Научная статья на тему 'В.П. Ермолаевтиң фоточуруктарында каасталга шеверлел уран-чүүлү'

В.П. Ермолаевтиң фоточуруктарында каасталга шеверлел уран-чүүлү Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
40
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «В.П. Ермолаевтиң фоточуруктарында каасталга шеверлел уран-чүүлү»

В 2009 г. Указом Председателя Правительства РТ Ш.В. Кара-оола первый директор Государственного музея Тувинской Народной Республики Владимир Петрович Ермолаев был посмертно награжден Орденом Республики Тыва за вклад в сохранение историко-культурного наследия Тувы.

Сейчас фотографирование стало доступным практически для каждого, но фотоискусство остается, как и прежде, делом избранных. В фондах Национального музея РТ в настоящее время хранится около 30 тысяч фотонегативов (основного и научно-вспомогательного фондов), как В.П. Ермолаева, так и других фотографов. Каждая фотография по-своему уникальна, неповторима, они ждут своих исследователей и открывателей, которые дадут им вторую жизнь в публикациях и фотоальбомах по истории и культуре Тувы.

У тувинцев есть пословица: «Мурнаанын соннайгызы эдерер» - «Задние копыта идут по следу передних». Так пусть за этими фотоальбомами В.П. Ермолаева будут другие фотоработы, раскрывающие историю народа Тувы.

Список источников и литературы

1. Каталожные фотоальбомы № 1-14, фотофонд НМ РТ.

2. Каталог (рабочий) фотографий В.П. Ермолаева. 1957 г. // Фонды НМ РТ.

3. Ермолаев В.П. Давно это было / Журнал «Улуг-Хем». - 1967. - № 9. - С. 130-153.

4. Ермолаев В.П. Так начинался музей / Газета «Тувинская правда». - 1967. - 19 марта.

Биче-оол Салчакович Майны,

Кызыл-Мажалык суурда ТР-ниц Национал музейиниц салбырыныц эргелекчизи.

В.П. Ермолаевтик фоточуруктарында каасталга шеверлел уран-чYYЛY

XIX вектиц тeнчYЗYнде, ХХ вектиц эгезинде Императорнуц болгаш орус географтыг ниитилелдиц даалгазы-биле бистиц Тывавысты, ынчангы Урянхай чурттун шинчилээри-биле янзы-бYPY сорулга-даалгалыг аян-чорукчулар, эртемденнер Барыын-

Саян сыннарын аъттыг-хeлдYг, алтай-сеек орук айтыкчыларлыг Бийск хоорайдан Даг-Алтайлап, Хемчик хемниц, Кара-ХeлдYЦ баштарындан кадыр-кашпал арттарны таварып ажып кээп турганнар. 1845 чылда Орус географтыг ниитилелдиц салбыры Красноярск хоорайга ажыттынган туцнелинде, Урянхай-Тываже эртем-шинчилел экспедициялары удаа-дараа чоруп эгелээн. Ооц бир кол чылдагааны: хаяда, кежээ даштарда билдинмес (руниктиг) бижик, сeeлYнде илереттинип келгени бурунгу тYрк Орхон-Енисей бижимели; бурунгу скифтер Yезиниц «Сыын-даш кежээлери»; бурунгу тYPк Yениц кижи-кежээлери, хаяда чурумалдары; бурунгу кеш^н улустарныц турлаг черлеринде, чес-демир эзилдирип турган одаг-суугу оруннары; бурунгу уйгурлар Yезиниц дой-малгаш шивээ оруннары, оларныц хемнер унундан YHДYP каскан сугат-бугалары; Тывага сарыг-шажын нептереп турар Yеде хаяда бижимел судур номналы бо-ла бYГYHY шинчилеп-ееренип кeeрY. YстYHде бурунгу кeшкYH улустарныц арттырып каан тeeгYHYЦ тураскаалдыг черлери, аян-чорукчу эртемденнерни кайгадып, сонуургалын оттуруп келген. Россияныц географтыг ниитилелиниц даргазы С.К. Шойгунуц тeeгYHYЦ арыннарын ажыдып номчуур кылдыр YHДYPген чеди томнуг «Урянхай Тыва дептер» деп номунга база эртемден аян-чорукчуларныц тырттырып YHДYPген «Ак-кара Тыва» деп фоточуруктарлыг номнарынга даянмышаан, келир Yениц аныяк ескени, кедээ школаларныц башкылары эртем-шинчилел ажылдарын кылып, терээн чериниц тeeгYЗYн ееренип турарлар. Ол номнар шинчилелдер кылырынга кайгамчык улуг ужур-дуза, эртине суй-белектер болуп турар.

Ада-чуртка эргилде ескерлиишкиннер болуп турар Yеде, амыдыралдыц агымы-биле бурган-чаяап, тYPк уктуг кырган-ачалыг аныяк оол - Владимир Петрович Ермолаев, делегей чергелиг соцгу^к аян-чорукчузу болур Фритьоф Нансенниц белекке берген фотоаппарады-биле, еске эремденнер-биле бир демей чYC чыл соцгаар чурттап чораан егбелеривистиц ажыл- амыдыралын, даштыкы овур-хевирлерин, бот догунаан Тыва арат кYPYнениц тургустунган хeгжYлдезин чурукка доктаадып арттырып кааны улуг Yнелел, культура уран-чYYЛYBYCTYЦ шыгжамыры болур.

В.П. Ермолаевтиц херечи болур «ак-кара» чуруктарындан бодумнуц кeрYYшкYHYмHY илередип керейн. ХYрээ - сарыг-шажынныц ыдыктыг оран-савазы, бурганнар олурар бажыц. Бистиц Тывага 1929-30 чылдарда «Культура шуулгаазыны» болган TYцелинде хYрээлерни бузуп YPегдээни, бистиц амыдыралывыска улуг улустарныц бYДYY чугаазы: «Ацаа турган, орну арткан». ЧYДYЛгевис сарыг-шажынныц, хол-биле каастап шеверлээр уран-чYYЛYBYC азы культуравыстыц хей кезии YCTYп, адырлып чоруй барганын, Yе ескерлирге ам кээп эскерип чоруур бис. Лама башкыларны узуткап, шeлYYPYн шeлYп, актыг черлерге шиидип турган. СeeлYнде Бурятия хYрээзинге ажылдап чораан Хомушку Кенден-СYPYH башкы, ССРЭ Yезинде Тывага бYДYY Бай-Тайга оваазын дагып, ном ёзулалын эрттирип, эм-тац-биле чонга дузалап чораан. БYДYH ССРЭ Yезинде Бурятияга сарыг-шажын хYрээзи камгалаттынып, ажылдап артып калганы, хаанныг Россия Yезинде шeлYттYрген декабристерниц салдары улуг болганы магат чок.

Кенден-СYPYн башкыныц елчей удазынын киирип тургаш шокарлап каастап чураан аптаразын 1980 чылдарда Муцгаш-Акка бир аалга кeрдYм. Ыяшка ецнеп каастап чуруур уран-чYYЛYBYCTY лама башкылар сарыг-шажынныц каасталга ДYPYмнеринге чагыртып кылып турганын, В.П. Ермолаевтиц тырттырганы Чадаананыц Алдыы ХYрээзиниц иштики, даштыкы каасталгазындан кeрYп ап болур-дур бис. Лама башкыныц eeнYЦ иштин тырттырып каан фоточурукта аптара, бурган ширээлерин каастап чурааны, ол Yениц ус-шевер башкыларыныц хээ-чурук каасталгазыныц нарынын, байлаан кeргYЗYп турар-дыр. Бо айтырыгга тYЦнел кылдыр бо каасталга уран-чYYЛYн чоорту ус-шевер чон лама башкылардан кeрYп, ееренип кылып турганын

улуг улус чугаалажып турар. Амгы Yеде аптара-ыяшка каасталга уран-чYYЛY уттундурган деп болур, чYгле теп Национал музейивистиц шыгжамырында 56 аптара, 110 ширээлер каасталгазындан кeрYп ап болур. Эрткен вектиц 50-60 чылдарында музейге эртем ажылдакчызы чораан С.И. Вайнштейниц YндYPгени «Чоннуц каасталга уран-чYYЛYHYЦ тeeгYЗY», «Тожу тывалары» деп номнары каасталга уран-чYYЛYHYЦ еередиглиг езек номнары болур.

©ске чоннарныц шажын-чYДYЛгези-биле демей, хYрээ-хиитте уран-чYYЛДYЦ шупту хевирлери бактаап кирген:

• Чeeн-чYк улустарыныц архитектура бажыцыныц тургузуу;

• Шац-кецгирге, соктаар ДYЦГYP, Yрер хeгжYм херексели база сарыг-шажынныц ёзулал байырлалы;

• Лама башкыларныц тибет-тевут бижикти ыяшка оюп чазаар, бижиир уран-чYYЛY;

• Сарыг-шажынныц ДYPYм-хоойлузун сагып тургаш, ыяштан оюп чазап, ону eцнYГ будуктар-биле каастаар уран-чYYЛY, дойдан хол-биле тудуп кылыр каасталгалар, чес-хYлерден шуткуп-кудар уран-чYYЛдер турган.

1950-60 чылдарга чедир аптара-шулгуурга каастап чуруур ус-шеверлер колдуунда хYрээге хуурактап ееренип чораан лама башкылар болур-дур. Ындыгларга Бай-Тайганыц Шуй суму чурттуг Салчак Савыр-Лама башкы, Кара-Хелден ус-шеверлер Хертек Херелчап, Салчак Чанзан, КYЖYгет Балган хамааржыр. Оларныц каастап чураан аптараларын улуг улустарныц еенден, ажы-тeлYHYЦ бажыцнарындан кeрYп ап болур. YстYнде оларныц шокарлаан каасталгаларында сарыг-шажынныц CYлде демдектери -кас демдек, елчей удазыны, ширээлиг алац-тос чечек, доцгада чечек дээн ышкаш каасталгаларны ажыглап турганнар.

В.П. Ермолаевтиц фото-чурук шыгжамырында бурунгу Yениц кижи-кежээ даштарын тырттырган чуруктары хей нуруузу бодунуц Yе-шаанда тургускан черлеринден тырттырганы солун. Шинчилел-экспедиция кылган эртемденнер Улуг-Хемни куду салдадып, элээн хей бижиктиг кежээ даштарны Минусинск хоорайныц музейинче кeжYрген болгай. Ол даштарны эгидип алыр арга бар бе? Азы ол даштарныц хоолгазын дYЖYPYп чурааш, ам болур стеларийге салыры чугула, ол артык эвес, каяа турганы, кым эккеп кааны - ол бистиц бурунгу егбелеривистиц культура тураскаалдары болур. Ынчангаш В.П. Ермолаевтиц сонуургалы улуг, кeшкYH чуртталгалыг егбелеривистиц оран-савазы - кидис eeвYCTY, ооц иштики, даштыкы дерилгези дээш, демир ожукту тырттырып кааны дээрге дарган кижиниц ус-шеверин кер^скени ол. Ында тыва улустуц ац-мец ДYPЗYЛYГ каасталга уран-чYYЛYHден кошкар баштыг ожукту тырттырып каан-дыр. Ооц-биле чергелештир ег эжии болур кидисте геометриялыг дербелчин, Yш-булуцчук хээлерни сырып даарааны кайгамчык чараш, база ол Yениц улузунуц идик-хевин, каасталга уран-чYYЛYH кeрYп болур бис. Тыва кижиниц мунар аъдыныц чулар-чугенин, эзериниц дериг-херекселин, эзецгизин каастап шуткуп-кудуп база эзер базыткыыжын чес-хола, мец^н-биле каастап турганы ус-дарганнарныц бедик мергежилин кeргYЗYп турар. Теп музейниц шыгжамырында 118 санныг эзецги бары ол бYГYHY херечилеп турар. Эзерниц тепсе-терепчизин каастап, хээлеп кылып кааны дээрге-ле алгы-кеш эттээр ажыл сайзырацгай турганын В.Ермолаевтиц тырттырган фото-чуруу херечилеп турар.

Эжик аксында хам кижиниц ДYЦГYPY-биле тырттырган чурукта, ДYЦГYPYHYЦ тудазын ыяш-биле каастап чазааны онзагай. Ында хам кижиниц ээреннери болур чылан, куш аймаан киирип чазааны солун. Хакас эртемден Н.Ф. Катанов Барыын-Хемчик девискээри Улуг Актыц, Муцгаш-Ак хемнерниц баштарынга аалдардан хам алгыштарын чыып бижээни солун:

Аяцгатылар бажын хамнаан Саккын хам даай ирем! Арай-ла бээр чоокшула! Эвээлим бер, черээлим бер! Муцгажактыц бажын Долгандыр хамнаан! Чыланныгны eрY хамнаан! Доцгулчукту куду хамнаан!

Бурунгу хамнарныц дериг-херекселин фото-чуруктардан ылавылап кeрYп болур. Оон ыцай теп музейивис шыгжамырында 37 санныг тос-карак чажыглар бар. Ыяштан оюп чазаар каасталга бурунгу Yе-шагдан дамчып келген, оларныц аразында сарыг-шажынныц CYлде демдектерин киирип чазаанын онзагайлап демдеглезе чогуур.

Дыка хей эртемден аян-чорукчулар тываларныц аал аймак бYPYЗYнде шыдыраа ойнаарын кайгап демдеглээннер. Ылацгыя чес, хYлер, холадан куткан тыва шыдырааларныц ДYPЗY-хевирин поляк эртемден Феликс Кон европа кылыг уран-чYYЛYнден дудак чок демейин бижээн.

В.П. Ермолаевтиц чуруктарында чонар-даштан чазаан шыдыраа дYрзYлерин тырттырганы солун тeeгY. Оон ыцай ег баарында чонар-даш чазап олурар эр кижиниц чуруу бар. Ында ол Yениц ус-шевери дарган кижиниц соккан улуг бижээ-биле чазанып олурар. Ону даш чазаар каасталга уран чYYЛYBYCTYЦ тeeгYЗYнче кирер кылдыр тырттырган-дыр. Мацаа хамаарыштыр эртемден С.И. Вайнштейн чонар-даш чазаар, ыяштан шеверленип чазаар улустарны чыып, оларныц ажылдарын кeрYп ееренгеш, бурунгу базырыктардан тывылган эдилелдерниц эртемде адааны «скиф-сибирь» каасталга аяны бистиц тыва ус-шеверлерниц ажылдарында дамчып келгенин сeeлгY номунда онзагайлап демдеглээн.

В.П. Ермолаевтиц тырттырган чуруктарында шинчилеттинип ажыттынмаан арыннар хей. Тыва уран-чYYЛ культуравыстыц алдын дег шыгжамыр эртинези, ооц теру^нгенинден бээр чYC чээрби чылында улуг Yнелелди ап, ооц овур-хевир тураскаалын арттырары кYзенчиг-дир.

Тулуш Светлана Сергеевна,

заведующий организационно-техническим отделом

Национального музея РТ

Народное образование Тувы в фотографиях В.П. Ермолаева

(1944-1952 гг.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.