CC BY
3VII SÍNÍF FÍZÍKA KURSUNDA "MEXANÍKÍ H9R9K9T" FQSLÍNÍN B9ZI
MÓVZULARININ ONLAYN T9LÍMÍND9 ANÍMASÍYALARDAN ÍSTÍFAD8
TEXNOLOGÍYASI
C9LÍLOVA SEVÍNC XAZAY QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universiteti, Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin dosenti
MUSAYEVA GÜL§9N 9LÍ QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universiteti, Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi
Xülasa. Mdqalddd "Orta maktabin VII sinif §agirdlarin bilik va bacariqlarmm inki§af etdirilmdsindd virtuallaboratoriya i§lari va nümayi§ tacrübalarinin rolu" ("Mexaniki harakat" tadris vahidi üzra) movzusuna hasr edilmi§dir.
Elmi - tadqiqat i§imiz, metodiki, dars va elmi-kütlavi adabiyyatlari tahlil edarak §agirdlarin tadqiqatgiliq bacariqlarmm inki^af etdirilmasinda virtual laboratoriya i§lari va nümayi§ tacrübalarinin mühüm rol oynadigini müayyan etmaya imkan verdi. VII sinif §agirdlarin bilik va bacariqlarmm inki§af etdirilmasinda virtual laboratoriya i§lari va nümayi§ tacrübalarinin sistemini hazirladiq. Fikrimizca, §agirdlarin bacariqlarmm va bilik keyfiyyatlarinin artirilmasinda fiziki animasiyalarin sistemli icrasinin ta§kili talim prosesinda aktual problemlardan biridir. Talim prosesinda müallimin asas vazifasi proqram materialina mümkün qadar uygun fiziki animasiyalar segmakdan va bu animasiyalari texnoloji bacariqla nümayi§ etdirmakdan ibaratdir.
Agar sozlw. Fizika, animasiya, layiha, mexaniki harakat, virtual laboratoriya
Giri§
Ümumtahsil maktablarinda fizika fanni üzra talimda nümayi§ eksperimentinin ta§kili va ke9irilmasi mühüm talim-tarbiyavi ahamiyyata malikdir.
VII sinif fizika darsliyinda §agirdlarin dars materiallarini daha darindan manimsamasi va fanna maraqlannm artirilmasi maqsadi ila bazi layihalar taklif olunmu§dur. Apardigimiz tadqiqatlardan malum oldu ki, VII sinif fizika kursunun qurulu§ va mazmunu §agirdlarin daha 9ox bilik va bacariqlari realla§dirmaga imkan verir. Fikrimizca, §agirdlarin bacariqlarinin va bilik keyfiyyatlarinin artirilmasinda fiziki animasiyalarin sistemli icrasinin ta§kili talim prosesinda aktual problemlardan biridir.
Tadqiqat i^inin yeniliyi §agirdlarin fizikadan bacariqlarinin inki§af etdirilmasina dair animasiyalardan istifada sistemini hazirlamaq va bunun icra texnologiyasini i§lamakdan ibaratdir.
Elmi tadqiqat i§imizda ümumtahsil maktablarinin VII sinif fizika darsliyinda verilmi§ ara§dirmalarla alaqali animasiyalar verilmi§dir. Móvzular üzra taklif olunmu§ fiziki animasiyalar müallimlarin i§ini asanla§dira, §agirdlarin isa nazarda tutulmu§ móvzunu daha darindan ba§a dü§masina kómak eda bilar.
Talim prosesinda müallimin asas vazifasi proqram materialina mümkün qadar uygun fiziki animasiyalar se9makdan va bu animasiyalari texnoloji bacariqla nümayi§ etdirmakdan ibaratdir. Müallim fiziki animasiyalari se9arkan a§agidaki prinsiplara riayat etmalidir:
1. Se9ilan animasiya materiallari tadris móvzusuna uygun olmali, yani óyranilan fiziki hadisa va qanun tacrübada tam aksini tapmalidir.
2. Taqdim olunan animasiyalardan §agirdlarin neca istifada etmasi yollari tam izah olunmalidir.
3. Móvzuya uygun se9ilmi§ animasiyalar §agirdlarin bilik va ümumi inki§af saviyyasina uygun olmalidir.
§agirdlarda bacariqlarin yaranmasi ü9ün asas §art amaliyyatin fiziki mahiyyatini va fiziki animasiyani ba§a dü§makdan ibaratdir. Ona góra da müallim móvzuya uygun animasiyalardan neca
istifada olunmasina aid talimatin verilmasinin va numuna ифип muallim tarafindan gostarilmasinin boyuk ahamiyyati vardir.
Vardi§lar faaliyyatin takrar icrasi poresinda formala§ir. Bacariq va vardi§larin bir faaliyyat sahasindan ba§qa faaliyyat sahasina ko9urulmasi onlarin formala§masinda boyuk rol oynayir.
Bildiyimiz kimi muasir dovrun talablarindan biri da, talim prosesinda §agirdlarin faal olmasi, biliklari praktikada tatbiq etmasi va s. bunlar kimi bir 9ox bacariqlarin formala§masidir. Ela buna gora da, maqalamiz kifayat qadar elmi yeniliya malikdir.
Muallimlar va §agirdlar movcud darslikdaki layihalarin bir 9oxunu yerina yetirmakda 9atinlik 9akir. £unki, lazim olan lavazimatlarin 9oxu maktabda olmur va yaxud onlari ta§kil etmak muayyan qadar maddi vasait talab edir. Bizim movzular uzra taklif etdiyimiz animasiyalarin tatbiqi onlara nisbatan daha asandir. istar maktabda aparilmasi, istarsa da evda yerina yetirilmasi nazarda tutulan layihalar asanliqla yerina yetirila bilir va darsin mahiyyatini ba§a du§maya imkan yaradir.
Tadqiqatin nazari ahamiyyati VII sinifda fizika darsliyinda "Mexaniki harakat" faslinin movzulari uzra animasiyalar sistemini yaratmaqdan ibaratdir.
Qeyd edak ki, VII sinif fizika darsliyinda "Mexaniki harakat" faslinin movzularina aid a§agidaki animasiyalar verilmi§dir (Cadval 1) [1, 2, 3]:
Cadval 1.
Tadris vahidlari va movzular Taklif olunan animasiyalar
1. Mexaniki harakat. 1. Hesablama cismi https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/tem
1.1. Mexaniki harakatin tasviri.
plate.php?s=mech kolo&l=ru
1.2. Duzxatli barabarsuratli harakat. 1.4. Duzxatli dayi§ansuratli harakat. 1.5. Harakatin qrafik tasviri. 2. Harakat https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/tem
plate.php?s=mech pohyb&l=ru
1.6. £evra uzra barabarsuratli harakat. 1.7. £evra uzra barabarsuratli harakat-da surat va tacil. 3. £evra uzra harakat https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/tem
plate.php?s=mech kruznice&l=ru
VII sinif fizika kursunda "Mexaniki harakatin tasviri" movzusunda kinematika anlayi§larinin (hesablama cismi, hesablama sistemi, maddi noqta, trayektoriya, yol, yerdayi§ma, zaman fasilasi, surat va s.) formala§masi ila ba§layir.
Fiziki anlayi§larin formala§dirilmasi prosesinda numayi§ eksperimentinin rolu 9ox boyukdur. Ona gora da onlayn talim prosesinda fiziki animasiyalardan istifada §agirdlarda mu§ahidalara, muqayisa va naticalara maragi oyatmaqla onlara faal talim §araiti yaradir va hayat hadisalari asasinda onlarda fiziki anlayi§larin formala§masi suratlanir.
Maraqoyatma darslikda verilan material asasinda da aparila bilar. Onlayn talim prosesinda muallim mexaniki harakat va onu tasvir edan bazi anlayi§lari- "hesablama cismi, hesablama sistemi, maddi noqta, trayektoriya, yol, yerdayi§ma, zaman fasilasi, surat" va s. anlayi§lari takrarlamaqla maraqli animasiyalari numayi§ etdira bilar. Masalan, "Hesablama cismi" animasiyasi numayi§ etdirila bilar (§akil 1). Numayi§ zamani velosiped hansi trayektoriya uzra harakat edir?, velosipedin harakatina mexaniki harakat kimi baxmaq olarmi? Taqdim olunan numayi§da hesablama cismi kimi na goturula bilar? va s. kimi verilan suallar §agirdlari du§unmaya tahrik edir. §agirdlarin farziyyalari dinlanilir va elektron lovhada qeyd olunur va sonra tadqiqat suallari formala§dirilir.
Tadqiat suali: Hansi harakat mexaniki harakat adlanir? Mexaniki harakat hansi kamiyyatlarla xarakteriza olunur?
Darsin "Ara§dirma" hissasi ila maraqoyatma i§i maqsadyonlu davam etdirilir va §agirdlardan tap§iriga yaradici yana§maq talab olunur.
Malumat mubadilasi va muzakirasinda §agirdlara taqdim olunan suallar muxtalif ola bilar.
§agirdlara taqdim olunmu§ animasya asasinda suallar da taqdim etmak olar. Masalan;
sakil 1
1. Harakat edan iki idman9inin vaziyyatlarinin dayismasini neca muayyan etmak olar?
2. Onlarin harakat trayektoriyalarinin formasi necadir?
3. Birinci idman9inin velosipedinin takarinin oxa va ikinci idman9inin isa yola nazaran (dizinin, pedalin, zancirin) trayektoriyasinin formasi necadir? (sakil 2.).
Numayis asasinda sagirdlar musahida edarak, harakatda olan idmaiNjilarin vaziyyatlarinin atrafdaki cisimlara nazaran dayi§diyi qaranna galirlar. Ham da har iki idman9inin velosipedlarinin takarlarinin harakat trayektoriyasi ayri-ayri cisimlara gora muxtalifdir.
"Duzxatli barabarsuratli harakat" movzusunun tadrisinda muallim asas diqqa-ti "barabarsuratli harakat" anlayisinin formalasdirilmasina yonaltmalidir. Barabarsuratli harakatin sada gorunmasina baxmayaraq onun sozla tasvir edilmasi ila kifayatlanmak olmaz. Ona gora da onlayn tadris zamani sagirdlara movzuya uygun animasiyanin numayis etdirilmasi maqsadauygun-dur.
Maraqoyatma hissasinda taqdim olunmus animasiya-numayisda har iki idman9inin harakatlarinin neca farqlandiyini aydinlasdiraraq, tadqiqat suali formalasdirilir.
Tadqiqat suali: Trayektoriyasi duz xatt olan va surati harakat muddatinda dayi§mayan cismin harakati neca adlanir?
Tadqiqat sualini basqa sakilda da sagirdlara taqdim etmak olar: Barabar zaman fasilalarinda barabaryollar gedan cismin harakati neca adlanir?
Arasdirma hissasinda har iki idman9inin harakat trayektoriyasi va siiratlari haqqinda miizakira apanlir.
"Surat" anlayisi sagirdlardan mucarrad tafakkur qabiliyyati talab edir. Surat haqqinda hayat musahidalarindan sagirdlarin ilk tasavvurlari olmasina baxmayaraq movzuya aid numayis animasiyasi taqdim etmak olar (sakil 3).
"Harakat" numayis animasiyasini taqdim edarak, sagirdlardan avtomobilin qat etdiyi yolun va sarf etdiyi zamanin qiymatlarini bir ne9a dafa qeyd etmakla, onun suratinin
yoi
sakil 3
surat =
t
zaman
dusturu ila hesablamasi talab olunur. Animasiyada suratin zamandan asililiq qrafikina asasan sagirdlar suratin zamandan asili olaraq dayismadiyini musahida edirlar (sakil 4). Ham da hesablama naticasinda sagirdlar avtomobilin suratinin qiymatinin dayismadiyi qanaatina galirlar.
"Duzxatli dayigansuratli harakat" movzusunun tadrisunda isa sagirdlarin avvalki movzularda aldiqlari biliklar takrarlanir. Sonra sagirdlarin diqqati harakat zamani cismin (avtomobil) suratinin dayismasina yonaldilir. §agirdlarin fikirlari dinlanilir va tadqiqat suallari formalasdirilir.
Tadqiqat suali: Barabar zaman fasilalarinda muxtalif yollar gedan cismin harakati neca adlanir?
Arasdirma hissasinda "Harakat" numayis-animasiyasini sagirdlara taqdim etmakla avtomobilin qat etdiyi yolun va sarf etdiyi zamanin qiymatlarini bir ne9a dafa qeyd etmakla, onun suratinin qiymatlarini bir ne9a dafa hesalayirlar. Hesablama naticasinda sagirdlar avtomobilin suratinin qiymatinin dayisdiyi qanaatina galirlar (sakil 4).
"Harakatin qrafik tasviri" movzusunun tadrisinda isa sagirdlarin riyaziyyat va cografiya fanlarindan qrafik va diaqramlar haqqindaki biliklari takrar edilir. Riyaziyyatdan oyrandiklari xatti funksiyanin dusturunu yazib, qrafikini 9akmakla, darslikda verilan suallar asasinda sagirdlarin farziyyalari dinlanilir. Sonra bunun asasinda tadqiqat suali formalasdirilir.
Tadqiqat suali: Duzxatli barabarsuratli va dayi§ansuratli harakatin qrafiklari bir-birindan neca farqlanir?
Arasdirma hissasinda müallim sürat va yolun zamandan asililiq qrafiklarini çakarak izahat verir. Sonra "Harakat" nümayis - anima-siyasini taqdim edarak sürat va yolun zamandan asililiq qrafiklarinin avtomobilin harakati zamani neca quruldugunu sagirdlara izah edir (sakil 4).
Müallim darsi ümumilasdirarak, alinan naticalari sagirdlara taqdim edir.
sakil
1. VII sinifda "Mexaniki harakat" fasli üzra animasiyalar nümayi^i
Tacrüba -1.
"Mexaniki harakatin tasviri" mövzusuna aid animasiya nümayi^i
Maqsad:
"Hesablama cismi" fiziki animasiyadan istifadd eddrdk cisimldrin müxtdlif he-sablama cisimlarina (hesablama sitemlarina) nazaran harakatinin öyranilmasi.
Avadanliq:
Fiziki animasiyalar.
için gedi^i:
1.
"Hesabalma cismi" fiziki animasiyasini seçin.
2.
Ekranin sol tarafindaki "göy rangli" düymani mausun sol düymasi ila sixaraq, harakat edan cisimlari (idmançilari) seçin. (1)
3.
"Ya§il rangli" düymani mausun sol düymasi ila sixaraq, harakat edan idmançilarin atrafdaki cisimlara nazaran vaziyyatlarinin neca dayismasini müsahida edin. (2).
Har iki idmançinin eyni zaman müddatinda qat etdiklari yerdayis-ma va yollari müqayisa edin.
ilkin vaziyyatda "narinci rangli" düymalardan istifada edarak, velosipedin diskinin, pedalinin, zancirinin va idmançinin dizinin harakat trayektoriyalarini müsahida edarak müqayisa edin.(3,4).
"Qirmizi rangli" düymani mausun sol düymasi ila sixib, buraxin va ilkin vaziyyata qayidin.(5).
Hesablama cismi, onunla bagli olan koordinat sistemi va zamani ôlçan cihaz (saat) neca adlanir va onun fiziki mahiyyatini izah edin.
idmançilarin yol (yerdayisma) va süratin zamandan asililq qrafiklarini qurun.
9.
Tacrübadan alinan naticalari daftarinizda qeyd edin.
10.
Qeyd: "Sari rangli" düymani sixaraq tacrübani tadrican müsahida etmak olar.
Tacrüba -2. "Düzxatli barabarsüratli harakat", "Düzxatli dayigansüratli harakat" va "Harakatin qrafk tasviri" mövzularina aid animasiya nümayi^i.
Maqsad: "Harakat"fiziki animasiyasindan istifada edarak düzxatli barabarsüratli, dayi-§ansüratli harakatin öyranilmasi va yol (S), sürat (д) va tacilin (a) zamandan asililiq qrafiklarinin qurulmasini müsahida etmak va qurmaq.
Avadanliq: Fiziki animasiyalar.
için gediçi:
1. "Harakat" fiziki animasiyasini seçin.
2. "Uçbucaq §akilli" düymani mausun sol düymasi ila sixaraq, av-tomobilin harakat süratini seçin. (1).
3. "Yaçil rangli" düymani mausun sol düymasi ila sixin va barabar-süratla harakat edan avtomobilinn harakatini müsahida edin.(2).
Ekranin asagi hissasinda mausun sol düymasinin kömayi ila "ûç-bucaq çakilli" düymadan istifada edarak avtomobilin süratini (bir neça dafa) dayisin va onun harakatini müsahida edin. (3).
Ekranda yol, sürat va tacilin (S, д vd a) isaralarini mausun sol düymasi ila ayri-ayri seçin va yol, sürat va tacilin zamandan asi-liliq qrafiklarinin qurulmasini müsahida edin (4).
Ekranin sag tarafinda açagida olan düymasini sixin va sonra "ya§il rangli" düymani sixaraq, barabaryeyinlaçan harakat edan avtomobilin harakatini müsahida edin (5).
7. Sonra avtomobilin harakat süratini bir-neça dafa dayisarak, barabaryeyinlasan harakatda onun qat etdiyi yolun, süratinin va tacilinin (S, д vd a) zamandan asililiq qrafiklarinin qurulmasini müsahida edin. (4).
Ekranin sag tarafinda asagida olan|^l düymasini sixin va sonra "ya§il rangli" düymani sixaraq, barabaryavasiyan harakat edan avtomobilin harakatini müsahida edin (5). 9. Sonra avtomobilin harakat süratini bir-neça dafa dayisarak, barabaryavasiyan harakatda onun qat etdiyi yolun, süratinin va tacilinin (S, д vd a) zamandan asililiq qrafiklarinin qurulmasini müsahida edin. (4).
10. Ekranin sag tarafindaki "qirmizi rangli" düymani mausun sol düymasi ila sixib, buraxin va ilkin vaziyyata qayidin. (6).
11. Cismin yerdayismanin, süratinin va tacilinin (S, д vd a) zamandan asililiq qrafiklarini daftarinizda qurun va har ^ kamiy-yatin zamandan asililiq tanliklarini yazin.
12.
Tacrübadan alinan naticalari daftarinizda qeyd edin.
13.
Qeyd: "Sari rangli " düymani sixaraq tacrübani tadrican müsahida etmak olar.
Natica
Tadqiqat isimiz asagidaki naticalari almaga imkan verdi:
1.Metodiki, dars va elmi-kütlavi adabiyyatlari tahlil edarak sagirdlarin tadqiqatçiliq bacariqlarinin inkisaf etdirilmasinda virtual laboratoriya islari va nümayis tacrübalarinin mühüm rol oynadigini müayyan etdik;
2.VII sinifda taklif olunan virtual laboratoriya islari va nümayis tacrübalarinin sistemini hazirladiq; ("Mexaniki harakat").
ЭDЭBiYYAT
1. M.i.Murquzov, R.R. Abdurazaqov, R.M. ЭHyev, D.Z.Эliyeva Fizika-7, Dэrslik, Вактэ§г, 2013. 96 s.
2. M.i.Murquzov, R.R. Abdurazaqov, R.M. Эliyev, Э.Э.Gэrayev. Fizika-7, МиэШтЬг ифип metodik vэsait, Вактэ§г, 2017. 96 s.
3. СВанклив. «Занимательные опыты по физике»
4. Л.Я.Гальперштейн. Забавная физика, издательство, М: Детская литература, 1993, 255 с. 57, 115, 116.
5. Ф.В.Рабиза. Опыты без приборов, издательство М: Детская литература, 1988, 146 с. 12-16.
6. Л.А.Горев. Занимательные опыты по физике в 6-7 классах средней школы, М.: Просвещение, 1985. 166 с.
7. В.Н.Болховитинов, И.К. Лаговский, Б.И. Колтова "Твое свободное время"; М: Детская литература, 1970, 474 с.
8. Л.А. Горев "Занимательные опыты по физике 6-7 класс" М: Детская лите-ратура, 1985, 194 с.
9. Активная ссылка на источник «Класс!ная физика» обязательна: http://class-fizika.ru/op11-5.html
10. Горев Л.А. Занимательные опыты по физике в 6-7 классах. Пособие для учителей. — М.: Просвещение, 1977. — 152 с.
11. Физика в школе - НТМЬ5 (Физика. Анимации/Симуляции). https://www.vascak.cz/physicsanimations.php?l=ru.2023.
12. https://phet.colorado.edu/en/simulations/filter?subjects=physics&type=html,prototype
