CC BY
42
10.01.10. ЖУРНАЛИСТИКА
10.01.10. ЖУРНАЛИСТИКА
10.01.10. JOURNALISM
УДК 791.43 Д.Ҳ.БОБОЕВ
ББК 85.373 2 Т
МУЛОҲИЗАҲО ДОИР БА ФИЛМҲОИ МУСТАНАДИ МУСАВВАР Вожаҳои калидӣ: филми мустанад, кинопублисистика, тасвир, услуб, эцод, ҷаҳонбинӣ.
Филмҳои мустанаде, ки дар ин мақола таҳлил меёбанд, тарзи муосири офариниши ғояҳоро дар сабки публисистии синамои мустанади мусаввар инъикос кардаанд. Онҳо қудрати то дараҷаи олӣ вусъат бахшидани тасвири бадеии воситаҳои анъанавии филмҳои публисистй- плакат, тазоҳурот ва мубоҳисаҳоро дороянд.
Мунаққиди театр ва синамо Ю.А. Смирнов-Несвитский дар ин бора ҳанӯз замоне, ки театр санъати аввалиндарадаву муҳим ба ҳисоб мерафт, барҳақ гуфтааст: "Дар театр имрӯз чунин тарзи кор дар намоишҳо ба назар мерасад: ҳар қадар ки бештар хотимаи плакатй баланд садо бидиҳад, ҳамон андоза тамошобин оромона онро тамошо менамояд" ( 4,166), ки ҳамин хасоисро филми мустанади мусаввари тодик бештар дар даврони истиқлол доро шуд. Муаллифи мазкур бар он андеша аст, ки фақат дар он ҳолат таъсири ботинӣ ва зоҳирии асари публисистй комил мешавад, ки "дар спектакл имтизод(синтез)-и пурқиммати нерӯи публисистй ва фасоҳати рӯҳӣ вудуд дошта бошад» (4, 169). Ин вижагиро низ мо дар филмҳои мустанади тодикии мавриди таҳлил мушоҳида менамоем.
Чунин имтизод, воқеъан дар филмҳои публисистии муосир ба мушоҳида мурасад, ки дар баробари доштани шиор ва даъватҳои эҳсосбарангез, ба ҳолати равонии тамошобин низ асари бузург дорад.Чунин муассирй дар давраи гузариш хеле зарур мебошад. Илова бар ин, таъсири фаъоли он, ки бар муносибатҳои эҳтиёткорона ва латиф асос ёфта, дар махфият, муҳиммият воқеияти баёну тасвир бештар маълум мешавад, ба андешаву афкори тамошобин таъсир расонда, ҳамзамон дар бораи дирӯзу имрӯз маълумот медиҳад, ки онро дар синамои мустанади муосири даҳонӣ «маълумоти таърихй дар дирӯз ва имрӯз» ном бурдаанд, ки ҳақ асту рост.
Усули намоиши ҳаёти саҳнавии синамои публисистй вобаста ба тинати қаҳрамони он ва дар мубоҳисаи фаъол бо тамошобин зоҳир мешавад. Вобаста ба тарзи ҳаёт мумкин аст дар филм чунин лаҳзаҳои идроиши нақшро ҳамчун зуҳури мавқеи шаҳрвандии иштирокдорон, ифодаи муносибати вай нисбат ба қаҳрамони синамо, ки шаклҳои мухталиферо дороет, ворид карда метавонем. Чунин "рамзхонӣ", моро боз ба лаҳзаи баҳодиҳии қаҳрамони синамо аз диди инсони муосир, ба мақоми тоявии он меорад.
Масалан, дар филми мустанади мусаввари "Пете" тамошобин муносибати коргардон ва наворбардоронро нисбат ба мардуми як деҳаи қӯҳистон мебинад, ки ин офаридаи онҳо хеле воқеию табиӣ буда, бо тарзу услуби хоси публистӣ зоҳир шудааст. Дар филми «Чоре» бошад, нақшҳои табии мардуми деҳ дар муносибат нисбат ба зиндагии сахти кӯҳистониён, зӯр ва зулму ситами рӯзгор ба инсон, индиқиҳои табиат ба инсон ва гайра эхсос карда мешавад.
Филми мустанади «Пете» бинандаро бар он андеша медорад, ки инсон метавонад бо ҳамоҳангии том бо манзараҳои табиат ва зиндагй умр ба cap барад. Ҳамин ҳаёт, ки табий, бидуни ягон декоратсия ва бутафория, дар навори синамо омадааст, ҳамроҳи ҳамешагии мардуми деҳ аст, ки воқеъият ва реалияти филмро пурзӯр намудааст. Мардум намехоҳанд аз ҳамроҳи ҳамешагии худ дур бошанд ва аз фармудаҳои табиат берун бароянд, аммо бо вудуди ин барон зиндагй инсон бо табиат ҳамеша дар набард аст. Ин нуктаро муаллифи филм Сайф Раҳимзод дуруст дарк кардааст ва дар наворҳо онро рӯшан ба намоиш овардааст.
Ҳамагон медонанд, ки зиндагй дар шитоб аст ва деҳро низ навовариҳо фаро гирифтааст. Сайф Раҳимзод пас аз ин филми мустанади мусаввар, филми бадеии «Ситораҳои сари танӯр»-ро дар ин мавзеъ бардоштааст ва дар он до низ ҳамоҳангию баҳамоии инсон ва табиат дар радаи аввал дой гирифтааст. Ҳам дар филми мустанади «Пете» ва ҳам дар филми «Ситораҳои сари танӯр», назари муаллифии коргардон аслан ба ашёи ҳаётии рӯз нигаронида шуда, аз лиҳози фалсафаи баҳам
123
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
омадани табиат ва инсон коркард шудааст. Бесабаб набуд, ки номи аввали филми мустанади мусаввари «Пете», «Зеру рӯи бом» ном дошта ва худи ин назар диди фалсафии муаллифро дар ҳаёти мардуми деҳ, ки ду дои нишаст зери бом ва рӯи бом аст, бозгӯ намуда, андешаҳои муаллиф ба ҳаёти мардуми деҳ баҳам печида, ифодагари зиндагии рӯзмарраи мардуми тоцики деҳнишин гаштаанд.
Албатта, нишон додану тавсифи муносибати идрокунандаи нақш нисбат ба масолеҳи нақш на фақат бо воситаи сабки публистй балки тавассути дигар сабкҳо низ дард ёфтанаш мумкин аст. Лекин маҳз дар баҳодиҳии шакли публитсистии кушоддошта, ки тавлидгари муомилоти офарандаи нақш нисбат ба тинати саҳнавӣ дошта мебошад, махсусан қисмати муҳимми сабк ба ҳисоб меравад, чунки дар он нақши махсусро мақоми қаҳрамонон, пайваста ҳузури мастури шахсияти коргардон-рассом идро мекунад.
Дар аввал чунин ба назар мерасад, ки филми мустанади мусаввари «Чоре» давоми мантиқии филми мустанади аввал-«Пете» аст, аммо аслан он тавр нест. Сухан аслан дар бораи зиндагии мардуми кӯҳистони дури Фондарёи Фалгар, ки имрӯз номи ноҳияи Айниро гирифтаст, меравад. Ва барои муаллиф, пеш аз ҳама ва беш аз ҳама, номи деҳа адиб аст ва ӯву мусоҳибонашро ба андеша овардааст. Асли филми мустанад бо номи адиби «Чоре» вобаста буда, сухан низ дар аввал гумон меравад дар ин бора меравад, аммо асли сухан ва филм ин нест, ин бозтоб як фиреби назар аст. Асли гаи дар он аст, ки мардумони озодидӯсти ин деҳи хурдакаки кӯҳистон аз касе чизе интизор нест, на аз ҳукумат ва на аз табиат. Балки онҳо барои ризқу рӯзӣ ба даст овардан худ кӯшиш мекунанд ва ба қувва ва бешу пеш аз ҳама ба ақли худ такя намуда, зиндагй мекунанд. Дар он до мардумон ба андешаи дур хона месозанд, замин кишт мекунанд, дона мекоранд, алаф медараванд, кишти худро бармедорад, табиатро ба фоидаи худ истифода мекунанд ва дар ҳамин равия зиндагии худро ба пеш мебаранд ва ба табиати Худодод ёрдам менамоянд, ки зеботар гардад ва аз нигоҳи коргардон қаҳрамонони филми мустанад, ки аҳли деҳ ҳастанд, ба ин кор муқарраран ворид низ шуданд, ки ин як бурди на танҳо коргардон, балки филми мустанади пас аз истиқлоли тодик низ буд, ки дар филмҳои дигар хеле кам ба назар мерасад.
Услуби ҳуҷҷатии филми публитсистӣ аз рӯи гуногунии шакли гузориш низ офарида мешавад. Коргардон Сайф Раҳимзод тамоман чаҳорчӯбаи филми мустанадро бараҳна месозад. Ҳамаи падугаҳо (декорациям иловагӣ, ки механизми болои саҳнаро аз назари тамошобин панаҳ мекунад), кулиса (декорациям паҳлуи саҳна) ва истҳо (пауза) аз байн бурда мешаванд. Девори сангини дар пушт буда, роҳчаҳои гузаргоҳӣ, ки одатан тацҳизотҳои шуоъдиҳанда барқарор карда мешаванд, нардбонҳои болои бомбароӣ - ин ҳама ба чашми бинанда намоён мебошанд ва шакли декоратсияи иловагй ва истро (пауза) дар назари тамошобин ба вуцуд меорад. Чунин усул ба тарзи нобаҳангом ба филм ҳиссиёти бисёрченакии махсусеро медиҳад, ки дар он бемалол цобацошавии иштирокдорони синамои мустанад ва декоратсияи саҳнаи филмбардорй дар лаҳзаҳои алоҳидаи ицрои он (мизансенаҳо) ба шакли амиқ иловатан дарц ёфта метавонанд. Чунин тарзи намоиш имкон медиҳад, ки ба майдони филмбардорй, дар он цое, ки роҳи мошин нест ва одамраҳа аст, мототсикли сечархаро бароварда ҳиссиёти ҳаёти саҳнавии бисёрцанбаъдоштаро ба вуцуд овард. Деворҳои аз дуд каме сиёҳчатоб шуда, мӯриҳои бобоии болои бомҳо, бухориҳои монанд ба ахди бостон ва нардбонҳо, ҳамчун биноҳои деҳаи хурд, ки ҳамаи хонаҳо ва иқоматгоҳҳо аз санг сохта шуда буданд, қабул карда мешаванд, ки аз сабаби зиндагии сахту сангини кӯҳистониён баъзе аз он хонаҳо ба харобазор табдил ёфта буданд ва дар гузаштаи на он қадар дур дар он цо садои хушҳолонаи цавонон шунида мешуд, куртаҳои рангам духтарон цило медод ва ҳоло бошад фақат цисмҳои торик сояҳои сангҳои азим, ки як цузъи зиндагии ин мардум аст, ва боз садои зогону паррандагони дигари ба назар гурусна шунида мешавад, сагони хобу бедор, ки яке велгарду дигаре то ҳануз хидмати одам мекунад дар ду ҳолат ба навор бардошта шудааст ва ин наворҳо пайвастагии инсонро ба табиат, ашёи рӯзгор, ҳайвоноти хонагиву вуҳуш ифода мекунад ва андешаро рӯи кор меорад ва дар охир гӯристони вайронаи деҳотиён дар филми мустанад намо мекунад, ки шуморо аз ин дунё ба дунёи дигар роҳнамун месозад.
Ҳамин тавр аз қисматҳои цудогонаи ба "ҳақиқати воқеӣ" иддао надошта, вале ба худ "ҳақиқати ҳаётиро" доро буда, услуби ҳуццатии тарзи гузориши синамоии ҳодиса ба вуцуд меояд. Романтикам филм циддй ва қатъӣ аст. Нерӯи он дар таъкидоти амалҳои оддй, муборизоти ҳаррӯза, ки бе он ҳаёти худро қаҳрамонҳои пиру цавони филми "Пете" ва "Чоре" тасаввур карда наметавонанд, мебошад.
Филми журналисти шабакаи аввали телевизиони тоцик Шавкат Муҳаммадӣ «Раҳим Ҳошим», ки дар ТВТ ба намоиш гузошта шуд, чуноне ки аз номаш маълум аст, дар бораи адабиётшинос,
124
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
мутарҷим, донандаи хатту адабиёти форсӣ Раҳим Ҳошим, яке аз ҳамкасбони устод Садриддин Айнӣ, нақл менамуд. Дар бораи зиндонҳои давраи Сталин ва он ҷойҳое, ки ин марди донишманд зиндонӣ шудааст, сухан меравад. Ҳуҷҷатнигор ва коргардони тоҷик Шавкат Муҳаммадӣ дар бораи шахсияти инсоне сухан менамояд, ки тамоми умрашро сарфи адабиёти тоҷик ва адабиёти ҷаҳон намудааст, вале дар баробари суханони худи қаҳрамон ононе дар экран намо намуда, ки ин инсони шарифро аз наздик хуб мешиносанд, дар бораи корҳои бузурге, ки ин донишманди тоҷик дар риштаи худ анҷом додааст суханҳои самимии менамоянд ва аз ҳама кори ҷолибе, ки коргардон дар ин филм анҷом додааст, ин танҳо чун филмҳои мустанади инрӯзаи мо фақат таърифу тавсиф на, балки хотираҳои гуногуне, ки инсонҳои дигар сарфи назар аз касбият доир ба қаҳрамон медонанд, рӯи навор оварда шуддааст. Суханҳо гуногунанд, андешаҳо яке ба дигаре ҳеҷ шабеҳие надорад, аз ҳама муҳми баҳодиҳӣ ба қаҳрамони филм гуногун ва рангораг мебошад. Шаяд ҳамин нукта аст, ки дар филм як сарбастагие низ ба назар мерасад ва ин сарбастагӣ аз ҷониби коргардони он ба вуҷуд оварда шудааст, ки муҳақиқиқонро ба он водор менамояд, ки дар бораи он андешанд: «Наход тамоми ни хулқу хислат, ки қаҳрамон дар худ доштаст, танҳо ба як нафар тааллуқ дорад. Ё ҳамаи ни хусусият марбути як кас буда метавонад»? Каргардон дар ни до «бозй накарда», балки пеши худ, маводи бисёр мушкилро гузошта, дар болои он кор кардааст ва ҳамин мушкилписандй барори кори ӯ гаштааст.
Филме ки ҳуҷатнигори дигар дар ни радиф пешниҳоди тамошобинони телевизиони тодик намуд, филми мустанади Абдугаффори Камол аст ва он дар бораи вахдати миллист. Умуман ба охир расидани ни асар боз моро ба андеша меорад. Ин андеша дар сари он аст, ки дар он кӯтоҳкунии мавод ба назар мерасад ва он низ як бозгашти зӯракиро мемонад, ки коргардонро ба назди қаҳрамонон-иштирокдорони филм меоварад. Аз ни рӯ ни до бояд нуктаеро ба назар гирифтанамон даркор аст, ки зебоиписандй (эстетика), ки як ҳиссаи қоидаи ахлоқӣ аст, аз дониби коргардон, ҳамчун журналист ба назар гирифта шудааст. Бо филми худ А. Камол даъват менамояд, ки намоҳое, чун қаҳрамон дар филм амал менамоянд, миндумла призиденти кишвар Эмомалӣ Раҳмон идеализатсия мегардад ва сохтори он ба кино-қисса монанд мешавад, ки ни туна филмҳоро мо ҳанӯз дар замоин шӯравӣ ёд дорем ва он дар филмсозии мустанад нав нест. Дар ни туна филмҳо тахайюли коргардон қариб дар дои аввал аст. Ба қаҳрамонон бештар намой идрокунандаи нақшро дой менамоянд. Баъзе аз қаҳрамонҳо дар ни сурат боистеъдодона нақши худро идро менамоянд ва баъзе дигар аз сабаби он ки истеъдоди артистӣ надоранд, «нақш»-и худро он қадар хуб идро карда наметавонанд. Ин аст, ки ни туна филмҳои ҳуддатиро ба ду қисмат дудо намудан мумкин аст. Аввал, ҳамонҳое, ки нақши худро хуб ва олй идро намудаанд, дувум онҳое, ки нақши худро офарида натавонистаанд ва истеъдоди идрои нақш, ки табиист, дар онҳо вудуд надорад. Чунин сохтор дар филми болой ба кор бурда шуда, дар навор аз аввал то охир чунин қаҳрамонҳоро мебинед. Аммо дар ни до махсусан ба туфайли портретнигорй, ки ба вудуд оварда шудааст, зиддият ва ихтилофи назар ба амал меояд ва «ҳусни тафоҳум»-и хоси филм, дар офаридани симои(образ) экранӣ хусусияти муваффақияти фавқулодаи мӯътамад будани санадҳоро ба вудуд оварда мешавад.
Ба назар чунин менамояд, ки барон надоти филм муаллиф кӯшиш намудааст, ки сохтори маъмулии «коргардон аз сӯгирӣ» истифода намояд.
Дар ни раванд филми С. Раҳимов «Устод Осимй» ва он назаре, ки мо дар боло баён намудем, муаллиф онро мехост ё намехост, воқеаҳои филм дар қаринаи (контекст) қолаб (стереотип) хусусияти нохост ё тасодуфй ва ё ташаббус, пешдастй, огоз буда бошад, ки ба аксарияти мардум нигаронида шудааст. Адиб он аст, ки дар натидаи сӯҳбат ба муаллифи ин сатрҳо муяссар гашт, ки ононе, ки ба андешаи коргардон он қадар розӣ набуданд ва мавқеи ӯро дастгирӣ наменамуданд бурди филмро дар синамои мустанади тодик кам накард, балки афзуд. Воқеан каму беш баъзеҳо ба ин усули кор, ки дар асоси қонуни кинои мустанад рӯи навор омадааст, аз диҳати дираматургия асар, ин туна баҳодиҳӣ менамоянд, ин фарқиятро дар баҳодиҳӣ, худро ба дарадаи баланд муаррифй намудаанд. Ин назар ба он монанд аст, ки ба асар не, балки ба андеша ва худашон баҳодиҳиро мемонад. Барой филми ҳуддатии ин давра, чунин раванд як падидаи тоза баҳисоб меравад. Кӯшиш намудан ва фаҳмондани он чизе, ки дар лента нақш ёфтааст, воқеан намоҳое, ки дар баробари худ «зернамо»-ҳое, ки дар тафаккури бинанда ба вадуд меоварад, чун фаҳмиши назми фарсии клосик, ки ҳар калимааш зермаъно дорад, бинандаро далб менамояд ва ба андеша намудан мадбур менамояд. Дар ин ҳолат дар синамо матн мавқеи худро гум менамояд ва намой зермаънодор дар дои аввал меистад. Инро ба забони синамо таъбир, тафсир кардан, шарҳи коргардон ном мебаранд ва ё ибори: «ба шохаҳо дудошавии роҳи байни коргардон ва матн» низ ном мебаранд.
125
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Одат кардан, бовар намудан ба он воқеаву ҳодисае, ки дар экран намо мекунад ва он сухане, ки дар паси кадр аст, тамошобини имрӯз ҳамон лаҳза метавонад, лаҳзаҳои асосии синхрони филмро, ки ба демократия ва бисёрчина будан (многомерность), аз хотир барорад. Мӯътақидии вай ба он бастагӣ дорад, ки матни наморо ҳамроҳӣ намояд. Муваффақияти филм дар он ба назар мерасад, ки он дар «қолаби телевизион», «эдодкорона» мушкилот намоёнӣ, равшанӣ ва возеҳии тадқиқот, асоси амал ва ҳаракати супориши муаллиф дар асоси амалҳои журналистй сурат мегирад. Инро метавонем чунин шарҳ диҳем: «Ба тезӣ ва умқи мушкилоти филм, на ба одоби муоширатро риоя кардан, муқоиса намудан, балки бо қиёс ба маводи нашрй метавонед хулосабарорй намоед ва андешаи худро баён намояд, ки имрӯз маъмултарин қисми журналистикаи пешрафтаи ҷаҳонӣ мебошад».
Дар баробари андешаи болой, ин фикри публитсист В. Кокашинский аз дониби «аҳли нашр» чунин оварда шудааст: «Сюжети телевизионй... метавонад, бисёрқабата, офарандаи саволи зиёд буда, ҳед туна мақолаи таҳлилии рӯзнома ва ё мадалла наметавонад мисли он савол ба вудуд оварад». Камера филмбардорӣ ҳаётро чуноне, ки ҳаст: он зиёда хубу тоза ва бисёр бад ва чиркни мебошад, ба тарзи воқеӣ нишон дода метавонад. Аммо мақолаи рӯзнома ин қудратро надорад, чун он ба табақаҳо дудо мешавад, нақшу нигор, яъне намо надорад, ҳамзамон рӯзнома асосӣ мешавад ва танҳо мақолаҳои дуюмдарада, дар вай ҳаст, лекин намоишҳои дуюмдарада дар телевизион имрӯзҳо зиёдтар аст. Ба дуз ин дуюмдарадагй, аз он бармеояд, ки онро бо қалами муҳарир аз хат намезанед ва ислоҳ ҳам намекунед, ҳамин тавр аз барон он ки дар телевизион наметавонед аз он чизе, ки гӯянда баён менамояд калимаро дудо намоед, инро дар рӯзнома бемалол идро кардан мумкин аст, ҳатто зери думлаҳо, ибораҳо, калимаҳои ба шумо зарури метавонед хат кашед ва баъдан дар бораи он андеша намоед, аз он конфликт ё дигар чизи заруриро дӯед. Дар телевизион бошад аз сухан ва суханронии қаҳрамон ё коршинос ба умқи масъала ворид шуданатон мумкин аст. Дар баробари ин дар очерки рӯзнома азхудкунии табиати қаҳрамон, ки рӯзноманигор натавонистааст ҳал намояд ё қарор мекунад, бо ким-кадом хабар метавонад аз хонанда гурез намояд, агар ба забони телевизион баён намоем «дар паси кадр» мемонад. Дар намоишҳои телевизионӣ гоҳҳо ҳолатҳое мешаванд, ки ҳуддатнигор назар ба он ки ба нақша гирифта шудааст матлабро бо намой бисёр нишон медиҳад, ҳатто он намоҳо метавонанд бидуни матн ва ё ҳамроҳи матн бошанд, ки ин қабл аз ҳама ба ҳунару услуб ва истеъдоди коргардони намоиш вобаста аст. Аз ин услуби баёни матлаб коргардони филми мустанад низ орй буда наметавонад. Агар наморо суханҳои пайдарпаи ифодагари он пайгирй намояд, ин кори хуби наворбардор ва коргардон ба ҳисоб меравад.
Намой синхронй мумкин аст, бойтар аз гуфтори муаллиф (ин до муааллифи сенария дар назар мебошад), бошад. Коргардони бофаросат, басир, борикбин, тез корро нуктасанҷона, анҷом дода метавонад ва он чизе, ки муаллиф мехоҳад ва ё дидан мехоҳад, ба экран бароварда пешкаши бинанда намояд. Ин корро ҳатто дар ҳолати як нафар будан, яъне тавъам идро намудан ( муаллифи филмнома ва коргардон як шахе будан), низ чун дар боло идро мебояд кунад. Магар адиб нест, корманди рӯзнома, манзур журналисти рӯзнома тез фаҳмида метавонад ба синхрон бо дили нохоҳам рӯй меорад, дар баробари ин вай пурмаъно, муассир, таъсирбахш будани синхонро чун имконият хуб медонад ва дарк мекунад. Ҳамзамон вай дарк менамояд, ки ба ин назари вай журналистони касбии телевизионй розӣ ҳастанд ва бо камоли майл ба чунин амал рӯй меоранд. Чун дар журналистика чӣ навишторй ва чӣ электронӣ бо маслиҳати якдигар кор кардан, махсусан дар кишварҳои Аврупо як кори маъмулй гаштааст.
Дар ин раванд асоси андеша ба чй иртибот дорад? - андеша менамояд хонандаи ин сатрҳо. Ҳақиқати воқеӣ дар он ба назар мерасад, ки ба таври оддӣ, содда, муқаррарӣ худ ба худ дар шароити мусоид ба вудуд меояд ва онро коргардон метавонад, ҳамчун эҷодкор, эҷодкунанда, офаринандаи он, айнан ҳамон тавре ки ҳаст худаш олиданобона бо тасвир, манзараи ҳаёти пешкаши бинанда гардонад, ки инро мо дар филмҳои Сайф Раҳимов, Саъдулло Раҳимов ва филми Ш. Муҳаммадӣ хеле хуб мебинем ва дарки маънй менамоем: «мумкин аст, аз паси масъалаи тамоюлнок, гоядор чй гунае, ки набошад, ҳаматарафа ва ҳамадиҳата, муаллифони филмҳои мазкур мо мехоҳанд «ба музаффарияти адолатхоҳона» бирасанд» Дар ин до ин нукта пайдо мегардад, ки асл, мағз, моҳияти филмҳо дар худи онҳо ба назар мерасад, аммо асл, мағз, моҳияти падида зуҳурот ва ҳодиса дар дигар чиз аст?
Дар ҳар ду филми болой Саъдулло Раҳимов, Шавкат Муҳаммадӣ, нисбат ба ин масоили идтимоию ахлоқӣ, ки ифодагари ихтилофи назар буда, асоси намо низ ин нукта мебошад, наздик шудаанд. Ин аст, ки ихтилофи назар, дар асли намо номумкинии дар дамъият буда, махсусан дар
126
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
телевизион, худошкоркунии эҷодкорона озодии шахсият дар муҳиту шароит, дар он дое, ки ҳамаи эҷод эҳтимолияти мурдани асар вудуд дорад, аз дониба муаллифон ба амал оварда шудааст.
Махсусияти на танҳо ду филми болоии ин ду муаллиф, балки қариб тамоми филмҳое, ки солҳои охир ни ду коргардон пешниҳод намуданд мо ни муқобилияти қувваҳоро мебинем. Воқеан ҳар ду қаҳрамон - ҳам Осимӣ ва ҳам Раҳим Ҳошим табиатан дар фаъолияти худ такрорнашаванда мебошанд. Онҳо наметавонанд бо дастурамал ва меъёри пешниҳодшуда созиш ва кар кунанд. Ин меъёр ва дастурамалро на ба фоидаи шахсии худ балки ба фоидаи миллат ва домеа кор мефармоянд. Ҳамин хислат ва хусусиятҳои он буда, ки ҳар ду қаҳрамон, ҳатто ба чашмони онҳое, ки дар гирди онҳо буданду бо онҳо зиндагӣ менамуданд, афсӯс онҳоро дарк накардан - асли мақсади муаллифони филмҳо мебошад ва ҳамин конфлектнокии асарҳоро ифода менамояд.
Ин до сухан дар бораи он намеравад, ки ҳамаи олимон чун Осимӣ ва Раҳим Ҳошиманд. Талаб намудан аз тамоми нависандагон, коргардонҳо, ки онҳо чун Гарсиа Маркес асар офаранд ни як корест ношуданй ва аслан бемаънист. Ин до саволи дигаре пайдо мешавад, оё ҳама домеаро месозад, барон он ки ба Раҳим Ҳошимҳо ва Муҳаммад Осимҳо дар он фаъолият ва кори фоидаовар намоянд. Дар ни ҳолат Осимиро чун Осимӣ, Раҳим Ҳошимро чун Раҳим Ҳошим дар домеа мондан зарур аст. Ба гуфтае онҳоро дар домеа ба ҳоли худ мондан даркор аст. Чун М. Осмй ва Р. Ҳошим чун Гарсиа Маркес ягон ягон ба дунё меоянд ва дар кору бори худ ягонаанд.
Коргардонҳои ҳар ду филмро дар интихоби мавзӯъ ва ҳамзамон ҳамсӯҳбатон ҳамкорашон омад кардааст. Корҳое, ки ни ду олим дар тӯли ҳаёти худ андом додаанд бо вудуди даррор будани замона аз нигоҳи ҳамнишинон ва ҳамкасбон таҳлил мешавад. Корҳое, ки онҳо сомон додаанд, ифодагари рафтору кирдор ва амали онҳо буда, инро мусоҳибон ба ҳар гуна ва ба тарзу диди хоси худ баён менамоянд. Дар наворҳои ҳар ду филм ду андеша, ду тафаккур, ду вазъияту мавқеъ амал менамояд, ки яке дигареро истисно мекунанд. Ҳамин сохтори воқеае, ки андешаҳои ба ҳам зидро ба вудуд овардааст инъикосгари сохтори дамъиятӣ, андешаҳои дамъиятй гардида, домеаи кунунии моро бо бурду бохташ нишон медиҳад, ки баъди мурури чандин сол домеашиносон ва журналистон ба он баҳо медиҳанд.
Нофаҳмӣ дар байни домеаи шӯравӣ ва қаҳрамон, дар филми «Раҳим Ҳошим» -и Ш. Муҳаммадӣ ба дарадаи хуб намоён мешавад. Ин нотафоҳум бинандаро ба муқоисаи ду замой такой медиҳад, ӯро водор менамояд, ҳар назар ва ҳар ҳарфро сандаду ба ҳам татбиқ намояд. Ин ҳама дар тамошобин нисбат ба дирӯзу имрӯз ихтилофи назарро ба вудуд меорад, ки рух додани он барон тамошогари ни филм ногузир аст. Баёни худи муаллиф, зикри санадҳову воқеъоти замоин на он қадар дур, нақли мусоҳибон - ҳамагӣ кори хуби коргардонро ифода менамояд. Ин ҳама бинандаро ба вадд меорад ва андешаи «нав ҳамеша бо кӯҳна бархӯрд менамояд» рӯи кор меояд, мегӯяд, қаҳрамони филми мустанад.
Ва ни до мо ба махсусияти қисмати савуми филми мустанади Ш, Муҳаммадӣ бармегардем. Аз рӯи моҳияти масъала, дар экрани ҳуддатӣ бори аввал «давобдиҳанда» намоён мешавад.
Дар чаҳорчӯбаи навор «масъул» яке аз собиқ кормандони НКВД бо тамоми хусусият ва хулқи худ, ботакаббур, хунсардона, бо суханҳое, ки бинандаро далб мекунад ва давобгӯи вақту замон аст, ҳатто ному насабаш низ «мувофиқ»-и гуфтору гапзаниаш мебошад, пайдо мегардад. Бинанда дар ин симо бевосита «масъулро» (чиновник) мебинад ва ҳис менамояд, ки аз ин мард одамигарй интизор шудан нашояд. Ин до аз нигоҳи публитсистика гуфтан доиз аст, ки «фасоҳат ва возеҳии одию муқаррарӣ» дар филм рӯй мезанад. Аксари бинандагон бар он андеша меафтанд, ки солҳои наздик ин туна одамон боз ба сари мансаб меоянд, танҳо бо тарзу намудҳои нав ҳокимият намуда, ба масъулй (чиновники) машгул мегарданд ва тагйироти умдае рӯй надодааст ва рӯй доданаш низ ба гумон аст.
Боз омадани «масъул» (манзур чиновник) он қадар дур нест, мехонед дар кадри намой филми бардоштаи Ш. Муҳаммадӣ. Қаҳрамонҳои филмҳои мустанади коргардон Ш. Муҳаммадӣ дорой касбу кори гуногунанд, онҳо дар домеа корҳои гуногунро сомон медиҳанд ва ҳатто дар байни онҳо масъулоне мисли устод Айнй, Аббос Алиев, Чинор Имомов, Шириншо Шотемур, Нусратулло Махсум ва гайра ҳастанд, ки тамоми умри худро на сарфи зиндагии пуркайфу сафо, балки ба миллату меҳан бахшидаанд, ки долибияти амалкарди «масъул»-ро аз нигоҳи рӯз ба тамошобин мекушояд.
Қаҳрамонони офаридаи ин коргардон-журналист сатҳи гуногуни идтимой доранд, вале завқу хислат ва ақидаашон дар назари аввал гуногун менамояд, аммо дар асл ин тавр нест, чун хислат ва ақидаи қаҳрамонон як аст, сухани онҳо низ ва дар гирди як меҳвар чарх мезанад. Ин назарро агар аз рӯи гуфтаи шоири рус Евгений Евтушенко шарҳ бидиҳем он ин тавр: «Человек с
127
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
циркулярным мышлением», ки ба тоҷикӣ ҳамон масали қадимаи тоҷикон аст: «Аз бало ҳазар» мешавад, яъне инсон дорой андешаҳои фарогир аст, ҳарчанд андешаҳо гуногунанд онҳо дар гирди як доираи сармаҳкам чарх мезананд ва аз он дойра берун баромада наметавонан. Аз ин лиҳоз ин до мадозан чун фаронсавиҳо туфта метавонем, ки: «давраи Жиберҳо шурӯъ шуд», аммо мо ҳанӯз дар он дойра чарх мезанем.
Аллбата, пайдо гаштани «масъул» дар намо он қадар зарур нест. Дар бисёр филми мустанад «масъул» дар андешаи тамошобин пайдо мешавад ва он дар ин туна филмҳо тамоюли дохилии тамошобин аст, ки онро дар кинопублитсистика, умуман дар публитсистика, «кандашавии баръакс» меноманд. Дар филми Шавкати Муҳаммадӣ, ки дар бораи шоири охири қарни нуздаҳ ва аввали қарни бист Нақибхони Туграл («Нақибхони Туграл-қурбонии инқилоб») коргардон образеро меофарад, ки домеъ аст ва дар баробари ин образи мухолиф (антагонист), бо он ки шоири шинохта тамоми умр дар мубориза будааст ва ҳамин мубориза ӯро ба март бурдааст. Муаллиф филмро чун намой экрании таҳқиқӣ-диалог бо лаҳзаҳои итмоми амал дар кадр бо ҳариф баҳсу мунозара карда, бо ин кор, ки дар телевизион раем аст, сохтор далел, бурҳон, санад ва асосро ба назар мегирад: «агар ҳамаи шоирони ин аср, чу Туграл шеъри маънй (манзур шеъри сабки бедилӣ) мегуфтанд»... оҳанги гуфтори шинос аст ва он аз журналист Ш. Муҳаммадӣ мебошад. Агар ҳамаи шоирон ҳамин тавр сарзамини худро дӯст медоштанд, шояд ҳеҷ бегонае вориди ин хок намегашт.
Аммо ин до аз дониби журналист думлаи «агар ман чунин мебудам, ҳама чун вай мебуданд»-баён мегардад ва ҳамин суханҳо бештар диққати бинандаро ба худ мекашанд. Чаро «агар ман чунин мебудам" ва ё «ҳамагон чун ӯ мебуданд»? Ва ин ҳам дар ҳолест, ки дар назм ба пояи Туграл мо садҳо шоир дорем. Дар назари аввал мақсади коргардон аз ироаи ин сухан номаълум мемонад. Магар бо байни ин қавл муаллиф танҳо ба мақоми Туграл дар назм ва ё наср ишора дорад? На, қавли болой ин до ишора ба меҳандорист, ки аз дониби муаллиф чунин дар идомаи филм чунин баён меёбад: «ӯро бо босмачиёни дараи Масчоҳ ҳамкор медонистанд», акнун ба ибораи «агар ман чунин мебудам, ҳама чун вай мебуданд» рӯшан мешавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Алешин, С. Документ и драма/ С. Алешин//Литературная газета- 1970.- 2 октября.- С. 6.
2. Леонтьев, А. Спектакль? Нет фильм/ А.Леонтьев, А.Донатов // Литературная газета.- I960.- 17 сентября
3. Муратов, С.А. Документальный телефильм. Незаконченная биография. - М.: ВК, 2009.- 363 с.
4. Смирнов-Несвицкий, Ю. А. Портреты режиссеров, вып.1/Ю. А.Смирнов- Несвицкий. - М.: Искусство, 1972.- 223 с.
5. Ученова, В. В. Публицистика и политика/В.В. Ученова. - М. : Политиздат, 1973. - 232 с.
6. Юровский, А.Я. Телевидение - поиски и решения: Очерки истории и теории советской тележурналистики. - Изд. 2-е, доп. / А.Я.Юровский. - М.: Искусство, 1983. - 215 с.
7. Ямпольский, М. Лицом к объективу/ М.Ямпольский // Исскуство кино. -№7.- 1984.- С. 95-96.
REFERENCES:
1. Alyoshin, s. Document and drama/ S. Alyoshin// Literatumaya gazeta, 1970-2 october.-P.6.
2. Leontev, A. Performance? No, Film/ A.Leontev, A.Donatov// Literatumaya gazeta.-1960.-17 September.
3. Muratov, S.A. Documentary film. Unfinished biography. -M.:VK, 2009.-363 p.
4. Smirnov-Nesvitskiy, Yu.A. The portraits of producers, issue 1/Yu.A.Smirnov-Nevitskiy. -m.: Iskusstvo, 1972.-223 p.
5. Uchyonova, V.V. Publicism and policy/V.V.Uchyonova.-M.:Politizdat, 1973.-232 p.
6. Yurovskiy, A.Ya. Television - search and decisions: The essays of history and theory of soviet telejournalism.- 2nd edition, add. .A.Ya. Yurovskiy.-M.: Iskusstvo, 1983. - 215 p.
7. Yampolskiy, M. Face to objective/ M.Yampolskiy// The art of film.- №7.- 1984.- P. 95-96.
128
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Размышления о современных таджикских документальноизобразительных фильмах
Ключевые слова: документальный фильм, творчество, изобразительные, мировоззрение,
публицистика.
Современное телевидение нельзя представить себе без документальных фильмов, их использование стало очень популярным. По своей тематике они оченъразнообразны, это требует от создателей документальных фильмов высокого профессионализма.
Автор статъиуделяет особое внимание таджикским документально-изобразительным фильмам, посвящённым жизни в горных кишлаках Таджикистана. Анализируются пути и способы создания и описания эпизодов из жизни простых людей, живущих в горах Таджикистана,подчеркнуто мастерский подход авторов подобных фильмов к выбору сюжета.
Проанализированы способы отражения жизни таджикской деревни в период независимости. По мнению автора, создатели этих фильмов особое внимание уделяли, в основном, жизни простых людей, пейзажам горных местностей, трудным условиям жизни народа в гористой местности. В подобных фильмах совмещаются искусство и публицистика. Создатели фильмов отражают быт современной жизни, объединяя его с историей народа. В числе авторов, достигших большого мастерства особо отмечается вклад Сайфа Рахимова, Абдурофе Рабиева и Садулло Рахимова.
Views on modern Tajik documentary graphic films
Keywords: a documentary film, creativity, graphic, outlook, publicism.
The modern television cannot be imagined without documentary films because their use is becoming very popular. From the subject point of view they are very various; it demands high professionalism from founders of documentary films.
The author of the article gives particular attention to Tajik documentary films devoted to life in mountain villages of Tajikistan. The means and ways of creation and the description of episodes from the life of ordinary people living in mountains of Tajikistan are analyzed in the article; the masterful approach of authors of similar films to a plot choice is visible.
The article analyzes the ways of reflection of Tajik village life in the independence period. According to the author, the founders of these films give a special attention to the life of ordinary people, to the landscapes of mountain districts, to the difficult living conditions of people in a hilly terrain. The similar films combine art and publicism. The founders of films reflect the existence of modern life uniting it with people's history. Sajf Rakhimov, Abdurofe Rabiev and Sadullo Rakhimov deserve to be specifically mentioned among the authors gained great skills in this term.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Бобоев Дӯстмурод Ҳамидович, номзади илмҳои филология, дотсенти кафедраи телевизион ва радиошунавонии факултети журналистикаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон,(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш.Душанбе), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Бобоев Дустмурод Хамидович, кандидат филологических наук, доцент кафедры телевидения и радиовещания факультета журналистики Таджикского национального университета (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Boboev Dustmurod Khamidovich, Candidate of Science in Philology, Associate Professor the Department of TV and Radio Broadcasting the Faculty of Journalism Tajik national University ( Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: [email protected]
129
