CC BY
40
Vazduhoplovni zavod ..Мота Sttnojlovt<“, Baujnica
Miroslav Marković, pukovnik, dipl. inž.
VAZDUHOPLOVNI ZAVOD „МОМА STANOJLOVIĆM
Uporedo sa stvaranjem vojnog vazduhoplovstva u većim i eko-nomsko moćnijim zemljama početkom XX veka, i mala i siro-шабпа Srbija je 1912. godine ustanovila svoju vazduhoplovnu ko-mandu. Reorganizacija srpske avijatike izvrSena je na Krfu 1. marta 1916. godine. Od Aeroplanske eskadre I poziva narodne vojske, pr-vog balonskog odeljenja I poziva narodne vojske, pirotske i niSke go-lubije stanice i vodonične centrale obrazovan je Aeroplanskx depo. Vazduhoplovna komanda je dobila nov naziv Aeroplanska eskadra. Radionica Aeroplanskog depoa nazivana je Aeroplanska radionica. Dili su to začeci i temelji vazduhoplovnotehničke službe i vazduho-plovnih zavoda.
Aeroplanska radionica je zajedno sa Aeroplanskim depoom pre-seljena sa Krfa na aerodrom Mikra u blizini Soluna 26. aprila 1916., a 31. avgusta 1917. godine na aerodrom Vertekop.
Posle povratka u Srbiju vazduhoplovci su stacionirani u Novom Sadu, gde je formirana velika vazduhoplovna baza. Tokom 1919. i 1920. godine izvrSene su promene u srpskom vazduhoplovstvu. General Milan Uzelac je, kao komandant vazduhoplovstva, izvršio reor-ganizaciju 1. aprila 1921. godine, kojom je u Petrovaradinu formirao Vazduhoplovni arsenal. Dolaskom generala Radisava Stanojevića na Celo vazduhoplovstva, 14. septembra 1923. godine, ono je po prvi put postalo samostalan vid vojske. General Stanojević je reorganiza-cijom, 29. februara 1924. godine transformisao Vazduhoplovni arsenal u Va2duhoplovnotehniČki zavod (VTZ).
Sedište Vazduhoplovnotehničkog zavoda ostalo je u Petrovaradinu. Zbog јабапја srpskog vojnog vazduhoplovstva komandant vazduhoplovstva, genera] Stanojević, doneo je odluku da se Vazduho-
VOJNOTEHNIČKJ GLASNIK 4-5/2002.
521
plovnotehnički zavođ dislocira iz Petrovaradina u Kraljevo, gde se gradila i velika fabrika aviona. Zavod je premešten u Kraljevo 26. avgusta 1927. godine.
Bez obzira na teškoće, kao posledice rata i početka industrijali-zacije Srbije, posebno u periodu 1916-1927. godine, kontinuitet u pružanju logističke podrSke u vidu održavanja i remonta savezničkih i naSih letelica nikada nije prekidan. Jedna od najorganizovanijih in-stitucija te vrste bio je Vazduhoplovnotehnički zavod. Kraljevo je postalo centar vazduhoplovnotehničke službe.
Za potrebe zavoda i fabrike aviona, izgradena je kompletna in-frastruktura, a novi objekti i oprema bili su među najmodemijim u Evropi. Vazduhoplovnotehnički zavod delovao je sve do aprila 1941. godine kao centar Vazduhoplovnotehničke službe jugoslovenskog vazduhoplovstva.
Interesantno je da je zavod bio i naručilac posla u fabrici aviona. Finalnu kontrolu, posle ispitivanja na zemlji i u vazdušnom prostoni obavljala je posebna kontrola zavoda, tzv. Kontrolna komisija Va-zduhoplovne vojske u VTZ. Zavod je u svom sastavu imao: tehničko odeljenje sa nekoliko odseka i radionica (među njima aeroplansku, maSinsku i radionicu za obnovu i pomoć), laboratoriju, skladiSta, va-zduhoplovnotehničku zanatlijsku Skolu, aerodromsko obezbeđenje, logističku podršku i dr.
Radionica se razvijala i 1949. godine prerasla u Vazduhoplovno-tehnički remontni zavod Jastreb, u kojem se obavljao remont vazdu-hoplova i vazduhoplovne opreme. Iste godine u Kneževcu je formira-na radionica za remont vazduhoplovnih motora, koja je 1952. godine dobila naziv Vazduhoplovnotehnički remontni zavod „Мота Stanoj-lović - po narodnom heroju i vazduhoplovnom poručniku.
Spajanjem ova dva remontna zavoda 1973. godine je formiran Vazduhoplovnotehnički remontni zavod Beograd, koji 1976. godine dobija naziv Vazduhoplovni zavod „Мота Stanojlović", i od 1977. godine lociran je u Batajnici.
Delatnosti zavoda
Vazduhoplovni zavod „Мота Stanojlović'* u svom programu remontuje podzvučne i nadzvučne letelice sledećih tipova:
- mlazne avione MiG-21, Orao, Galeb, Super Galeb i Jastreb;
522
VOJNOTEHNlCK! GLASNIK 4-5Л002.
- transportne avione An-26, An-2 i Kanader;
- klipne avione Utva i Zlin;
- lake helikoptere Gazela i Alueta;
- transportne helikoptere Mi-8, Mi-2 i Mi-17 sa motorom TV2-117A.
Zavod je osposobljen za sve vrste remonta klipnih, turboelisnih i turbovratilnih pogonskih grupa, a medu ostalima remontuje i sledeće tipove motora:
- više tipova turbovratilnih i turboelisnih motora: TV2-117A, ASTAZOU-IIIB i XIVM, GTD-350, Ai-24VT;
- klipne motore: GSO-480, IO-360B1F, M-I37A, AŠ-62IR, IGSO-540, PWR-2800.
Takode, zavod obavlja i:
- srednji remont raketnog sistema K.UB i NEVA;
- srednji remont radarskih sistema P-40, P-15, P-12 i S-600;
- remont rakete 3M9M3;
- remont KIPST-a;
- remont raketa vazduh-vazduh R-3R, R-I3M, R-60M/MK, R73E, R-27 i AGM65B.
Pored remonta vazduhoplova, motora i PVO sredstava delatnost zavoda obuhvata i opravku radio-navigacione opreme, foto-opreme i
VOJNOTEHNICKI GWSNIK 4-5/2002.
523
letačke opreme, koja se defektira, rcmontuje i ispituje u za to specija-lizovanim odeljenjima. Motori i reduktori, za sve tipove aviona i he-likoptera, nakon opravke se ispituju u savremenim ispitnim stanica-ma, gde se dobijeni rezultati verifikuju, pa se tek nakon toga ugradu-ju na vazduhoplove.
Kao i motori, tako se ž svi agregati i sklopovi vazduhoplova pro-veravaju, remontuju i ispituju. Ovaj delikatan posao obavlja visoko-stručni kadar u specijalizovanim odeljenjima pomoću savremenih uređaja, od kojih su veliki broj proizveli sami strućnjaci zavoda (sto za ispitivanje lopatica i elisa promenjivog koraka i veći broj ispitnih stolova za hidrauličke uredaje na vazduhoplovima).
Nakon ispitivanja na stolovima, motori, reduktori i svi agregati i sklopovi se ugrađuju i ispituju direktno na vazduhoplovima, čime se sprečava mogućnost i najmanje greSke.
Pored remonta vazduhoplova zavod remontuje i sva ostala va-zduhoplovnotehnička i tehnička materijalna sredstva za vazduho-plovstvo i protivvazdušnu odbranu, kao što su sredstva za opsluživa-nje vazduhoplova, protivpožama sredstva, cisteme za gorivo, tran-sporteri, elektrocentrale i elektroagregati, elektropokretači, sredstva raketne tehnike, zemaljska navigaciona sredstva, itd.
Remont vazduhoplova je podržan odgovarajućim kompjuter-skim programima, pomoću kojih stručnjaci u konstrukcionim i tehno-loSkim biroima vrlo brzo i precizno konstruišu potrebne delove.
Nakon konstrukcije, rezervni delovi, alati i pribor se, primenom najsavremenijih tehnologija konvencionalnim postupkom, kao što su glodanje, struganje, bušenje i bruSenje na CNC-glodalicama, CNC-strugovima, itd., i nekonvencionalnim postupkom, kao Sto je elektro-erozija na erozimatima, proizvode i pripremaju za ugradnju ili plasi-ranje na tržište.
Treba naglasiti da je u oblasti proizvodnje gumenih delova zavod postigao zavidne rezultate. Do sada je proizvedeno preko 40 000 različitih delova od gume ili od kombinacije guma-metal. Razne vr-ste О-ring i ploiastih zaptivki, semeringa, amortizera gumenih cevi i ostalih delova, izraduju se od gume brizganjem i presovanjem na ba-zi silikonskog, fluorkarbonskog, polihloroprenskog, prirodnog i dm-gih vrsta kaučuka.
Zavod je razvio i proizvodnju kompaktnih izmenjivača topiote saćaste konstrukcije od aluminijuma, metodom tvrdog lemljenja u
524
VOJNOTEHNIĆKJ GLASNIK 4*5/2002.
solnom kupatilu, i od nerđajućih čelika i Icgura nikJa, metodom le-mljenja u vakuumu.
Izmenjivači toplote tipa ulje-vazduh, vazduh-vazduh (za klimati-zaciju kabina, za hladenje turbomotora) i voda-vazduh, pored ugrad-nje u vazduhopiove imaju i mogućnost ugradnje u tenkove, teške gra-devinske maSine, lokomotive, kompresore, kao i primene u industriji rashladnih uredaja i si.
U zavodu se izrada frikcionih elemenata vrši sinterovanjem na bazi polimera, metalokeramike, na bazi bronze i mesinga i metaloke-ramike na bazi gvožđa, za rad u suvom i za rad u ulju. Osobine ova* ко dobijenih proizvoda su: otpomost na habanje, velika sposobnost odvodenja toplote, mala tvrdoća, dugotrajnost u eksploataciji i miran rad. Ovim postupkom zavod proizvodi sve vrste kočnica za dozvučne i nadzvučne avione, lamele i kočnice za tenkove i teSke gradevinske i poljoprivredne mašine, i elektrografitne blokove različitih provodlji-vosti, od kojih se sečenjem dobijaju četkice za elektromotore.
Savremeno vazduhoplovstvo danas podrazumeva maksimalno koriSćenje kompozitnih materijala. U ovoj oblasti zavod je postigao zavidne rezultate osvajanjem proizvodnje lopatica glavnog i repnog rotora za helikoptere, što ga je svrstalo u veoma mali krug proizvoda* ča. Pored lopatica proizvode se uvodnici za hladnjake i motore, aero* dinamički slivnici, kao i razni delovi po porudžbini. Delovi se izra-duju suvim i mokrim postupcima: livenjem, laminiranjem, brizga* njem, centrifugiranjem, namakanjem i presovanjem.
Zavod proizvodi i termoizolacione obloge i usmerivače sendvič--sistemom, za zaštitu od visokih temperatura izduvnih gasova motora i otvorenih komora za sagorevanje.
Veliki broj delova pri remontu se raznim postupcima regeneriše, a zatim ponovno ugraduje. Neki od ovih postupaka koji se primenju-ju u zavodu su:
- elektrohemijski i hemijski procesi, koji obuhvataju: tvrdo hro-miranje, tvrdo lemljenje delova od čelika i aluminijumskih legura, mrežasto hromiranje, elektrolitičko nanošenje cijanidnog ili kiselog bakra, tvrdog srebra, kalaja, kadmijuma, bojenje aluminijuma i aluminijumskih legura u sumpomoj i hromnoj kiselini, oksidno fosfati-ranje, bruniranje, tvrdo hromiranje aluminijuma i silumina, itd.;
- mehanički postupci, koji obuhvataju termičku obradu: hlade* nje u ulju i u atmosferi peći, žarenje u zaštitnoj atmosferi, gasnu ce*
VOJNOTEHNIĆKI CLASNIK 4-5/2002.
525
mentaciju, karbonizaciju, žarenje u vakuumu, lemljenje u vakuumu, lemljenje u vakuumu sa hladnim azotom, cementaciju u ulju, kaljenje u vodi, itd.;
- bojenje vazduhoplova i ostalih sredstava, kao i njihovih rezer-vnih delova, sa mogućnošću sušenja do temperature od 60°C, a uz prethodnu pripremu površina peskiranjem, sačmarenjem, košpičare-njem i odmašćivanjem.
Ostale delatnosti zavoda
Veliki broj uredaja, instrumenata i ispitnih stolova, koji moraju da daju precizne i tačne rezultate i koji se moraju periodično kali-brisati i baždariti, uslovio je razvoj Metrološke laboratorije za ba-Ždarenje, ispitivanje, verifikaciju i servisiranje električnih i elek-tronskih instrumenata kao Sto su: analizatori, brojači, osciloskopi, RCL-merači, kalibratori, multimeri, merači nivoa, merači snage, termoparovi, termometri i razni mehanički memi instrumenti uz ko-riSćenje najsavremenijih uređaja kakav je trokoordinatni memi sto tipa Mauzer.
Zavod je osposobljen i za hemijsku analizu materijala, za meha-ničko i metalografsko ispitivanje metala, gume, plastike, boja, lakova i ostalih materijala.
Stručnjaci zavoda su sami ili u saradnji sa nekadašnjim VTI-Žarkovo, MaSinskim fakultetom, Institutom za fiziku, Elektrotehnič-kim fakultetom i preduzećima iz oblasti vazduhoplovne industrije, projektovali i izradili:
- uredaj za prilagodavanje pilota na prostomu dezorijentaciju,
- centrifugu sa ubrzanjem od 1 g do maksimalnih 35 g,
- barokomoru,
- kabinu aviona - trenažer,
- stolove za ispitivanje pumpi i regulatora protoka goriva, turbo--agregata i elisa.
Osim projektovanja i opremanja uređaja i ispitnih stolova, u za-vodu se obavlja modifikacija postojećih uređaja, projektovanje i opremanje namenskih objekata za opravku vazduhoplova, projektovanje i opremanje učila i učionica.
Potrebno je pomenuti i mogućnost modifikacije vazduhoplova i ugradnju opreme za elektronsko ometanje; opremanje vazduhoplova
526
VOJNOTEHNlCKI GLASNJK 4-5/2002.
za foto-snimanje; modifikaciju vazduhoplova u sanitetske, transport-ne, desantne i borbene varijante; ugradnju letačkih učionica; oprema-nje helikoptera za sletanje na vodu; izradu helikopterskih posuda (ve-dara) za gašenje požara; izradu kolica za prevoz eksplozivnih napra-va tipa EK-l,itd.
Zavod izvodi specijalističku obuku i doobuku kadra u vazduho-plovnotehnička zanimanja, vrSi transfer tehnologije u oblasti vazdu-hoplovne industrije, izradu kompletnih projekata i formiranje re-montnih ili proizvodnih kapaciteta, opremanje objekata kompletnom infrastrukturom, uredajima i postrojenjima uz instaliranje i atestiranje opreme.
U agresiji NATO-а u Vazduhoplovnom zavodu „Мота Stanoj-lović“ potpuno je uništeno 57% objekata, teško oštećeno 23%, a lak-Še oštećeno 20%. Po lokaciji zavoda dejstvovano je sa preko 29 pro-jektila velike razome moći. U dejstvima je uništeno 3,34 hektara бите i parkova i 0,39 hektara voćnjaka. Za sanaciju terena bilo je po-trebno 765 kamiona nosivosti 30 tona. NATO agresijom pričinjena je velika materijalna Steta i ugrožena životna sredina. Sve vreme ratnih dejstava, zavod je radio na više lokacija, a na nekima se zadržao do današnjih dana.
Planovi za budućnost
Vazduhoplovni zavod „Мота Stanojlović“ je od svog osnivanja do danas evoluirao od radionice sa 122 zaposlena do savremene re-montno-proizvodne firme sa oko 1100 zaposlenih. Danas čini jedin-stvenu orgamzacionu celinu и tehničko-tehnoioškom i organizacio-nom smislu.
Na koncepciju organizacije i planiranja budućeg pravca razvoja utiču:
- osnovna namena zavoda и RV i PVO, odnosno и VJ;
- maksimalna fleksibilnost remontnih i proizvodnih kapaciteta;
- izuzetno velik proizvodni asortiman (preko 40 000 jedinica) i sredstava koja se remontuju (200 različitih tipova);
- tendencija da se kapaciteti plasiraju kupcima izvan VJ;
- ponuda usluga vazduhoplovnim industrijama inostranih ze-malja.
VOJNOTEHNIĆKJ GLASNIK 4-5^002.
527
Vazduhoplovni zavod „Мота StanojIović“ uskoro čt da sanira i izgradi oštećene objekte, što će omogućiti formiranje i opremanje tehnoloških linija neophodnih za remont sredstava ratne tehnike za potrebe VJ, koje su postojale pre agresije. Zavod će se angažovati na remontu vazduhoplovne tehnike za VJ, modemizaciji vazduhoplova i produženju resursa na njima. Pored toga, uvešće i remont sredstava PVO i vazduhoplovne tehnike za inostrane naručioce, a angažovaće se i na inženjeringu i transferu tehnologija za remont vazduhoplova.
52$
VOJNOTEHNlCKI CLASNIK 4-572002.
