Ke9irilan darslarda mü§ahida edilmi§dir ki, pedaqoji texnologiyalarin tatbiqi ila alaqadar metodik vasaitlara va darsliklara ciddi ehtiyac vardir. Bu sahadaki ehtiyaclari ödamak ü9ün kolleclarda tadris olunan Müasir talim texnologiyalari fannini nazara alaraq "Müasir talim texnologiyalari" adli darslik hazirlanmi§dir. Bu darliyin maqsadi müasir darsin ta§kilina verilan talablari nazara almaq, yeni pedoqoji texnologiyalar i§layib hazirlamaqdir. Ham9inin burada faal talimin marhalalari, öyradici mühit, fasiltasiya qaydalari, monitorinq va qiymatlandirma meyarlari da öz aksini tapmi§dir.
Müallimin darsa hazirliqli galmasi tahsil islahatinda asas yer tutur.Bu darsliyin da maqsadi müallimin daxili imkanlarini yeni pedaqoji texnologiyalarin öyranilmasini motivla§dirarak özüna inami artirmaga imkan verir. Bundan alava müallim müxtalif elmi nazari biliklara yiyalanmali, sorgu kitablari va ayani vasaitlar öyranib hazirlamalidir. Müallim ham9inin hansi misallarin va masalalarin hallini, qrammatik 9ali§malari yerina yetirma ardicilligini bilmalidir. Talimin samarali olmasi onun ta§kili formasindan 9ox asilidir. Darsda müayyan bir maqsada 9atmaq ü9ün darsdan, ekskursiyadan, laboratoriyadan, tadris-tacrüba sahasindan, seminardan, müxtalif ma§galalardan istifada olunmalidir. Talim prosesinin samarali ta§kilinda talim vasitalari mühüm rol oynayir. Qar§iya qoyulmu§ maqsada-televizor, kodoskop, maqnitafon, linqafon, sxem, cadval, diaqram, didaktik material va.s istifada edilmalidir. Talimin an mühüm komponentlarindan biri da onun metodlarini sadalaya bilarik. Darslarin daha samarali ta§kil edilmasi, ham9inin §agirdlarin daha 9ox bilik va bacariqlara, vardi§lara yiyalanmasi metodlarin neca se9ilmasindan va ondan neca istifada edilmasindan asilidir. Talim metodlarindan dani§mazdan avval ilk önca görak talim mahiyyati na demakdir? Talim ilk növbada §agirdla bagli bir prosesdir. Ham9inin agar §agirdda öyranma arzusu olmasa, onda darsa havas yaranmasa, agar §agird müallimin nazarda tutdugu maqsadi sarbast §akilda hayata ke9irmirsa, onu öyratmak olmaz. Talim bilik, bacariq, vardi§larin verilmasi va manimsanilmasi prosesi, idrak faaliyyatinin qaydasidir. Demali talim tahsil almagin vasitasidir.
Talim metodlarindan düzgün istifada etmakla §agird müxtalif idrak metodlarina yiyalanir, zangin biliklar alda edir va onlari tacrübada tatbiq etmayi öyranirlar.Talim metodu tadris prosesinin bir hissasi olduguna göra olar arasinda olan qar§iliqli alaqalari bilmalidir. Buna görada didaktika va
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
talim nazariyyalari ila bagli bazi zaruri masalalari nazardan ke9irmak lazimdir. Müasir darsda müallimin hökümranligi hiss olunmalidir. Darsda har kasa dü§ünmak, axtari§a qo§ulmaq fikirlara müxtalif etirazlarini bildirmak, hayacanini ifada etmak kimi imkanlar verilmalidir. Müallim §agirdlarla birga dü§ünmali, ara§dirmali va mübahisa etmalidir. §agirdlar sinifda ba§ veranlarin ayani i§tirak9isi sayilir. Bunun ü9ün da didaktikanin bir komponenti olan talim metodunu talimin digar metodlari ila- talimin maqsadi, mazmunu, ta§kilat formasi ila ayirmaq 9atindir. Bunun ü9ün da talim metodlarindan dani§maqdan avval didaktikanin bazi masalalarina diqqat etmak lazimdir.
ibtidai siniflarda bütün talim-tarbiya i§larinin tamamila dayi§dirilmasi zaman-zaman pedaqoqlarin diqqat markazinda durmu§dur.Vaxtila bela asasli dayi§ikliyin tarafdari olan K.D.U§inski zamanasi ü9ün tadris i§inin tipik ta§kilat fomasini xarakteriza edarak yazirdi ki,maktabda biliklarin mexaniki öyranilmasi, formal manimsanilmasi va agilsiz azbarlanmasi hökm sürür. Müallimlar yeni materiali izah etmakla özlarini aziyyata salmaq istamir, "burdan buraya qadar öyranin " deyib karanda§ va ya dirnaqla kitablarda iz etmakla kiyafatlanirlar. Bundan sorada müallim he9 bir izahat vermir va §agirdlar da tap§irigi mexaniki azbarlayir, va he9 bir §ey anlamadan müallima cavab verirlar. Talimin bela ta§kil olunmasi isa §agirdlarin 9iyinlarina böyük agirliq qoyur va müallim ancaq nazarat9i rolunu oynamaqla kifayatlanir. Ham9inin §agirdlara öyranmayi öyratmak unudulur. Talim prosesi §agirdin aqli faaliyyati ila baglidir. O biliksizlikdan bilikliya dogru iralilayan bir prosesdir. Talim prosesinin xarakteri, mazmunu va ta§kil edilma formalari camiyyatin talabi ila va taraqqinin tasiri ila inki§af edir. Talim prosesi özüda inki§af edir, ama bu inki§afda da bazi ziddiyyatlar mövcuddur. Talim prosesinin bir 9ox ziddiyyatlari- camiyyatin talabi ila real imkanlar arasinda olan ziddiyyatlara, yeni yaranmi§ vazifalarla mövcud olan saviyyalar arasinda amala galmi§ ziddiyyatlar, öyadanla §agirdin talablari arasinda yaranan ziddiyyat va.s Bu ziddiyyatlarin olmamasi ü9ün müallim diqqatli olmali va talim prosesini daha da samarali qurmali, va talimin funksiyalarini samarali §akilda yerina yetirmalidir. Burada deya bilarik ki, talim ü9 asas funksiyani yerina yetirir: Öyratmak, Tarbiya etmak va inki§af etdirmak.
Talimin ilk funksiyasi olan öyradici funksiya §agirdlara maktab proqrami daxilinda müxtalif bilik va bacariqlar öyratmak ü9ündür. Bu talimda bütün §agirdlara ham ümumi ham da xüsusi bacariqlar a§ilanmalidir. Ümumi bacariq va vardi§lara kitabla i§, planla§dirma, optimal tempda oxumaq va yazmaq, ifada va in§a yazmaq, matni yigcam dani§maq, özünanazarat bacariq va vardi§lar daxildir.Bu bacariqlara sahib olan u§aqlar yüksak saviyyada öyranma imkanina sahib olur va 9ox az vaxt va qüvva tatbiq etmakla daha da yüksak naticalar göstara bilirlar. Talimin digar bir funksiyasi olan tarbiyaedici funksiya §agirdlari yüksak saviyyada tarbiya etmak ü9ün nazarda tutulmu§dur. Ganc nasla vatanparvarlik va digar manavi keyfiyyatlari a§ilayir. Talimin bu formasi da talimin mazmunu va ta§kil olunma formalari ila birga hayata ke9irilir.
Talimin sonuncu funksiyasi olan inki§afetdirici funksiya talim prosesinda §agirdlarin imkanlarinin daha da takmilla§masina, onlarin ümumi inki§af va ta§akkülünda istifada olunur.Bu funskiyanin §agirdlara darindan manimsatmak ü9ün talimi xüsusi istiqamatlandirmak lazimdir. Müallim da bu funksiyadan istifada edarak ganc naslin zehni va manavi inki§afi ü9ün alveri§li §arait yaratmaga 9ali§malidir. Talimin bu ü9 funksiyasi vahdat ta§kil edarak talimin daha da yüksak saviyyada inki§afina va §agirdin aqli va psixi cahatdan formala§masina kömak göstara bilir.Bu funksiyanin yerina yetirilmasi müallim-§agird ünsiyyati ila birlikda ahamiyyatli yer tutur. Müallim §agird arasinda qar§iliqli hörmat olarsa, talim prosesi düzgün §akilda ta§kil olunarsa daha geni§ imkanlar yarada bilar. Ham9inin talim prosesi bir 9ox qurulu§a malikdir. Bu qurulu§lar bütün xüsusiyyatlari özünda aks etdirir. Bu ünsürlara- talimin ba§lica maqsadi, onun mazmunu, metodlari, ta§kil olunma forma va üsullari, va sonda talim naticalari daxildir. Bu xüsusiyyatlar bir-biri ila qar§iliqli §akilda alaqalidir. Buradan bir natica 9ixara bilarik ki,bir ünsürdan sonra digar bir ünsür galir yani bir-biri ila asililiq ta§kil edir. Talim naticalarinin bela ardicil §akilda siralanmasi birlikda son naticani almaga kömak eda bilar.Digar fanlarin tadrisinda oldugu kimi, ümumtahsil maktablarinda Azarbaycan dilinin tadrisi prosesinda humanist va demokratik prinsiplara asaslanan yeni talim texnologiyalarinin tatbiqi an ciddi maqsadlardan biri kimi qar§ida dayanir. §agirdlarin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
amayini stimulla§diran,onlarin öyranmaya yiyalanmaya maragini canlandiran faal talim prosesinda a§agidaki marhalalar mühüm ahamiyyat da§iyir.
1. Dü§ünmaya yönaltma marhalasi
2. Darketma marhalasi
3. Dü§ünma marhalasi
Dü§ünmaya yönaltma marhalasi- Bu marhalada §agirdlar öyrandiklari biliklari tahlil etmaya va mövzu atrafinda dü§ünmaya yönalirlar. §agird, ilk olaraq, mövzu ila alaqadar biliklarinin saviyyasini müayyanla§dirir va bazi hallarda bunlara yeni alavalar edir.
Darketma marhalasi- Bu marhalada §agirdlar yeni informasiya va ideyalarla yaxindan tani§ olurlar. 9sas masala budur ki, avvalki marhalada yaranmi§ faalliq inki§af etdirilir, §agirdlar yeni anlayi§lari müayyan edib va yeni biliklar arasinda alaqa yaradirlar.
Dü§ünma marhalasi- Bu marhalada §agirdlar yeni qazandiqlari biliklari möhkamlandirmaya 9ali§irlar. Bir ne9a mühüm maqsada nail olmaq istayirlar. Birincisi, §agirdlar yeni ideya va informasiyalari öz sözlari ila ifada etmaya 9ali§irlar. ikincisi, §agirdlar arasinda canli müzakira yaranir va onlar öz söz ehtiyatini geni§landirmaya, ham9inin, digar §agirdlarin fikirlari ila tani§ olmaga 9ali§irlar.
9D9BIYYAT
1. «Методика трудового обучения» Под.ред. Д.А.Тхорожевского. 1981 г.2010.
2. Г.И. Кругликов «Методика преподования технологии с практикумом» yчебное пособия студентов пед.вузов 2010 г., Москва.
3. К.Л.Дерендяев «Поурочные разроботки по технолгии V класс» 2009
4. Ümumtahsil maktablarinin V-IX sinif ü9ün darsliklar va metodiki göstari§lar
5. C.i.Safarov, S.M.Musayeva "Agac materiallarinin xassalari va emal texnologiyasi" 2006-ci il
6. Ilkin Hasanov,Aynur Rüstamova,Nigar Babayeva Kurikulum, Metodika, Pedaqogika "Mücrü" na§riyyati 2020
7. öliyev Q.H., Musayeva S.M., Mammadova S.9. "Metal mamulatlarin hazirlanmasi texnologiyasi" 2010-cu il
8. Теория и методика обучения технологии - Электронная ...elar.uspu.ru > bitstream > uspu > uch00181
9. Амонашвили Ш.А. Размышление о гуманной педагогике. Минск: Современное слово, 2006. 321 с.
10. Арсентьева В. П.:Игра - ведущий вид деятельности в дошкольном детстве: Учебное пособие .В.П. Арсентьева. М.: Форум, 2013.144 с
11. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М.: Педагогика, 1989.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
