CC BY
1UOT: 372. 8:53
VII SÍNÍF FÍZÍKA KURSUNDA "MEXANÍKÍ i§ УЭ ENERJÍ" T9DRÍS VAHÍDÍNÍN MÓVZULARININ T9DRÍSÍND9 KOMPÜTER MODELL9RÍND9N ÍSTÍFAD9
TEXNOLOGÍYASI
C9LÍLOVA SEVÍNC XASAY QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin dosenti, Azarbaycan
HACIYEV TOFÍQ MÍRABDULLA OGLU
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
MUSAYEVA GÜL§9N 9LI QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi, Azarbaycan
Xülasa: Ümumtdhsil orta maktablarinda fizika fanninin tadrisi prosesinda §agirdlarda mantiqi, tdnqidi, yaradici tafakkürün, fannin tadrisinda yeni texnologiya va kommunikasiya vasitalarinin tatbiq olunmasi bacariqlarinin inki§af etdirilmasi asas masalalardandir. VII sinif fizika kursunda movzularin tadrisi prosesinda kompüter modellarindan istifada §agirdlarin diqqatini oyranilan materiala yonalt-maya, müallimin izahatinin daha anla§iqli olmasina, zaruri hayati va texniki bacariqlarin formala§-masina, fanna maragin artmasina komak edir.
Maqalada VII sinif fizika kursunda "Mexaniki i§ va enerji" tadris vahidinin movzularinin tadrisinda §agirdlarin tadqiqatgiliq bacariqlarinin va bilik keyfiyyatlarinin artirilmasinda mühüm rol oynayan virtual nümayi§ va tacrübalardan istifada sistemi müayyanla§dirilmi§ va bazi nümunalar verilmi§dir.
Agar sozfor: fizika, mexaniki i§, güc, enerji, virtual nümayi§ va tacrüba, ara^dirma.
ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИ Я КОМПЬЮТЕРНЫХ МОДЕЛЕЙ ПРИ
ОБУЧЕНИИ ТЕМАМ УЧЕБНОГО БЛОКА "МЕХАНИЧЕСКАЯ РАБОТА И ЭНЕРГИЯ" В КУРСЕ ФИЗИКИ 7 КЛАССА
ДЖАЛИЛОВА СЕВИНДЖ ХАСАЙ КЫЗЫ
Доцент Азербайджанского государственного педагогического университета,
Азербайджан
ГАДЖИЕВА ТОФИК МИРАБУЛЛА ОГЛЫ
Старший преподаватель Азербайджанского государственного педагогического
университета, Азербайджан
МУСАЕВА ГУЛЬШАН АЛИ КЫЗЫ
Старший преподаватель Азербайджанского государственного педагогического
университета, Азербайджан
Аннотация: В общеобразовательных средних школах одним из основных вопросов является развитие логического, критического и творческого мышления у учащихся, а также навыков применения новых технологий и коммуникационных средств в процессе преподавания физики. Использование компьютерных моделей в процессе обучения темам курса физики 7 класса помогает сосредоточить внимание учеников на изучаемом материале, делает объяснения учителя более понятными, способствует формированию необходимых жизненных и технических навыков, а также повышает интерес к предмету.
В статье определена система использования виртуальных демонстраций и экспериментов, играющих важную роль в повышении исследовательских навыков и качества знаний
учащихся при изучении учебного блока "Механическая работа и энергия" курса физики 7 класса, приведены некоторые примеры.
Ключевые слова: физика, механическая работа, мощность, энергия, виртуальная демонстрация и эксперимент, исследование.
TECHNOLOGY OF USING COMPUTER MODELS IN TEACHING THE TOPICS OF "MECHANICAL WORK AND ENERGY" IN THE 7TH GRADE PHYSICS COURSE
JALILOVA SEVINJ KHASAY
Associate Professor of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
HAJIYEV TOFIG MIRABULLA
Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
MUSAYEVA GULSHAN ALI
Head teacher of Azerbaijan State Pedagogical University, Azerbaijan
Abstract: In the teaching process ofphysics in general education secondary schools, one of the main issues is the development of students' logical, critical, and creative thinking, as well as their skills in applying new technologies and communication tools in the subject. The use of computer models in the teaching process of topics in the 7th-grade physics course helps focus students' attention on the material being studied, makes the teacher's explanations clearer, contributes to the formation of essential life and technical skills, and increases interest in the subject.
The article identifies a system for using virtual demonstrations and experiments, which play an important role in enhancing students' research skills and the quality of their knowledge when studying the educational unit "Mechanical Work and Energy" in the 7th-grade physics course, and provides some examples.
Keywords: physics, mechanical work, power, energy, virtual demonstration and experiment, research.
Umumtahsil maktablarinda fizika fannin tadrisinda numayi§ eksperimentinin ta§kili va ke?iril-masi muhum talim-tarbiyavi ahamiyyata malikdir.
VII sinif fizika darsliyinda §agirdlarin dars materiallarini daha darindan manimsamasi va fanna maraqlarinin artirilmasi maqsadi ila bazi layihalar taklif olunmu§dur. Apardigimiz tadqiqatlardan malum oldu ki, VII sinif fizika kursunun qurulu§ va mazmunu §agirdlarin daha 90X bilik va bacariqlari realla§dirmaga imkan verir.
Fikrimizca, fizikanin tadrisi prosesinda §agirdlarin texniki bacariqlarinin va bilik keyfiyyatlari-nin artirilmasi maqsadi ila komputer modellarindan (fiziki animasiya va simulyasiyalar) sistemli is-tifada aktual problemlardan biridir.
Elmi tadqiqat i§inin yeniliyi tadris prosesinda §agirdlarin fizikadan bilik, bacariq va vardi§lari-nin inki§af etdirilmasi maqsadi ila virtual numayi§ va tacrubalar sistemini hazirlamaq va onlardan istifada texnologiyasini i§lamakdan ibaratdir.
Elmi tadqiqat i§imizda umumtahsil maktablarinin VII sinif fizika darsliyinda verilmi§ ara§dir-malarla alaqali virtual numayi§ va tacrubalar muayyan edilmi§dir.
Movzular uzra taklif olunmu§ virtual numayi§ va tacrubalar muallimlarin i§ini asanla§dira, §a-girdlarin isa nazarda tutulmu§ movzunu daha darindan ba§a du§masina komak eda bilar.
Muallimin asas vazifasi proqram materialina mumkun qadar uygun fiziki numayi§ va tacrubalar se9mak va onlari talim prosesinda texnoloji bacariqla numayi§ etdirmakdan ibaratdir.
Muallim virtual numayi§ va tacrubalar se9arkan a§agidaki prinsiplara riayat etmalidir: 1. Se9ilan virtual numayi§ va tacrubalar tadris movzusuna uygun olmali, yani oyranilan fiziki hadisa va qanun tacrubada tam aksini tapmalidir.
2.Taqdim olunan tacrüba va nümayi§lari §agirdlarin neca istifada etmasi yollari tam izah olunma-lidir.
3.Mövzuya uygun seçilmi§ virtual nümayi§ va tacrübalar §agirdlarin bilik va ümumi inki§af saviy-yasina uygun olmalidir.
Çagirdlarin bilik, bacariq va vardiçlarinin formalaçmasi ^ün asas §art virtual nümayi§ va tac-rübalarin fiziki mahiyyatini ba§a dü§makdan ibaratdir. Ona göra da fann müallimi mövzuya uygun virtual nümayi§ va tacrübalardan neca istifada olunmasina aid talimatin verilmasinin va nümuna ^ün göstarilmasinin böyük ahamiyyati vardir.
Malumdur ki,vardi§lar faaliyyatin takrar icrasi poresinda formalaçir. Bacariq va vardiçlarin bir faaliyyat sahasindan baçqa faaliyyat sahasina köçürülmasi onlarin formalaçmasinda böyük rol oynayir.
Bildiyimiz kimi müasir dövrün talablarindan biri da, talim prosesinda çagirdlarin faal olmasi, biliklari praktikada tatbiq etmasi va s. bunlar kimi bir çox bacariqlarin formalaçmasidir. Ela buna göra da, talim prosesinda virtual nümayi§ va tacrübalardan istifada kifayat qadar çagirdlarin fanna olan maragini bir daha artirir.
Müallimlar va çagirdlar mövcud darslikdaki layihalarin bir çoxunu yerina yetirmakda çatinlik çakir. Çünki, lazim olan lavazimatlarin çoxu maktabda olmur va yaxud onlari taçkil etmak müayyan qadar maddi vasait talab edir. Bizim mövzular üzra taklif etdiyimiz virtual nümayi§ va tacrübalarin tatbiqi onlara nisbatan daha asandir. istar maktabda aparilmasi, istarsa da evda yerina yetirilmasi na-zarda tutulan layihalar asanliqla yerina yetirila bilir va darsin mahiyyatini ba§a dü§maya imkan yaradir.
VII sinif fizika kursunda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzularinin tadrisi prosesinda çagirdlar "i§", "güc", "potensial enerji","kinetik enerji", "tam enerji" anlayiçlari ila tani§ olur, onlarin riyazi ifadalarini öyranir va "Enerjinin saxlanmasi qanunu"haqqinda ilkin malumatlar alda edirlar.
Tadqiqatin nazari ahamiyyati VII sinifda fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzulari üzra virtual nümayi§ va tacrübalar (animasiya va simulyasiyalar) sistemini yaratmaqdan ibaratdir.
Qeyd edak ki, VII sinif fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinin mövzularina aid açagidaki cadvalda virtual nümayi§ va tacrübalar verilmi§dir (cadval 1). [1, 2, 3]:
Cadval 1.
Tadris vahidlari va mövzular: III. Mexaniki i§ va enerji. Tdklif olunan animasiyalar:
1. Mexaniki i§.Güc 1. Mexaniki i§ https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s= mech_prace&l=ru
2.Enerji: potensial va kinetik enerji 2. Kinetik va potensial enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy-skate-park/latest/energy-skate-park_all.html
3. Potensial enerji nadan asilidir? 3. Potensial enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy-skate-park/latest/energy-skate-park all.html?locale=tr
4.Kinetik enerji nadan asilidir? 4. Kinetik enerji https://phet.colorado.edu/sims/html/energy-skate-park/latest/energy-skate-park all.html?locale=tr
5.Enerjinin saxlanmasi qanunu 5.1. Enerjinin saxlanmasi qanunu https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s= mech_zze&l=ru 5.2. Maksvell raqqasi
https://www.vascak.cz/data/android/physicsatschool/template.php?s=
__mech maxwell&l=ru_
VII sinif fizika darsliyinda "Mexaniki i§ vd enerji" tadris vahidinda verilmi§ "Mexaniki i§" mövzusunun tadrisi texnologiyasina nazar yetirak. "Mexaniki i§" mövzusun tadrisinda §agirdlar avvalca "i§" anlayi§i ila tani§ olurlar. Bu mövzunun tadrisinda müallimin qar§isinda ilk növbada me-todik olaraq "i§" anlayi§inin hansi mazmunda daxil edilmasini göstarmakdan ibaratdir.
Darsin maraqoyatma marhalasinda müallim §agirdlarin gündalik hayatda rast galdiklari müxtalif i§lara aid bilgilara asaslanaraq diaqnostik qiymatlandirma apara bilar.
Taqdim olunan §экШэгэ uygun diskussiya ta§kil etmak olar (§akil 1; 2; 3; 4):
■ §экШэгёэ hansi ox§ar cahatbr vardir?
■ Cisima qüvva tasir etdikda na ba§ verir?
■ Cisim qüvvanin tasiri ila yerdayi§ma icra etdikda hansi proses ba§ verir?
Verilmi§ suallar asasinda müallim §agirdlar-la tadqiqat sualini formala§dirir. Tadqiqat suali: Qüvvanin tasiri ila cismin yerda-yi§masi hansi fiziki kamiyyati xarakteriza edir? Tadqiqatin aparilmasi: Darsin bu marhalasinda §agird qruplarina "Mexaniki i§ hansi kamiyyatlar-dan asilidir?" ara§dirmasini oxuyub, müzakira aparmaq tap§irilir.
Ara§dirmani qruplarla yerina yetirmak daha faydali olar. 9gar ara§dirmanin yerina yetirilmasi ü9ün lazim olan avadanliqlar olmazsa, "Mexaniki i§" adli virtual nümayi§ tacrübasinin yerina yeti-rilmasi maqsadauygundur.
Tadqiqat i§i qruplarla aparildiqdan sonra qruplara tap§iriqlar verilir:
• I qrup: Cisim qüvvanin tasiri ila harakat edarsa, na ba§ verir?
• II qrup: Cisim tasir edan avazlayici qüvvanin istiqamatinda yerdayi§ma edarsa, görülan i§in qiy-mati neca olar?
• III qrup: Cismin yerdayi§masinin istiqamati avazlayici qüvvanin istiqamatinin aksina olarsa, bu halda görülan i§in qiymati neca olar?
• IV qrup: övazlayici qüvvanin istiqamati yerdayi§maya perpendikulyar olarsa, bu halda i§ görülar-mi?
§agirdlara verilmi§ tap§iriqlarin yerina yetirilmasi va qeydlarin i§ varaqlarinda aparilmasi tap§i-
rilir.
Malumat mübadilasi va müzakirasi: Har bir qrup taqdim edilmi§ tap§iriqlara uygun olaraq sarbast i§layirlar. í§in görülmasi ü9ün §artlar va digar hallar ara§dirilir.
Müzakira zamani müallim va digar §agirdlar 9ixi§ edan yolda§larina suallarla müraciat eda
bilar:
• Hansi halda mexaniki i§ görülür?
• Na zaman müsbat va ya manfi mexaniki i§ görülür?
• Hansi halda mexaniki i§ görülmür?
Ümumila^dirma va natica: Müallim "i§" anlayi§ini §agirdlarin §üurunda canlandirmaq maqsadi ila §agirdlara sualla müraciat edir:
■ Na ü9ün mexaniki i§ öl9üsü olaraq, cisma tasir edan qüvvanin yerdayi§maya hasili götürülür?
■ Mexaniki i§ cisma tasir edan qüvva va yerdayi§madan neca asilidir?
Müallim verilmi§ sual asasinda §agirdlarin verdiyi cavablari dinlayir. Qeyd edir ki, "i§" anlayi§i sizlara yax§i tani§dir. Lakin hayatda 9ox zaman i§i, fiziki va zehni amakla eynila§dirirlar. Fizika kur-sunda avvalca "mexaniki i§" öyranilir. Taqdim edilmi§ §akila asasan müallim §agirdlarin diqqatina 9atdirir ki, cisim qüvvanin tasiri ila yerdayi§ma icra edarsa, bu halada mexaniki i§ görülür. Mexaniki i§a darhal tarif vermak lazimdir:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
§akil 5
> Mexaniki i§ - cisma tasir edan avazlayici qüvva va yerdayi§manin modullarinin hasilina barabar olan fiziki kamiyyatdir.
A = Fs
Burada F —avazlayici qüvvanin modulu, s —yerdayi§manin modulu va A -isa mexaniki i§dir.
Tarifi darslikda kifayat qadar verilmi§ misallarla illüstrasiya etmak lazimdir. Mexaniki i§a aid illüstrasiyalar nazardan ke9irildikdan sonra i§in asas xassalarini müayyan etmak lazimdir.
Mexaniki i§in ifadasina asasan müallim qeyd edir ki, cisma tasir edan müxtalif qüvvalarin eyni yolda górdüklari i§lar da müxtalif olur.
• Qiymatca bóyük qüvvanin gordüyü i§ daha 9ox olur (§akil
5).
• Sabit qüvvanin tasiri ila cisim na qadar 9ox yol qat edarsa, bu halda da gorülan i§ 9ox olar (§akil 6).
í§in tarifi va ifadasi ila tani§liqdan sonra onun vahidi verilir. í§in BS-da vahidinin ingilis alimi C.Coulun §arafina -coul (1C) adlandirilmasi qeyd edilir.
[A] = [F] • [s] = 1N • 1m = 1N • m = 1C
• 1Coul —1N qüvvanin qüvvd istiqamdtindd lm yolda gordüyü i§d bdrabdrdir.
Mexaniki i§in digar vahidlari haqqinda §agirdlara malumatlarin verilmasi ma1lahatdir:
lkC = 103C; 1MC = 106 C
■ §agirdlar mexaniki i§in düsurunu tam aydin §akilda qavramalari asasinda inanirlar ki, avazlayici qüvvanin gordüyü i§ hamin qüvvanin va yerdayi§manin modullan ila düz mütanasibdir.
■ Sabit qüvvanin gordüyü mexaniki i§ adadi qiymatca qüvva - yerdayi§ma qrafikinda düzbucaqlinin sahasina barabardir (§akil 7).
■ Cisma tasir edan qüvvanin qiymati dayi§arsa, bu halda gorülan i§in qiymati - ü9bucagin sahasina barabardir (§akil 8).
Mexaniki i§a aid malumatlar asasinda onun xassalari müayyan
edilir:
> Qüvvanin tasiri ila cisim yerdayi§ma etdiyi bütün hallarda, mexaniki i§ górülür.
> Cisma tasir edan qüvva va yerdayi§ma eyni istiqamatda olduqda, gorülan mexaniki i§ müsbatdir.
> Cisma tasir edan qüvva va yerdayi§ma müxtalif istiqamatda olduqda, gorülan mexaniki i§ manfidir.
> Cisima qüvva tasir etmadikda va yerdayi§ma olmadiqda i§ górülmür.
> Cisima tasir edan qüvvanin istiqamati yerdayi§ma istiqamatina per-pendikulyar olarsa, i§ górülmür-mexaniki i§ sifira barabardir.
Yaradici tatbiqetma: Darsin bu marhalasinda mexaniki i§in avazlayici qüvva va yerdayi§madan asililigina aid keyfiyyat va kamiyyat xarakterli masalalarin halli "mexaniki i§" anlayi§inin formala§dirilmasina kómak edir. Bu maqsad ila darsda bir ne9a keyfiyyat va kamiyyat xarakterli masalalar hall etdirilir. Masala №1. Cismin harakat: a) istiqamatinda; b) istiqamatina perpendikulyar; c) istiqamatinin ak-sina yónalmi§ 75 N qüvvanin 120 sm yerdayi§mada gordüyü i§i hesablayin.
Verilir:
F = 75 N s = 120 sm
a)F TT s
b)F 1 s
c)F TI 5 A-?
BS: Halli:
övazlayici qüvvanin gördüyü i§ qüvva va yerdayi§manin modulla-rinm hasilina barabardir: А = F • s
a) Qüvva cismin harakati istiqamatinda yönalarsa, bu halda qüvva müsbat i§ görür: А = F • s ; (A > 0). s = 1,2 m b) Qüvva cismin harakati istiqamatina perpendikulyar yönalarsa, bu halda qüvva qüvva i§ görmür: (A = 0). ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
c) Qüvva cismin harakat istiqamatinin aksina yónalarsa, bu halda qüvva manfi i§ górür: A = F • s; (A < 0).
Hesablanmasi:
a) A = 75 N^ 1,2 m = 90 С; b) A = 0; с) A = -75 N • 1,2 m = -90 С
Cavab: a) 90 C; b) 0; c) -90 C.
aDaBÍYYAT
1. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M. 0liyev, D.Z.0liyeva. Fizika 7, Darslik, Bakina§r, 2018. 144 s.
2. M.i.Murquzov, R.R.Abdurazaqov, R.M.9liyev, D.Z.9liyeva. Fizika 7, Müallimlar ü9ün metodik vasait, Bakina§r, 2018. 144 s.
3. Физика в школе - HTML5 (Физика. Анимации/Симуляции). 2021 https://www.vascak. cz/physicsanimations.php?l=ru.
